شارشاعان ينتەللەگەنتتەن ينتەللەكتۋالعا دەيىن

ءبىلىم بەرۋ سالاسى ادامدى جالپى قالىپتاستىرمايدى، ناقتى قوعامدا جانە سول قوعامعا سايكەس ادامدى قالىپتاستىرادى.

1990 جىلدارى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا رەفورمالار جۇرگىزىلگەنى ءمالىم. مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا قوسىمشا اقىلى بولىمدەر اشىلىپ، حالىققا اقىلى قىزمەت كورسەتىلە باستادى. نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتى كولەمىنىڭ كۇرت وسۋىنە اكەلىپ سوقتى دا، سۇرانىس پەن ۇسىنىسقا بايلانىستى بولا باستادى.  بىراق، ءبىلىم بەرۋ جانە ەڭبەك نارىعىنىڭ باسقا نارىقتان ەرەكشەلىگى سۇرانىس كولەمى ۇسىنىس كولەمىنە تەڭ ەمەس. ەگەر ەڭبەك نارىعىندا ۇسىنىس كولەمى سۇرانىس كولەمىنەن كوپ بولسا، ءبىلىم بەرۋ قىزمەتى سالاسىندا كەرىسىنشە، بىلىمگە دەگەن سۇرانىس كولەمى ۇسىنىستان كوپ.

سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندەگى ءبىلىم يدەولوگياعا كوبىرەك نەگىزدەلگەن جانە ورتالىقتاندىرىلعان ەدى. بۇل جاعداي الەمدە كەڭىنەن تارالماعان. بيۋدجەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلاتىن تەگىن ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنىڭ ۇسىنىسى شەكتەۋلى. سوۆەتتىك ەكونوميكا زامانىندا ءبىلىم بەرۋ حالىق شارۋاشىلىعى ءۇشىن ماماندار دايارلايتىن ماتەريالدىق ەمەس ءوندىرىس سالاسىنا جاتاتىن. سوندىقتان پروفەسسيونالدىق بىلىمگە سۇرانىس كولەمى ۇسىنىستان  جوعارى بولاتىن.

سوۆەتتىك ەكونوميكا جوسپارلى بولعاندىقتان حالىق شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ پروتسەسى ءادمينيستراتيۆتى تۇردە جۇزەگە استى. ال نارىقتىق ەكونوميكادا حالىق شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ نارىق زاڭىنا سۇيەنەدى. وسىعان بايلانىستى ءبىلىم بەرۋ تۇرعىن حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سيپاتىنا يە بولدى.

نارىقتىق ەكونوميكا وقىتۋشىلارعا جوعارعى تالاپ قويا باستادى جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ بيۋدجەتتىك ەمەس قاراجاتقا تاۋەلدىگى ارتتى. ستۋدەنتتەر سانى اقىلى ءبىلىم قولجەتىمدىلىگى ارتۋى ارقىلى ءوستى. سونىمەن قاتار رەگيونداردا فيليالدار اشىلىپ، تۇرعىن حالىقتى جوعارعى بىلىممەن قامتۋ  ايماعى ۇلعايدى.

وقىتۋ جۇيەسى كۇردەلى وزگەرىسكە ۇشىرادى، ەڭبەك اقى تولەۋدە  ماتەريالدىق تەڭسىزدىك كەزدەسە باستادى. ستۋدەنتتەر رومانتيزمنەن پراگماتيزمگە اۋىستى. بىلىمگەرلەردىڭ سۇرانىسى مەن ءبىلىم بەرۋشىلەردىڭ ۇسىنىسى اراسىندا سايكەسسىزدىكتەر بايقالا باستادى. ستۋدەنتتەر اراسىندا ءبىلىم الۋعا قىزىعۋشىلىق باسەڭدەپ، قۇشتارلىق ازايدى. كەي جاعدايلاردا جوعارعى وقۋ ورنىندا الىنعان ءبىلىم بىتىرۋشىلەردىڭ ءومىر تراەكتورياسىندا ءوزىنىڭ شەشۋشى رولىنە يە بولا المادى.

جوعارى وقۋ ورنى حالىق شارۋاشىلىعىنا كادرلار دايىنداۋ ورنىنان  الەۋمەتتىك «ساقتاۋ كامەراسىنا» اينالۋدا. سەبەبى، كەيبىر جاعدايدا جاستار جوعارعى وقۋ ورنىندا سۇيىكتى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الۋ ءۇشىن ەمەس، اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتپەۋ ءۇشىن نەمەسە اۋىلدا بوس جۇرمەۋ، قالا قالۋ، ايتەۋىر بىردەمە ىستەي ءجۇرۋ ءۇشىن ءتورت جىل ۋاقىتىن وتكىزەدى. وسىعان قاراماستان، بۇل جەردە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جەكە جاعدايلاردا الەۋمەتتىك ءپوزيتيۆتى ءرولىن بايقايمىز.

اقىلى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى مىناداي: بىرىنشىدەن، اقىلى ءبىلىم الاتىن ستۋدەنتتەردى جوعارعى وقۋ ورىندارىنان شىعارۋ جۇمىسسىزدار سانىن كوبەيتىپ، جاستار اراسىندا قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، وقۋ اقىسىن تولەي المايتىن ستۋدەنتتەر تومەنگى دەڭگەيلى جوعارعى وقۋ ورىندارىنا اۋىسۋىنا بايلانىستى ءبىلىم ساپاسى تومەندەيدى.

ءبىلىم بەرۋ سالاسى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك  ماڭىزى بار «ءونىمدى» وندىرەدى. ونى قالاي باعالاۋعا بولادى؟ بىرىنشىدەن، ءبىلىمنىڭ ەكونوميكالىق ناتيجەسى ادامي كاپيتالدىڭ مولشەرىمەن، ەكىنشىدەن، وقۋ باعدارلاماسىن اياقتاعان سوڭ جەكە ادام بويىنداعى پايدا بولعان وڭ وزگەرىستەرمەن انىقتالادى. ال، «ءونىمنىڭ»  الەۋمەتتىك ماڭىزىن تۇلەكتەر  اراسىندا دەۆيانتتى ءتارتىپ ەلەمەنتتەرى قانشالىقتى بايقالادى، سول ارقىلى انىقتاۋعا بولادى.

نارىق زامانىنداعى ءپوزيتيۆتى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى ءبىلىم الۋدى قايتا جالعاستىرۋ. باسقا ماماندىققا قىزىعۋشىلىعىن قاناعاتتاندىرۋ، ەڭبەك نارىعىنداعى مۇمكىندىكتەرىن كوتەرۋ، كارەرا جاساۋ نەمەسە جەكە ومىرىندە جەتىستىكتەرگە، تابىسقا جەتۋ ءۇشىن  جوعارى وقۋ ورنىنا قوسىمشا ءبىلىم الۋعا تۇلەكتەر قايتا كەلە باستايدى.

ماسەلەن، ينفورماتيكا جانە ەسەپتەۋ تەحنيكاسى، تەحنيكالىق ماماندىق وكىلدەرىنىڭ ەڭبەك جالاقىسى جوعارى جانە تۇراقتى ورتاشا جالاقى الۋعا مۇمكىندىكتەرى بار. وسىعان بايلانىستى ولار ەكىنشى رەت جوعارعى ءبىلىم الۋ ءۇشىن كوبىنەسە مەنەدجمەنت، ەكونوميكا، قارجى، قۇقىق ماماندىقتارىن تاڭدايدى. ولاردىڭ  قوسىمشا ءبىلىم الۋعا قىزىعۋشىلىقتارى، تالپىنىسى جوعارى. سەبەبى تەحنيكالىق ماماندىق يەلەرىنە الەۋمەتتىك ءبىلىم الۋ بيزنەستى جۇرگىزۋ، قارجىلىق جانە قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىقتى جويۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋادى. قوسىمشا ءبىلىم الۋ –  «بولاشاق ۇمىتكە» ينۆەستيتسيا جاساۋ.

«نەگە ءبىز كەدەيمىز؟» دەگەن سۇراققا الەۋمەتتىك ايىرباس مودەلىن پايدالانىپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. بۇل مودەلدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى وزەكتى ورتا، تۇتىنۋشىلار، «سوڭعى ءونىم». وزەكتى ورتا ول الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار: مەملەكەت، مادەنيەت، وتباسى، ەكونوميكا، عىلىم، ءبىلىم، ساياسات، ءدىن; الەمدىك جۇيە، وركەنيەت، نارىق; تابيعات، ەكولوگيا; ەتنيكالىق پوتەنتسيال. ءبىلىم جۇيەسىنىڭ تۇتىنۋشىلارى تۇرعىن حالىق، مەملەكەت، جۇمىس بەرۋشىلەر، تاپسىرىس بەرۋشىلەر.

ال سوڭعى ءونىمى بولىپ ادام كاپيتالى، ءبىلىم بەرۋ قىزمەتى، ۇلگىلى ءتارتىپ، دەنساۋلىق، الەۋمەتتىك قۇرىلىم، قوعام مەن جەكە ادامنىڭ قاۋىپسىزدىگى. وسى ءۇش ەلەمەتتىڭ ءوزارا بايلانىسى الەۋمەتتىك ايىرباس  مودەلىن ماعىناسىن قۇرايدى. قوعامدا ءبىلىم بەرۋ سالاسى ارقىلى رەسۋرستار الماسۋىن كورسەتەدى. رەسۋستاردىڭ ءتيىمدى تۇردە الماسۋى ارقىلى قوعام ءوزىنىڭ كەلەسى جوعارعى ساتىعا كوتەرىلەدى.

ءبىلىمنىڭ قاجەتسىزدىگى نەمەسە الىنعان ءبىلىمنىڭ ءتيىمدى پايدالانىلماۋى، ساپاسىزدىعى – ەڭ ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلە – كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ كەدەيلىگىنىڭ ءبىر سەبەبى بولىپ سانالادى.

كەيبىر جاعدايدا وقۋ ورنىن بىتىرۋشىلەر جوعارى ءبىلىمدى قاجەت ەتپەيتىن ماماندىقتار بويىنشا جۇمىس ىستەيدى، دەكۆاليفيكاتسياعا ۇرىنادى. ارينە جوعارى ءبىلىم بولۋى جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن قاجەتتى جانە جەتكىلىكتى شارت ەمەس، بىراق وتە جاعىمدى، جاقسى اسەر ەتەتىن فاكتور.

قالىپتاسقان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ءالى دە جالعاسۋدا. جىل سايىن ستۋدەنتتەر قاتارى  شامامەن  68%  جوعارى ستاتۋستى تۇرعىن حالىق، 32% تومەن ستاتۋستى  تۇرعىن حالىق وكىلدەرىمەن تولىقتىرىلۋدا. ياعني تومەن ستاتۋستى تۇرعىن حالىق اراسىنان شىققان جاستار ەكى ەسە از. ساپالى ءبىلىم كەز كەلگەن تۇرعىن حالىقتىڭ وكىلىنە قولجەتىمدى دەگەن كوزقاراس قازىرگى زامانعا سايكەس ەمەس.

ساپالى ءبىلىم تۇرعىن حالىقتىڭ كەز كەلگەن وكىلىنە قولجەتىمدى بولۋىن وتكىر تۇسىنگەندەر دە بولدى. ماسەلەن، 1960 جىلدارى اكادەميك م.ا. لاۆرەنتەۆ نوۆوسيبيرسكدەگى اكادەميالىق قالاشىقتان عىلىمي قىزمەتكەرلەر مەن ستۋدەنتتەردى سوۆەت وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇپكىرىنە بىلىمگە قۇشتار جاسوسپىرىمدەردى ىزدەپ، تاۋىپ كەلۋگە جىبەرەدى ەكەن.

ءبىلىمنىڭ قاجەتتى بولماي قالۋىنىڭ قانداي سەبەپ سالدارى بولۋى مۇمكىن؟ الەۋمەتتىك كاپيتال ساپاسىنىڭ تومەندەۋى ەميگراتسيا، ناركومانيا، الكوگوليزمگە اكەپ سوعۋى مۇمكىن.

ارينە وقۋ جۇيەسىندەگى رەفورمالار پايدالى. ول ءۇشىن وعان سۇرانىس جانە ونى ىسكە اسىرۋعا قابىلەتى ادامدار قەرەك. مۇمكىن  وقىتۋشىلاردىڭ جارتىسى ءبىلىم بەرۋ سالاسىن مودەرنيزاتسيالاۋدى قولدايتىن شىعار، بىراق ولار  ءجيى بولاتىن رەفورمالاردان شارشاعان.

سونىمەن قاتار،  جوعارى وقۋ ورنى وقىتۋشىلارىنىڭ ەڭبەك اقى دەڭگەيى تومەن، ورتاشا جاستارى  ۇلعايعان، قوعامدىق ورتادا بۇرىنعىداي مارتەبەلى ەمەس.

ادام كاپيتالىنا سالىناتىن نەگىزگى  ينۆەستيتسيالار – ءبىلىم بەرۋ، وندىرىسكە دايىنداۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، تاربيەلەۋ، كەلەسى ۇرپاقتى قايتا وندىرىسكە باۋلۋ – ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ىسكە اسادى.

ءبىلىم بەرۋ سالاسى الەۋمەتتىك ۇتقىرلىق، قوعامنىڭ جىكتەلۋى جانە قوعامنىڭ بىرىگۋىن قامتاماسىز ەتەتىن زور كۇش. ول ساپالى الەۋمەتتىك كاپيتالدى قالىپتاستىرادى. ساپالى الەۋمەتتىك كاپيتالعا سۇرانىس ارتقاندا ءبىلىم بەرۋ سالاسى وركەندەيدى دەپ ويلايمىز.

ءلاززات سەيىتقازىقىزى سپانقۇلوۆا

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

نارحوز ۋنيۆەرسيتەتى، قارجى جانە تەحنولوگيالار مەكتەبى

“The Qazaq Times”