ج. شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» كىتابى تۇرىك تىلىندە جارىق كوردى

تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش جەتەكشىلەرىنەن ەلىسحان باتىر ءالىپۇلىنىڭ ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن قازاقستان جازۋىشلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» اتتى تاريحي رومانى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلدى. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى 2016 جىلى، 10 قاراشادا ستامبۋلدا ءتۇياپ حالىقارالىق كىتاپ جارمەڭكەسىندە ءوتتى.

نۇرگۇل بەرىكبولوۆا تۇرىك تىلىنە اۋدارعان جانە ساپالى تۇردە «كالەندەر» باسپاسىنان شىققان كىتاپقا وقىرمان ىقىلاسى ەرەكشە بولدى. باسپاگەر كىتاپقا مۇنداي زور كوڭىل بولۋشىلىك بولادى دەپ ويلامعاندىقتارىن ايتتى. كىتاپتىڭ تۇرىك تىلىندە باسىلىپ وقىرمان قولىنا تيۋىنە مۇرىندىق بولعان “قازاق-تۇرىك ءبىلىم جانە زەرتتەۋ قوعامى (كاتەاد) توراعاسى سەركان دىنچتۇرك تە «اسىرەسە تۇركيالىق قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى بولعان جاستار 2016 جىلى، 12-20 قاراشادا ءبىر اپتا بويى جالعاسقان ستامبۋل حالىقارالىق كىتاپ جارمەڭكەسىنە كەلىپ اۋدارماشىعا قول قويعىزىپ كىتاپتان الىپ تۇرۋى ءبىزدى قۋانتتى. شاكەنۇلىنىڭ ەڭبەگىن اۋدارتقانىمىزدىڭ ورىندى بولعانىن دالەلدەدى» دەگەندى ايتتى.

ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» اتتى بۇل رومانى وسىدان التى جىل بۇرىن، اتاپ ايتقاندا 2010 جىلدىڭ قاراشا ايىندا الماتىدا جارىق كورگەن ەدى. كىتاپ اۆتورى بۇل ەڭبەگىندە تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش جەتەكشىلەرىنەن، اتى اڭىزعا اينالعان ەلىسحان باتىر ءالىپۇلىنىڭ ءومىرى مەن حالقىن ەركىندىككە باستاۋ جولىنداعى كۇرەسىن شەبەر سومداعان ەدى. 400 بەتتىك كىتاپ شىققان كەزدە وقىرمان كوڭىلىنەن شىعىپ تەك تۇركيادا ەمەس، قازاقستاندا جانە شىڭجانداعى قازاقتار اراسىندا دا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزعان ەدى. بۇعان بۇل كىتاپتىڭ تەك قازاقستاندا 3 رەت قايتا باسىلىپ شىققانى دالەل.

جازۋشى ءجادي شاكەنۇلى.

تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوشى تۋرالى بۇعان دەيىن جارىق كورگەن روماندار اراسىندا بۇل كىتاپتىڭ ورنى ەرەكشە. ويتكەنى ءشامىس قۇمارۇلى شىعىس تۇركىستاننان تيبەتكە اۋعان قازاقتار تۋرالى «بوكە باتىر» جانە «كوز جاسى سارقىلمايدى»، باتىرحان قۇسبەگى «زۋقا باتىر»، جاقسىلىق ءساميتۇلى وسپان باتىر تۋرالى ءتورت تومدىق «سەرگەلدەڭ»، قابىلحاق كۇلمەسحانۇلى گانسۋدان شىنحايعا اۋعان قازاقتار تۋرالى «تۇماندى دالا»، سونداي-اق زەينوللا سانىكۇلى مۇستافا وزتۇرىكتىڭ اتاسى تولەۋباي تۋرالى «سەرگەلدەڭ» سىندى تاريحي روماندار جازعانىمەن، ولاردا تۇركيا قازاقتارىنىڭ ءۇندىستان مەن پاكىستانداعى قيىن قىستاۋ كۇندەرى ارقاۋ بولماعان ەدى.

ءجادي شاكەنۇلى رومانىن جازۋ بارىسىندا شىعىس تۇركىستان، قازاقستان، موڭعوليا جانە تۇركياعا ساپار شەگىپ كوشتىڭ قازىرگى تاڭدا ومىردە بولعان ءتىرى قۋاگەرلەرى نەمەسە ولاردىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ اڭگىمەلەسىپ مالىمەت العان ەدى. وسى ورايدا 2008 جىلى تۇركياعا كەلگەن ساپارىندا جازۋشىنى ءبىز ستامبۋل اتاتۇرىك اۋەجايىندا قارسى الىپ تۇركياداعى كەزدەسىپ سويلەسەتىن كىسىلەرىمەن جولىقتىرۋعا دانەكەرلىك جاساعان ەدىك. وسى ورايدا ستامبۋلدا زۋقا باتىر نەمەرەسى پازيلا جانالتاي، مينان التاي، سالىمەن قىرعىزلى سىندى اق سامايلى اپالار مەن دالەلحان جانالتاي، مادەلىم چالىشقان جانە ابدىجالەل ينان جاحياۇلى سىندى اقساقال جانە كوشباسشىلارىمەن، يزميردە حاسەن ورالتاي مەن شيرزات دوعرى اعالار جانە نيگدە قالاسى التاي قازاق اۋىلىندا ەلىسحاننىڭ نەمەرە ءىنىسى اتەيحان بيلگين اقساقال سىندى كوشتىڭ باسى قاسىندا بولعان ادامدارمەن كەزدەسىپ سويلەسىپ قايتقان ەدى.

ءبىر نەشە جىل بويى جالعاسقان زەرتتەۋلەرىنىڭ، قول جەتكىزگەن مالىمەتتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە شاكەنۇلى «قارالى كوش» رومانىن 2010 جىلدىڭ باس كەزىندە جازىپ ءبىتىردى. روماندا تۇركيا قازاقتارىنىڭ التايدان باركولگە، باركولدەن گانسۋ مەن شىنحايعا ءوتۋى، شىنحاي جەرىندە مۇسىلمان قىتاي دۇڭگەندەرمەن قاقتىسۋى، ءسويتىپ 1941 جىلى ۇندىستانعا بارۋى جان جاقتى ءسوز ەتىلەدى. بۇكىل وسى وقيعالار روماننىڭ باس كەيىپكەرى ەلىسحان باتىردىڭ ءومىرى توڭىرەگىندە وتەدى.

اۆتور تۇركيالىق قازاقتاردىڭ كوشىن بەينەلەۋدە نەلىكتەن ەلىسحان باتىر تۇلعاسىن باس كەيىپكەر ەتىپ العانى تۋرالى بىلاي دەيدى: «سول كوشتىڭ الدىڭعى لەگىنەن ازۋىن ايعا بىلەگەن ەلىسحان ءالىپۇلىنىڭ (1908-1943) ارىستان تۇلعاسىن كوردىم. كوش تۋرالى جوعارىدا اتالعان ءبىراز دۇنيەلەر جازىلعانىمەن ءدال وسى كىسىنىڭ جەكە ءومىرى مەن كوش بۇيداسىن شالعايعا جەتەلەگەن كوسەمدىگىن بەينەلەيتىن ارنايى كىتاپ جازىلماپتى. بىراق، وسى تاريحقا ورالۋشىلاردىڭ ونى تەرىستەيتىن نەمەسە وعان قارسى پىكىر بىلدىرەتىن ءبىر دە ءبىرى جوق ەكەن. جەر بەتىندە نەبارى 35 جىل عانا عۇمىر كەشكەن، اكە-شەشە، اعا-ءىنى، ايەل-بالاسى جاۋدان قىرىلعان، كىندىگىنەن ۇرپاق قالماعان، ءوز تاعدىرىن حالقىنا ارناپ ەڭ سوڭىندا ءوزى دە شاھيدتىكپەن كوز جۇمعان ونىڭ قاسيەتتى ءومىرى مەن قايعىلى تاريحى كىمدى بولسا دا بەي-جاي قالدىرماس ەدى. قازاقتا عانا ەمەس، جەر شارىندا سيرەك كەزىگەتىن اقيقي ءومىر مەن التىن اڭىزدىڭ كەيىپكەرى ەلىسحان ءالىپۇلى جايىنان ءسوز اشپاۋ ادىلەتسىزدىك بولار ەدى».

"قارالى كوش" رومانى تۇرىك ءتىلدى وقىرمانعا جول تارتۋدا.

شاكەنۇلى رومانى 35 جاستا ءۇندىستاندا جۇقپالى اۋرۋ سالدارىنان قىرشىن كەتكەن ەلىسحان باتىردىڭ دۇنيە سالۋىمەن اياقتالادى. ەلىسحان باتىر 1944 جىلى قىرشىن كەتكەنمەن، ونىن باستاعان كوشى جارتى جولدا قالعان جوق. ونىڭ وسپان زايىپۇلى، حامزا جاحياۇلى، حاليفا التاي عاقىپۇلى، اتەيحان بىلگىن سياقتى ۇزەنگىلەس جولداستارى 1952 جىلى كوشتى تۇركياعا جەتكىزەدى. اۆتوردىڭ روماننىڭ ءتۇيىنىن ەلىسحان باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى اتەيحان بىلگىننىڭ ارادان 40 جىل وتكەننەن كەيىن ۇندىستانعا بارىپ اعاسىنىڭ بەيىتىن ىزدەپ تاۋىپ باسىندا قۇران وقىپ ايتقان سوزدەرىمەن كەلتىرەدى:

“اسسالاۋماعالەيكۋم اياۋلى اعا، ءىزىڭىز بولعان ءىنىڭىز ىزدەپ كەلىپ تۇر سىزدەردى. تىم جاس، بار باقىتتى كورە الماي قىرشىننان قيىلىپ كەتتىڭىز-اۋ. ءسىز ارمانداعان ارماننىڭ ءبارى ورىندالدى، اعا. كوزىڭىز جۇمىلعانشا «تۇركيا، تۇركياعا» دەپ كەتىپ ەدىڭىز. ءسىز باقيلىق بولعاننان كەيىن اراعا ون جىل سالىپ 1953 جىلى باسىمىز قايتا بىرىگىپ، قاندى كويلەك اعا-باۋىرلارىڭىز، ءبىز – قۇسمان، حاليفا، سادەي، ساۋىتباي، قۇلانباي، سەيىتحان ءبارىمىز ارتتان كەلگەن قاليبەك، قامزا، ءسولتانشارىپ، قۇسايىن، دالەلحان اۋىلدارىمەن قاتارىمىز تولىقتانىپ ءتۇپ قوتارىلا تۇركياعا كوشتىك…

اعا، ءسىز راس ايتىپسىز. ءتۇبى ءبىر تۇرىك باۋىرلارىمىز ءبىزدى جاتىرقاعان جوق. باسىمىزدان سيپاپ، باۋىرىنا تارتتى. بۇتاعىن داۋىل سىندىرىپ، جاپىراعىن جاۋىن توزدىرعان تۇرىك بايتەرەگىنىڭ ءبىر بۇتاعى دەپ ءبىلدى. قولدان كەلگەن كومەكتەرىن ايامادى. ءسىز ارمانداپ جەتە الماعان جاقسى كۇندەرگە ءسىزدىڭ ەلىڭىز جەتتى…

ءسويتىپ جەر بەتىنە تارىداي شاشىلعان ۇل-قىزدارىمىز تۇگەندەلىپ، ءسىز الاڭداپ كەتكەن كەتىگىڭىز تولىپ، كەمتىگىڭىز جامالدى. حالقىڭىز ءۇشىن قان كەشىپ شاھيد بولساڭىز دا ارت جاقتاعى ەلىڭىز ءسىز جەتپەگەن ارماندارعا قول جەتكىزدى.

جەرشارىنىڭ بەرگى بەتى تۇگىلى ارعى بەتىندەگى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءوزى التايدان انادولىعا دەيىن جەتى مىڭ شاقىرىمنان استام جول باسقان ءبىزدىڭ ۇلى كوش تۋرالى، ۇلى كوشتىڭ ۇلى كوسەمى ءوزىڭىز تۋرالى جازدى. قازاقتى الەمدەگى ەڭ قايسار، ەڭ باتىر حالىق دەپ تانىدى. ءسىز قانمەن جازعان التىن شەجىرە قازاقتى كۇللى دۇنيەگە ءماشھۇر ەتتى. ءسىزدىڭ ۇرپاقتارىڭىز بۇگىنگى كۇندە تۇركيادا عانا ەمەس، بۇكىل ەۆروپادا باقىتتى عۇمىر كەشىپ جاتىر. ولار وزدەرىنىڭ ولمەس رۋحىن ساقتاعان، قازاق سىندى قاسيەتتى ۇلتتى ەشكىمگە باس يدىرمەگەن وزىڭىزدەي باتىر بابالارىمەن ماقتانادى. رۋحتانادى، ۇرپاعىنىڭ ۇرپاعىنا دەيىن سول ونەگەنى جالعايدى. ەندى مىنە توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىلعان قازاقتار اتامەكەن – قازاقستانعا جينالا باستادى».

ءيا، تۇركيا قازاقتارىنىڭ اتالارى نە زوبالاڭ جىلداردى باستان وتكىزسە دە، بۇگىندەرى ونىڭ ۇرپاقتارى قازاق عاسىرلار بويى اڭساعان اتامەكەن قازاقستاننىڭ دا تاۋەلسىزدىك العانىن كورۋ باقىتىنا يە بولىپ شات-شادىمەن ءومىر كەشىپ جاتىر. بىراق ونىڭ ۇرپاقتارى اتالارىنىڭ باستان كەشىرگەن قيىنشىلىقتارىن ۇمىتۋعا ءتيىس ەمەس. سوندىقتان «قارالى كوش» رومانىنىڭ تۇرىك تىلىنە اۋدارىلۋى ماڭىزدى وقيعا بولىپ وتىر. وسى رومان ارقىلى تەك تۇركيالىق قازاقتاردىڭ جاس بۋىن وكىلدەرى قانا ەمەس، سونىمەن قاتار 80 ميلليون تۇرىك حالقى دا ەركىندىك جولىندا قازاقتاردىڭ قانشاما قيىنشىلاقتاردى باستان كەشىرىپ قانشاما ادامدارىن قۇربان بەرگەنىن بىلەتىن بولادى.

سوندىقتان ءجادي شاكەنۇلىنا جانە ونىڭ شىعارماسىن العاش رەت قازاق تىلىندە جارىق كورۋىنە جاعداي جاساعان تاۋەلسىز قازاقستانعا تۇركيا قازاقتارى قارىزدار. قازاقستاننىڭ 25 جىلدىعىن بيىل ولار ەرەكشە قۋانىشپەن تويلادى.

تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش بارىسىندا تيبەت اسىپ، گيمالايدان ءۇندىستان مەن پاكىستانعا بارۋداعى كورگەن ادام ايتقىسىز قيىنشىلىقتارى، ودان كەيىن تۇركياعا بارىپ ورنالاسۋلارى العاش رەت ءبىر رومان كولەمىندە تولىق بايانداعان «قارالى كوش» رومانىنىن تۇرىك تىلىندە اۋدارماسىنىڭ جارىق كورۋىنە ات سالىسقان بارلىق ازاماتتارعا العىسىمىز شەكسىز. ول تۇرىك وقىرماندارىنا تۇركيالىق وقىرماندارعا تەك ەلىسحان باتىردىڭ ءومىرىن ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ ەركىندىك جولىندا قانداي دا قيىندىق بولسا دا كۇرەسۋدەن تايىنبايتىن قايسار حالىق ەكەنىن كورسەتەتىن تۋىندى.

ابدىۋاقاپ قارا،

ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

baq.kz