اقش-قىتاي اسكەري باسەكەسى: قىتاي اسكەري مودەرنيزاتسياسى كۇدىك تۋدىرادى

مىناعان نازار اۋدارىپ قاراڭىز، مامىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي اقش-تا قاۋىپتى ىندەتتەن كوز جۇمعاندار سانى 100 مىڭنان اسىپ، پرەزيدەنت ترامپ ەل تاريحىنداعى «ەڭ قايعىلى كەزەڭ» دەپ مالىمدەپ جاتتى. ءدال وسى تۇستا قىتاي ەكونوميكالىق قۇلدىراۋعا قاراماستان ەلدىڭ قورعانىس بيۋدجەتىن ءار جىلعى ءداستۇر بويىنشا 6,6 پايىزعا ارتتىراتىنىن جەتكىزدى. وعان قوسا قىتايدىڭ ەكىنشى ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەسى دە تەڭىز اسكەري سىناقتارىن ءساتتى وتكىزىپ جاتقانى تۋرالى حابارلار تارادى. قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەسىندەگى قىتاي جاۋىنگەرلەرىمەن كەزدەسكەنى تۋرالى جاڭالىقتار دا بەرىلدى.

قىرعي-قاباق كۇيدە تۇرعان ەكى ەلدەگى ۇقساماعان جاعداي قىتايدىڭ اسكەري مودەرنيزاتسياسىنا دەگەن الاڭداۋشىلىقتى كۇشەيتتى. ەكى ەل اراسىنداعى ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق باسەكە بىرتىندەپ اسكەري باسەكەگە قاراي ۇلاساتىنىن كوپتەگەن ساراپشىلار بولجاعان ەدى. شىنى كەرەك، قىتايدىڭ اسكەري مودەرنيزاتسياسى وعان جاقىن ەلدەردى عانا ەمەس، ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى بارلىق باسەكەلەستەرىن الاڭداتادى. سوڭعى كەزدەرى الەمدى جايلاعان ىندەت پەن ەكونوميكالىق قۇلدىراۋعا بايلانىستى قىتايدىڭ اسكەري دامۋى جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك تارتىبىنە قايشى ارەكەتتەرىنە دەگەن باقىلاۋ مەن شەكتەۋ السىرەي ءتۇستى. وسىدان بارىپ ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى اقش-قىتاي اراسىنداعى اسكەري تەپە-تەڭدىك بۇزىلا ما دەگەن كۇدىكتە وياندى.

سوڭعى ون جىل ىشىندە قىتايدىڭ اسكەري مودەرنيزاتسياسى اقش-قا قولايسىز باعىتتا دامىدى. ايتالىق، ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى قىتايدىڭ اسكەري كەڭەيۋى اقش-تى جاڭا قورعانىس ستراتەگياسىن جاريالاپ، وعان قىتايدى باستى قارسىلاس رەتىندە كورسەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. بىراق، ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ مەن رەسۋرستاردىڭ مۇمكىندىگىن ەسەپتەگەندە، اقش ءالى دە قىتايدىڭ اسكەري كەڭەيۋىنە توسقاۋىل بولا الادى. بۇنى امەريكالىق قورعانىس شەنەۋنىكتەرى دە ايتىپ وتىر.

سولاي دەسەك تە، مىنا ءبىر تۇيىندەردى قاداعالاۋعا تۋرا كەلەدى، اقش قىتاي الەمىن قورشاپ تۇرعان ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى تەڭىز كۇشتەرىنىڭ باسىمدىعىنا يە. اقش-قا تيەسىلى ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەلەردىڭ قوسىنى ستراتەگيالىق اكتيۆتەر رەتىندە قىتايعا قىسىم ءتۇسىرىپ تۇر. تۇتاس اقش ارمياسىنىڭ قۋاتىنا وكىل بولا الاتىن بۇل كەمە قوسىندارى قازىر وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنە جاقىن جۇرگەنى دە كوپ ىستەن دەرەك بەرەدى. ياعني، اقش پەن قىتاي اراسىندا اسكەري اڭدىسۋ بولىپ جاتىر.

قىتاي سوڭعى كەزدەرى تەڭىز اسكەري كۇشتەرىن مودەرنيزاتسيالاۋدى جيىلەتە ءتۇستى. قازىر قىتاي تەڭىز كۇشتەرىندە قولدانىستا ەكى ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەسى بەلسەندىلىك تانىتا باستادى. ءۇشىنشى ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەسى 2024 جىلى تەڭىز كۇشتەرىنىڭ پايدالانۋىنا بەرىلۋى مۇمكىن. امفيبيالىق شابۋىل كەمەسى تەڭىزگە شىققاننان كەيىن جارتى جىل وتپەي جاتىپ، 22 ساۋىردە قىتايدىڭ ەكىنشى ءتيپتى 075 امفيبيالىق شابۋىل كەمەسى جابدىقتاردى جوندەۋ جانە ناۆيگاتسيالىق سىناقتاردى وتكىزۋ ءۇشىن تەڭىزگە سالدى. قىتايدىڭ رەسمي اقپارات قۇرالدارى، بۇنى قىتاي تەڭىز كۇشتەرىنىڭ دامۋىنداعى جاڭا ءداۋىر دەپ باعالاپ جاتتى.

قىتايدىڭ امفيبيالىق شابۋىل كەمەلەرىنىڭ تەز دامىپ جاتقانىن امەريكالىق اسكەري كەڭەسشىلەر دە ەسكەرتىپ كەلەدى. ەكى كۇن بۇرىن VOA-عا سۇحبات بەرگەن اقش اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى سەت كروپسي: «مەنى الاڭداتاتىنى – ولار (امفيبيالىق شابۋىل كەمەلەرى) ۇلكەنىرەك جانە زاماناۋي جابدىقتالعان، بىزدىكىنەن الدە قايدا تەز دامىپ كەلە جاتىر»، – دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

قىتايدىڭ اسكەري مودەرنيزاتسياسىنىڭ پروتسەسى الەمگە اشىق ەمەس، سوندىقتان سىرتقى الەم ءۇشىن قىتاي تەڭىز فلوتىنىڭ جالپى قۋاتى، ارەكەت اۋماعى مەن مۇمكىندىگى انىق ەمەس. بىراق، 21 مامىردا امەريكالىق تاۋەلسىز ۇيىمدار مەن اقش كونگرەسسىنىڭ زەرتتەۋ قىزمەتى قىتاي اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن مودەرنيزاتسياسى تۋرالى ەسەپتى جاريا ەتتى. مالىمەتتە كورسەتىلۋىنشە، سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە قىتايدىڭ اسكەري-تەڭىز كەمەلەرىنىڭ سانى اقش اسكەري تەڭىز كۇشتەرىنەن اسىپ كەتكەن جانە سوعان بايلانىستى قارۋ-جاراقتىڭ جاۋىنگەرلىك مۇمكىندىكتەرى 90-جىلداردىڭ باسىنداعىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كۇشتى.

وتستاۆكاداعى اقش ادميرالى سەندي ۋيننەفەلد اتالعان مالىمەتتەرمەن كەلىسە وتىرىپ بىلاي دەيدى: «قىتايدىڭ قارۋ-جاراق جۇيەسى بىزدىكىندەي كەمەلدى بولماعانىمەن، بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كۇشەيدى. ءتىپتى، كەيبىر تەحنيكالارىنىڭ مۇمكىندىگى بىزدە جوق. باستى ارتىقشىلىعى – قىتاي بۇل قارۋلاردى تەز ارادا وندىرە الادى، ونىڭ سەبەبى بيۋروكراتيالىق شەكتەۋلەر سالىستىرمالى ازىراق جانە ءبىزدىڭ كوپتەگەن تەحنولوگيالارىمىزدى ۇرلاپ كەتتى. ولار دايىن تەحنولوگيالاردى ۇرلاۋ ارقىلى عىلىمي زەرتتەۋ، تاجىريبە جاساۋ، سىناۋ سىندى بارىستاردى قىسقارتتى».

دەگەنمەن، بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى قىتاي اسكەري قۋاتىنىڭ اقش-تان اسىپ بارا جاتىر دەگەن ءسوز ەمەس. قىتاي وسى قارقىنمەن دامىعان كۇننىڭ وزىندە اقش اسكەري قۋاتىنا جەتۋ ءۇشىن ءالى دە ونداعان جىلدار ۋاقىت كەرەك. قىتاي اقش اسكەري قۋاتىنا جەتۋ ءۇشىن ءالى دە بىرنەشە رەت اسكەري مودەرنيزاتسيا جاساۋىنا تۋرا كەلەدى. ونىڭ ءبارى ءبىر كۇندە جاسالا سالاتىن جۇمىس ەمەس. بۇعان قوسا، ادميرال ۋيننەفەلدتىڭ ايتۋىنشا، قىتاي ارمياسىندا بىرلەسكەن ۇرىس قابىلەتىنىڭ، ناقتى سوعىس تاجىريبەسىنىڭ جوقتىعى ونىڭ ۇلكەن كەمشىلىگى بولىپ تابىلادى. قۇراما شتاتتاردىڭ قارۋلى كۇشتەرى الەمدەگى ناقتى سوعىس تاجىريبەسىنە يە جانە سول تاجىريبەسىن جىل سايىن ساقتاپ كەلە جاتقان ارميا سانالادى.

قىتاي بۇل جاعىنداعى السىزدىگىن وزدەرى دە جاقسى بىلەدى. سوڭعى كەزدەرى امەريكالىق اسكەري بارلاۋ قىزمەتى قىتايدىڭ تەڭىز اسكەري جاتتىعۋعا بەلسەندى كۇش سالىپ جاتقانىن ايتادى. ايتالىق، قىتاي تەڭىزدەگى ناقتى سوعىس تاجىريبەسىن شىڭداۋعا كۇش سالۋدا. كونگرەسستىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ بيۋروسىنىڭ ەسەبىنشە، ەگەر قىتاي «ازاتتىق ارمياسى» اقش-پەن تولىققاندى ۇرىسقا كىرەتىن بولسا بارلىق جاقتان جەڭىلىس تابادى.

بىراق، قىتايدىڭ تەڭىز اسكەري كۇشتەرىن كۇشتەپ مودەرنيزاتسيا جاساۋداعى ماقساتى باسقا. بۇل ءبىر ستراتەگيالىق قادام دەپ ايتساق تا بولادى. جالپى اقش ارمياسىمەن تەڭەسۋ قىتايدىڭ كوز الداعى ماقساتى دا ەمەس، تۇسىنە دە كىرمەيدى. ولار تىنىق مۇحيتىنىڭ باتىس جاعالاۋىنداعى كەيبىر ايماقتاردا اقش تەڭىز كۇشتەرىنەن ۋاقىتشا بولسا دا باسىمدىققا قول جەتكىزۋدى كوزدەيدى. ياعني، وڭىردە اقش-تىڭ اسكەري ارالاسۋىنان الاڭدامايتىن دەڭگەيگە جەتۋگە تىرىسادى. سول ارقىلى قىتاي وڭىردەگى ءوزىنىڭ كەيبىر گەو-ساياسي ماقساتتارىنا كۇشتەپ جەتۋگە جانە اقش-تىڭ تەڭىز كۇشتەرىنە تىنباي قىسىم ءتۇسىرۋدى ماقسات ەتۋدە. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، اقش-پەن تىكەلەي سوعىسپاعان كۇندە دە، اقش-تىڭ اسكەري ارالاسۋىنا جول بەرمەۋ.

اقش قىتايدىڭ ارتىپ كەلە جاتقان اسكەري قاۋپىن كۇنى بۇرتىن سەزىپ، قورعانىس ستراتەگياسىن جاڭارتتى. ياعني، قىتايدان تونەتىن قاۋىپكە جول بەرمەۋمەن قاتار، ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى اسكەري كەڭەيۋىنە توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەردى قولعا الۋدا. وسىعان قاراپ ەكى ەل اراسىنداعى اسكەري اڭدىسۋدىڭ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن بىلۋگە بولادى. جانە بۇل قاداعالاپ وتىرۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.

“The Qazaq Times”