شىڭجاڭداعى لاگەرلەر: تيبەت جەرىندە دە قاتاڭ اسكەري تارتىپتەگى ورتالىقتار قۇرىلۋدا

قىتاي ۇكىمەتى شىڭجاڭداعى تاربيە لاگەرلەرىن تيبەن اۆتونوميالى رەگيونىندا اسكەري تارتىپپەن جۇرگىزە باستاعان. بۇل تۋرالى شىڭجاڭ ماسەلەسى بويىنشا نەمىس ساراپشىسى ادريان تسەنتستىڭ جاڭا ەسەبىندە جاريا بولدى. ساراپشىنىڭ جاڭا زەرتتەۋ قورىتىندىلارىن ۋاشينگتونداعى دجەيمستاۋن قورىنىڭ (Jamestown Foundation) ساراپتاما ورتالىعى جاريا ەتكەن.

ادريان تسەنتستىڭ مالىمەتىنە قاراعان، قىتاي ۇكىمەتى شىڭجاڭ مودەلىن تيبەت اۆتونومياسىندا قاتاڭ اسكەريلەندىرگەن تارتىپتە جۇرگىزە باستاعان. تيبەت اۋداندارىندا «ارتىق جۇمىس كۇشىنە ارنالعان» اۋقىمدى ءارى جۇيەلى كاسىپتىپ وقۋلار 2019 جىلى بىرتىندەپ ىسكە اسىرىلعان. 2020 جىلدىڭ العاشقى 7 ايىنىڭ وزىندە 500 مىڭنان استام «ارتىق جۇمىس كۇشى» سانالعان تيبەت ازاماتتارىن بالىقشىلىق، ەگىنشىلىك اۋداندارىندا وقىتىپ، تيبەتتىڭ وزگە ايماقتارىنا نەمەسە قىتايدىڭ وزگە پروۆينتسيالارىنا جىبەرگەن.

مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 2016 جىلى تيبەتتىڭ كامدو ايماعىندا 45 "وقىتۋ" ورتالىعى قۇرىلعان. «ارتتا قالعان يدەيانى رەفورمالاۋ» دەگەن ماقساتتا وقىتۋ ورتالىقتارىندا ەڭبەك ءتارتىبى، زاڭ جانە قىتاي ءتىلى دارىستەرى بەرىلگەن. قىتايدىڭ مەملەكەتتىك باق-دارى جاريا ەتكەن سۋرەتتەردەن كامدو ايماعىنداعى اسكەري كاسىپتىك وقىتۋ ورتالىقتارىن قارۋلى پوليتسيانىڭ قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستايتىنىن، «ءبىلىم الىپ جاتقان» تيبەتتەردىڭ كامۋفلياج كيىنگەنىن كورۋگە بولادى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا شاننان ايماعىندا دا جارتىلاي اسكەريلەنگەن تارتىپتە وقىتۋ ىستەرىن جۇرگىزە باستاعان.

كامدو ايماعىنداعى وقىتۋ ورتالىقتارى. فوتو: VOA

ال، 2019 جىلى ناۋرىز ايىنا كەلگەندە كامدو ايماعىنداعى «وقىتۋ ادىستەرىن» بۇكىل تيبەت اۆتونوميالىق ايماعىندا فەرمەرلەر مەن مالشىلاردى وقىتۋ مەن جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالار جوسپارىن تۇجىرىمدادى، ول بۇكىل ايماقتا جۇزەگە اسىرىلعان. وقىتۋدىڭ مازمۇنى نەگىزىنەن «ەڭبەك ءتارتىبى، قىتاي ءتىلى جانە ەڭبەك ەتيكاسىن» دەگەندەردى قامتيدى. بۇل ارقىلى تيبەتتەردىڭ «ۇلتتىق زاڭدار مەن ەرەجەلەردى، بىرلىك ەرەجەلەرىن ساقتاۋ تۋرالى سەزىم-تانىمىن جەتىلدىرۋ». «ارتىق جۇمىس كۇشىن» دايارلاۋ «بۇيرىققا ساي ورىندالادى» نەمەسە «سۇرانىس بويىنشا وقىتۋ» ادىسىمەن ءجۇرۋى كەرەك، بىلايشا ايتقاندا، الدىمەن جۇمىسپەن قامتۋدى ۇيىمداستىرادى، سودان كەيىن ماقساتتى وقىتۋدى جۇزەگە اسىرادى. 2020 جىلى وقىتۋ مەن جۇمىسپەن قامتۋدىڭ كەم دەگەندە 40 پايىزى وسى ءادىستى قولدانادى، ال 2024 جىلعا قاراي بۇل ۇلەس 60 پايىزدان اسادى دەپ جوسپارلانعان.

نەمىس ساراپشىسىنىڭ زەرتتەۋىندە قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تيبەت جەرىندەگى اتالعان ساياساتىنىڭ سۇمدىقتارى اتاپ كورسەتىلگەن. ايتالىق، جەرگىلىكتى قۇجاتتاردان «تيبەت جەرىندەگى كاسىپتىك وقىتۋدى قاتاڭ اسكەري تارتىپپەن باقىلاۋدا ۇستاۋ»، «تيبەتتەردىڭ ەڭبەك ءتارتىبىن نىعايتۋ»، «بەلسەندىلىگىن وياتۋ جانە ءدىننىڭ كەرى اسەرىن سەيىلتۋ» دەگەن سەكىلدى نۇسقاۋلاردى كورۋگە بولادى. سونداي-اق، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ جاڭا ساياساتى تيبەتتەردىڭ قولىنداعى مال تۇلىكتەرىن الەۋمەتتىك ورتاق مۇلىككە اينالدىرىپ، وزدەرىن جالدامالى جۇمىس كۇشىنە اينالدىرۋعا شاقىرعان. بۇل ارقىلى تيبەتتەردىڭ جالاڭ شارۋاشىلىققا بايلانعان كەدەيلىگىن جويۋ، سول ارقىلى قىتاي باسشىسىنىڭ كەدەيلىكتەن قۇتىلۋ تۋرالى باستاماسىن جۇزەگە اسىراتىندارى ايتىلادى.

قازىرگى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ اۆتونوميالى ايماقتارداعى ساياساتى قاندايدا ءبىر ادىستەردى سىناۋ، تولىقتاي پايدالانۋ ارقىلى از ساندى ۇلتتاردىڭ ءداستۇرلى ءومىر سالتتارىن وزگەرتىپ، ولاردىڭ ورتاق حانزۋلاردىڭ (قىتايلار) مادەنيەتىنە قاراي بىرىكتىرۋ ءۇشىن جاسالۋدا. سونداي-اق، بۇل ناۋقانداردىڭ ءبارى دەرلىك قاتاڭ رەجيمدە جۇرگىزىلۋدە.

“The Qazaq Times”