ەردوعاننىڭ بەيجىڭ ساپارى. فوتو: Middle East Monitor.

قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىنىڭ ارتۋىمەن بىرگە، سوڭعى جىلدارى ديپلوماتيالىق ىقپالىنىڭ دا ارتا تۇسكەنى ءمالىم. قىتاي ىقپالىنىڭ جان-جاقتى كەڭەيۋى قىتاي بيلىگىنىڭ ادام قۇقىعىن بۇزۋ ىستەرىنىڭ شەكاراسىن دا كەڭەيتتى. بەيجىڭ ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق ىقپالىنان پايدالانىپ، شەتەلدەرگە پانالاۋعا ءماجبۇر بولعان شىنجاڭداعى از ساندى ۇلت وكىلدەرىن قۋدالاۋعا ۇشىراتۋدا.

سوڭعى جىلدارى قىتاي بيلىگى تۇرىك بيلىگىنەن تۇركياداعى ۇيعىرلاردى تۇتقىنداپ قىتايعا جەر اۋدارتۋدى (ەكستراديتسيالاۋ) تالاپ ەتىپ جاتقانى تۋرالى بەيرەسمي مالىمەتتەر ەمىس-ەمىس ايتىلىپ كەلگەن. كەشە، امەريكالىق Axios News ينتەرنەت-سايتى بىرقاتار قۇپيا قۇجاتتار ارقىلى قىتاي بيلىگىنىڭ بۇل ارەكەتىن اشىق اشكەرەلەدى.

اتالعان سايتتا جاريالانعان قۇجاتتار قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تۇركيادان سوت جانە ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى تۇركياداعى ۇيعىر ديسسيدەنتتەرىن ەكستراديتسيالاۋدى جانە بۇل ءىستى قۇپيا ۇستاۋدى ءوتىنىش ەتكەنىن ايعاقتايدى. Axios News جاريالاعان قۇجاتتا كورسەتىلۋىنشە، 2016 جىلدىڭ 27 مامرىندا قىتاي ادىلەت مينيسترلىگى جانە سىرتقى ىستەر دەپارتامەنتى تۇركيانىڭ ادىلەت مينيسترلىگىنە حات جولداپ، ەكى ەل اراسىندا 1995 جىلى قول قويىلعان «ازاماتتىق، كوممەرتسيالىق جانە قىلمىستىق سوتتىق كومەك تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ» ورىندالۋىن تالاپ ەتەدى. سونداي-اق، شىڭجاڭ قوعامدىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگى تەرگەۋى بويىنشا تەرروريستىك ۇيىمعا قاتىسى بار دەپ كۇدىكتەنگەن انۋار تۇردىنىڭ (اتالعان سايت ونىڭ ەسىمىن Enver Turdi, ياعني ەنۆەر تۋردي دەپ كورسەتكەن) ىسىنە قاتىستى، تۇركيا تارابىنان ونىڭ تۇرعان جەرىن تاۋىپ، قاماۋعا الۋىن جانە قىتايعا قايتارىپ بەرۋىن سۇراعان. ءارى، تۇركيا تارابىنىڭ بۇل ءىستى قۇپيا ۇستاۋىن وتىنگەن.

Axios News ۆەب-سايتىندا جاريا بولعان قۇجاتتارعا قاراعاندا، تۇركيا ۇكىمەتى بۇعان 2017 جىلى جاۋاپ بەرگەن، ايتالىق، تۇركيا ادىلەت مينيسترلىگى بۇل ءىستى قابىلداعانىن، سوت وتىرىسى باستالعانىن بىلدىرگەن. ۇكىمەتتەر اراسىنداعى بۇل وپەراتسيانىڭ قالاي جۇزەگە اسقانىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءانۋار تۇردى تۋرالى ازىراق ءسوز قوزعاۋعا تۋرا كەلەدى.

اتالمىش سايتتىڭ حابارلاۋىنشا، انۋار تۇردى 2012-2013 جىلدارى شەتەلدىك باق-قا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شىنجاڭداعى قۇقىقبۇزۋشىلىق ارەكەتتەرىن جاريا ەتكەن. 2014 جىلى تۇركياعا ساياحات ۆيزاسى ارقىلى بارىپ، ۋاقىتشا تۇرۋعا رۇقسات العان. 2015 جىلى تۇركياداعى قىتاي ەلشىلىگى تۇردىنىڭ ۋاقىتشا پاسپورتىنىڭ جارامدىلىق مەرزىمىن ۇزارتۋ ءوتىنىشىن قابىلداماعان جانە جاڭا پاسپورت بەرۋدەن باس تارتقان. تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا زاڭدى قۇجاتتاردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى تۇركيا ۇكىمەتى تۇردىنى ەۆاكۋاتسيا ورتالىعىنا 2017 جىلى 12 ايعا قابىلداعان. وسى كەزدە تۇرىكتەردىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى انۋار تۇردىلان جاۋاپ العان، سول بويىنشا تۇردىلى «يسلام مەملەكەتى» تەررورلىق ۇيىمىمەن قاتىستى بولعان ءبىر سايتتى باسقاردى دەپ كورسەتكەن، دالەل ونىڭ 2004 جىلعى وقۋ ءبىتىرۋ ەستەلىك فوتوسىن كورسەتكەن. الايدا، تۇردى بۇل ايىپتاۋدى جوققا شىعارىپ، وقۋ ءبىتىرۋ فوتوسىنا تەك قىتايدا عانا تۇسە الاتىنىن العا تارتادى. وسىدان كەيىن تۇردى ءىسى تۇركيانىڭ قىلمىستىق سوتىنا (يمميگراتسيالىق سوتقا ەمەس) جىبەرىلىپ، قازىرگى دەيىن سوت وتىرىسىن كۇتۋدە.

امەريكالىق ۆەب-سايتتىڭ كورسەتۋىنشە، بۇل قۇجاتتاردى وسى جىلدىڭ باس شەنىندە تۇردىنىڭ ادۆوكاتى قولعا تۇسىرگەن جانە ءىستىڭ ارتىندا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تۇرعانىنا كوز جەتكىزگەن. تۇركيا مەن قىتاي ەكستراديتسيا تۋرالى شارتتىڭ جوباسىنا 2017 جىلى قول قويدى، بىراق تۇركيا پارلامەنتى ءالى ونى ماقۇلدامادى. ەگەر ماقۇلدانسا، تۇركيا قىتايدىڭ ەكستراديتسيالاۋ تۋرالى سۇرانىستارىنىڭ كوپشىلىگىن قاناعاتتاندىرا الادى. Axios News ۆەب-سايتىنداعى ماقالادا تۇركيا ۇكىمەتى 2017 جىلعا دەيىن شىڭجاڭداعى ۇيعىرلاردىڭ ەلىنە پانا ىزدەي كەلۋىنە اشىق تۇردە قولداۋ كورسەتكەن. بىراق، انكارا مەن بەيجىڭنىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسارعان سايىن تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ ۇيعىر بوسقىندارىن قولداۋى السىرەي ءتۇستى. تۇركيادا قۋعىنعا تۇسكەن ۇيعىرلاردى قازىر تۇرىك ۇكىمەتى تەرروريستىك قىلمىستار جاسادى دەپ ايىپتاپ، جاۋاپقا تارتىپ جاتقانىن ايتادى.

امەريكالىق سايت بۇنى قىتايدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان ديپلوماتيالىق ىقپالى ارقىلى شەتەلدەرگە پانالاعان ۇيعىرلاردى باقىلاۋ، قاجەت بولسا قىتايعا قايتارىپ الۋ ارەكەتتەرى دەپ كورسەتكەن. قىتاي تۇركيا عانا ەمەس، مىسىر، تايلاند سەكىلدى ەلدەردەن دە ونداعان ۇيعىردى ەلىنە قايتارىپ العان. ولاردىڭ كوبى ەكستراديتسيادان كەيىن ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن نەمەسە كەيبىرى قايتىس بولعان.

“The Qazaq Times”