ەلوردادا حاكىم ابايدىڭ 175 جىلدىق  مەرەيتويىنا وراي «اباي جانە رۋحاني مۇرا»  اتتى حالىقارالىق ونلاين كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقتىڭ باس اقىنى اباي كونفەرەنتسيادا ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قازاق رۋحانياتىنداعى قۇندىلىعى، ۇرپاق تاربيەسىندەگى ماڭىزى جانە ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى، سونىمەن قاتار ابايتانۋدى جاڭاشا عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى قاراستىرىلدى.

ونلاين كونفەرەنتسيانىڭ مودەراتورى بولعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى  ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ باسشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءۇمىتحان مۇڭالباەۆا بىلاي دەدى:

  • مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسى اياسىندا ايتىلعانداي: «ابايدى قالاي دارىپتەسەك تە جاراسادى. ونىڭ عيبراتتى عۇمىرى مەن شىنايى شىعارماشىلىعى – قازاق حالقىنا عانا ەمەس، جاھان جۇرتىنا دا ۇلگى-ونەگە. ابايدىڭ ادام مەن قوعام، ءبىلىم مەن عىلىم، ءدىن مەن ءداستۇر، تابيعات پەن قورشاعان ورتا، مەملەكەت پەن بيلىك، ءتىل مەن قارىم-قاتىناس تۋرالى ايتقان وي-تۇجىرىمدارى عاسىرلار وتسە دە ماڭىزىن جوعالتپايدى. ويتكەنىاقىننىڭمۇراسى – بۇكىلادامزاتبالاسىنىڭرۋحانيازىعى».

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسى جىل باسىن «اباي تاعىلىمى» اتتى ءيلليۋستراتيۆتى-كىتاپ كورمەسىمەن جانە ونىڭ جالعاسى رەتىندە چەحيانىڭ كلەمەنتينۋم ۇلتتىق كىتاپحاسىندا «اباي» اقپاراتتىق ورتالىعىن، ۆەنگريا، سلوۆاكيا، گەرمانيا ەلدەرىندە «اباي وقۋلارىن» وتكىزدى. سونىمەن قاتار 2020 جىلى رەسپۋبليكالىق كوميسسيا شەشىمى بويىنشا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» جانە ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ «ۇستازدىڭ ورالۋى» رومانى تاڭدالىپ، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە اسا قىزىعۋشىلىقپەن وقۋدامىز جانە 2015 جىلى ۇلى اقىن، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اباي قۇنانباەۆتىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى اشىلعان «اباي» اكادەميالىق زالى ءوزىنىڭ تۇراقتى پايدالانۋشىلارىنا اباي شىعارماشىلىق مۇرالارىن  جانە اباي تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋلەردى ناسيحاتتاپ، قولجەتىمدى اقپاراتتىق رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋدە.

قازاقتىڭ قوعامدىق وي-ساناسىنىڭ، ۇلتتىق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ، سونداي-اق ادەبي ءتىلىنىڭ دامۋ تاريحىندا اباي قۇنانباەۆتىڭ الاتىن ورنى دا، وعان سىڭىرگەن ەڭبەگى دە وراسان زور، قوسقان ۇلەسى مەن كورسەتكەن ۇلگىسى دە اسا مول.

كەمەڭگەر  ويشىل ابايدىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان «اباي جانە رۋحاني مۇرا» اتتى بۇگىنگى كونفەرەنتسيا ورتاعا سالار ويى كوپ، ءورىسى كەڭ، تولعاۋى تەرەڭ، بۇگىنگى جاس ۇرپاققا بەرەرى مول بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

ۇلىقبەك ەسداۋلەت،

اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى:

-كەيىنگى ۋاقىتتا «ءار ءداۋىردىڭ ءوز ابايى بولادى» دەگەن پايىمدى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ولاي ەمەس. بارلىق داۋىرگە، بارلىق حالىقتارعا ورتاق ءبىر اباي بار. اباي -  دارا. اللا - جالعىز، اباي - جالعىز.

كەزىندە «مەنىڭ ابايىم» دەپ اقىن تەمىرحان مەدەتبەك زەرتتەۋ كىتاپ جازدى، ءبىز ونى ىستىق ىقىلاسپەن قابىلدادىق. قازىر ابايدى يەمدەنۋشىلەردىڭ قاتارى ءتىپتى كوبەيدى. نەسى بار، يەمدەنۋگە حاقىسى بار، ابايدى اركىم وزىنشە تانيدى، ءار قىرىنان كەلىپ، وزىنشە باعا بەرەدى.مەكتەپ وقۋشىلارى «مەنىڭ ابايىم» دەگەن تاقىرىپتا جاپپاي شىعارما جازۋدا. بۇل دا قۇپتارلىق ءىس.

الماتىداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتىنىڭ الدىنا ابايدىڭ ەسكەرتكىش-ءمۇسىنىن تۇعىرعا قويماقپىز. بۇل ماسەلەدە قول ۇشىن بەرىپ وتىرعان الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆقا العىسىمىز شەكسىز.

سونىمەن قاتار،ۇلى اقىننىڭ تۋعان كۇنى - 10 تامىزدى ءداستۇرلى «اباي كۇنى» دەپ اتاپ، جىلدا مەرەكەلەۋ جونىندە مينيسترلىككە ۇسىنىس بەردىك.

كەنجەحان ماتىجانوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:

اباي̆ وسيەتتەرى جاڭا زامان لەبىنە ساي̆كەس جاڭا مازمۇنمەن تولىقتىرىلىپ، قوعامدىق سانانىڭ  جاڭعىرۋىنا قىزمەت ەتە بەرەدى.

ولاي بولسا، «ابايدى ۇلتىمىزدىڭ مادەني كاپيتالى رەتىندە ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. وركەنيەتتى ەلدەر قازاقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، رۋحاني ورەسىن الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ دارەجەسىمەن، تانىمالدىعىمەن باعالايتىنىن ۇمىتپايىق. سوندىقتان، ابايدى جاڭا قازاقستاننىڭ برەندى رەتىندە الەم جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن تانىستىرۋ قاجەت»، - دەگەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ جۇرەك جاردى پىكىرى ءححى عاسىرداعى ابايتانۋدىڭ باستى باعدارى بولۋعا ءتيىس.

تۇرسىن جۇرتباي

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى، ابايتانۋشى:

-ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ باستاماسىنا ساتتىلىك تىلەيمىز. ءبىراز دۇنيە ايتىلدى. وسى باس قوسقانىمىزدىڭ ءوزى اباي بۇكىل دۇنيە قازاقتارىنىڭ رۋحىن بىرىكتىرگەنىنىڭ بەلگىسى.  ءجۇز جىلدان بەرى وقىلماعان «شىر اينال دا يمان تاپ» دەگەن ءسوزى بار بولاتىن.  امانجان جاقىپ تۇپنۇسقاسىن تاپقان. ونىڭ ماعىناسى «شىرايلانىپ، نۇرلانىپ، ءوڭىڭ كىرىپ، يمان ىستە، جولاققا كىر» دەگەن ءسوزى ەكەن.

اباي ولەڭدەرىن قىتاي تىلىنە اۋدارۋ جايلى  اكبار دوسىم ايتىپ ءوتتى. مىسالى اقىن ولەڭدەرىن قىتاي تىلىنە اۋدارۋ وتە ازاپ. ويتكەنى تۇسىنىكسىزدەۋ يروگليف كەدەرگى. مىسالى «قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر-ەكى اي» دەگەنى «قىس تۇسەدى، ءشوپ شابادى» دەگەن سوزدەرمەن اۋدارىلعان. بۇل ۇلكەن ماسەلە. ال ەندى وسىعان جول تاپقان ءبىزدىڭ ديماشتى اۋدارىپ جۇرگەن بالا بار. ول وسى  ابايدى كونە قىتاي تىلىنە اۋدارىپ، ءاننىڭ ىرعاعىنا تۇسىرگەن كەزدە، بارلىعى تۇسىنىكتى بولىپ كەتەدى ەكەن. سوعان كوزىقاراقتى بولۋىمىز كەرەك. ابايدى سول ارقىلى اۋدارساق، كەلەشەكتە ءۇش ميلياردقا جۋىق وقىرمان تاباتىنى ءسوزسىز.

 اناتولي كيم،

جازۋشى، دراماتۋرگ جانە اۋدارماشى اناتولي كيم (رەسەي):

  • ەڭ ۇلى ابايتانۋشىمىز دەپ مۇحتار اۋەزوۆتى ايتۋعا بولادى. ونى ءبىز جازۋشىنىڭ «اباي جولى» رومانىنان بايقايمىز. مۇحتار اۋەزوۆ ۇلى كلاسسيك. اباي تۋرالى  ءوز شىعارماسىندا ادامزات قۇبىلىسىن كورسەتە ءبىلدى.

جاقىندا ماعان قازاقستاندا تۇراتىن دوسىمنان ابايدىڭ قارا سوزدەرىن ماعان اۋدارۋ كەرەكتىگى جونىندە جاقسى حابار كەلدى. ەندى مەن ابايتانۋمەن اينالىساتىن بولامىن.

ۇلى اباي وسى كەزگە شەيىن دە جانە دە ۇلى ويشىلداردىڭ قاتارىندا سانالادى. سەبەبى، ول ءوز شىعاومالارىندا ادام بەينەسىندەگى جوعارى قۇندىلىقتى دارىپتەدى. «ءبىز كىمبىز؟»، «ءسىز كىمسىز؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەيدى.

ماعان كوبىنە ابايدىڭ ايتىپ كەتكەن راكتات سوزدەرى كوپ كومەكتەسەدى. اباي رۋحى ءبىزدى ارقاشان قولداپ جۇرە بەرسىن دەگىم كەلەدى.

اقبار ءماجيت،

جازۋشى، قىتاي حالىقتىق ساياسي كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەستىڭ مۇشەسى (قىتاي):

  • «اباي ولەڭدەرىن قىتاي تىلىنە ەڭ العاش اۋدارعان ادام - سىبە ۇلتىنان شىققان حاحۋان چجان ەدى. بۇگىندە ونىڭ جاسى 90-نان استى.

ال 1994 جىلى قىتايداعى ۇلتتار باسپاسى اباي شىعارماسىن قىتاي تىلىنە قايتادان اۋدارۋعا بەل بايلادى. ۇلى اقىننىڭ 150 جىلدىعىنا ازىرلەنگەن بۇل اۋدارما كەيىن دە بىرنەشە رەت جارىق كوردى جانە قىتايعا كەڭ تارالاتىن «وقىرماندار» جۋرنالىندا جاريالانعان. «سىزدەرگە ايگىلى، 2013 جىلى قىركۇيەك ايىندا قحر توراعاسى سي تسزينپين قازاقستاندا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءسوز سويلەگەندە ابايدىڭ 37-ءشى قارا سوزىنەن ءۇزىندى سويلەدى. ول مەنىڭ اۋدارمام ەدى. 

ابدىۋاقاپ قارا،

تاريحشى، عالىم، ىستامبولداعى ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (تۇركيا):

- ءحىح عاسىر مەن حح عاسىردىڭ باس شەنىندە ءومىر سۇرگەن اباي شىعارمالارىندا قوعامداعى ءومىردىڭ ءار سالاسىندا كەمشىلىكتەردى قاتاڭ سىنعا الىپ حالىقتىڭ كوزىن اشقىسى كەلەدى. سىندار ءىس جۇزىندە قازاق حالقىنا قاراتىلعانمان، سونداعى قازاق ورنىنا، ءازىربايجان، قىرعىز، وزبەك، تاتار، تۇرىك سىندى وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ ەسىمدەرىن جازىپ وقىسا سول حالىقتار مۇنى جاتىرقاماس ەدى. ياعني سونداي كەمشىلىكتىر بارلىق تۇركى مۇسىلمان حالىقتارىنا ورتاق.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا اباي سول كەزدە وزگە تۇركى حالىقتاردان دا حاباردار ەدى. ول كەزدەگى تۇركىلەر، اسىرەسە زيالى قاۋىم اراسىنداعى مادەني بايلانىس سول كەزدىڭ شەكتەۋلى مۇمكىنشىلىكتەرىنە قاراماستان جوعارى دەڭگەيدە ەدى. قىرىمداعى يسمايل گاسپيرينسكيدىڭ ء“تارجۇمان” گازەتىن ىستامبۇلدان ورىنبورعا، سامارقاننان قازانعا دەيىن بارلىق تۇركى زيالىلارى الىپ وقىپ تۇراتىن. الاش جەتەكشىلەرى ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلات، احمەت بايتۇرسىن دا ونى جوعارى باعالايتىن. ءتىپتى شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى گاسپيرينسكيدى ءوزىنىڭ ءۇستازى دەپ سانايتىن. سونداي-اق ابايدىڭ شىعارمالارىندا از دا بولسا تۇرىك تىلىنەن سوزدەر كەزدەسەتىنى ونىڭ تۇرىك تىلىندەگى گازەت جۋرنالداردى دا تۇسىنەتىنىڭ جانە سول تۇستا تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنىڭ بۇگىنگىدەن الدەقايدا بىربىرىنە تۇسىنىكتى ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل سەبەپتەن اباي تەك قازاق حالقىنىڭ قانا ەمەس، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ اقىنى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

ايتا كەتەيىك، ونلاين كونفەرەنتسياعا سونداي-اق، ەلورداداعى قازاقستان  جازۋشىلار وداعى فيليالىنىڭ ديرەكتورى داۋلەتكەرەي كاپۇلى، اقىن، «ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى الماحان مۇحامەتقاليقىزى، ميمار سينان  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدۋاكاپ كارا (تۇركيا); تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، انكارا كاجى بايرام ۆەلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گۇلجانات قۇرمانعاليەۆا ەردجيلاسۋن (تۇركيا), فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، سەگەد  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى راۋشانگۇل مۇقىشەۆا (ماجارستان), اقىن، فيلولوگياع عىلىمدارىنىڭ كانديداتى وڭايگۇل تۇرجان جانە ت.ب. قاتىستى.

نازەركە مۇحامەتحان

“The Qazaq Times”