يراننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى سوعىس كەزىندەگىدەن دە اۋىر كۇيدە

وتكەن اپتادا اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تاياۋ-شىعىستاعى اسكەري بازالارىنداعى اسكەري كۇشتەردى كوبەيتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، يران اقش-تىڭ وڭىردەگى اسكەري بازالارىنا شابۋىل جاساۋعا دايىندالۋدا.

قازىر يراننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى تىم مۇشكىل حالدە تۇر. بۇنى ەل پرەزيدەنتى حاسان رۋحاني كەزەكتى مالىمدەمەسىندە راستادى. ول ءتىپتى قازىرگى يراننىڭ ەكونوميكاسى شىعاناق سوعىسى كەزىندەگى جاعدايدان دا ناشار ەكەنىن،  بۇعان اقش-تىڭ يرانعا قارسى ەكونوميكالىق سانكتسياسى سەبەپ بولعانىن العا تارتقان.  پرەزيدەنت رۋحاني سوزىندە: «سوعىس كەزىندە بانك جۇيەسىندە، مۇناي ساۋداسىندا، ەكسپورتتا ەش ماسەلە شىققان ەمەس. تەك قانا قارۋ-جاراق ساتىپ الۋعا عانا شەكتەۋ قويىلعان بولاتىن»، – دەيدى.

يران پرەزيدەنتى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ قيىنداۋىنا ىلەسە، وزىنە قارسى ىشكى ساياسي كۇشتەردىڭ دە كۇشەيە تۇسكەنىن ايتا كەلىپ، سانكتسيالارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ەل ىشىندەگى ساياسي كۇشتەردى بىرلىككە شاقىرعان.

ماسەلەنىڭ توركىنى قايدا جاتىر؟

يراننىڭ ەكونوميكاسى تارىعىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي داعدارىسقا قاراي بەت العانى بايقالادى. ماسەلەنىڭ توركىنى تاعى دا اقش-يران قارىم –قاتىناسىندا جاتىر. ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنىڭ بۇلىنۋىنە تاعى سول يادرولىق كەلىسىم سەبەپ بولىپ وتىر.

2015 جىلى يرانمەن اقش، بريتانيا، فرانتسيا، گەرمانيا، رەسەي جانە قىتاي قاتارلى 6 ەل كەلىسىمگە قول قويدى.  بۇل كەلىسىم بويىنشا، يراننىڭ يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋگە جاساعان تالپىنىستارى شەكتەۋلەرگە ۇشىرادى. ەسەسىنە، بۇل ەلگە باعىتتالعان حالىقارالىق سانكتسيا الىنىپ تاستالدى.

يران وزىندەگى يادرولىق ارەكەتتەردى باقىلاۋ ءۇشىن بۇۇ-نىڭ باقىلاۋشىلارىن كىرگىزۋگە كەلىستى. الايدا، باقىلاۋشىلار الدىن-الا رۇقسات الۋى كەرەك ەدى.

ترامپتىڭ سوڭعى شەشىمى

اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ بىلتىر مامىردا جوعارىدا اتالعان كەلىسىمنەن بىرجاقتى شىعىپ كەتتى جانە اقش-تىڭ يرانعا قارسى سانكتسياسىن قالپىنا كەلتىردى. ال، بىلتىر قاراشا ايىندا، يراننىڭ فينانس سالاسى مەن مۇناي ەكسپورتىنا قارسى سانكتسياسىن جاريا ەتتى. ول تۇستا يران مۇناي ەكسپورتى تولىقتاي توقىراۋعا ۇشىراماعان ەدى. سەبەبى، قۇراما شتات ءوزىنىڭ كەيبىر وداقتاستارىمەن قاتار بىرقاتار ەلدەرگە يران مۇنايىن ساتىپ الۋىنا بەلگىلى دارەجەدە جول بەرىپ كەلگەن. سونىڭ وزىندە يراندا ەكونوميكالىق جاعداي بىرتىندەپ ناشارلاي باستادى. اسىرەسە، ەلدىڭ فينانس سالاسى اۋىر داعدارىسقا تاپ بولدى.

بۇعان جاۋاپ رەتىندە، يران اتالعان كەلىسىمدەگى كەيبىر ەرەجەلەردى ورىندامايتىنىن بىلدىرگەن ەدى.

الايدا، اقش پرەزيدەنتى ءبىر اپتا بۇرىن يران مۇناي ەكسپورتىن شەكتەۋگە قاتىستى جاڭا شەشىمىن جاريا ەتىپ، بارلىق ەلدىڭ يران مۇنايىن ساتىپ الۋىنا تىيىم سالاتىن سانكتسيانى ەنگىزدى.

يران بۇعان دا قارسى جاۋابىن بەردى. ياعني، شەتەلگە ساتىلاتىن بايىتىلعان ۋران كولەمىن شەكتەۋگە تىرىستى. ءارى، كەلىسىمدى ساقتاپ قالعان 5 ەلدەن يراننىڭ مۇناي ەكسپورتىن قورعاپ قالۋدى تالاپ ەتكەن. بۇل تالاپتارى ورىندالماسا، تەھران يادرولىق قارۋ تۋرالى شەكتەۋدى قايىرىپ قويىپ، يادرولىق باعدارلامانى قايتا تۇزەتىنىن دە اڭعارتتى.

ەكى ەلدىڭ تالابى ەكى ءتۇرلى

اقش يرانعا قارسى سانكتسيالاردى الىپ تاستاۋدىڭ بىردەن ءبىر شارتى – تەھران رەجيمىنىڭ وڭىرلىك ساياسي ۇستانىمىنان باس تارتىپ، يادرولىق باعدارلامانى تۇبەگەيلى جويۋعا نەگىز بولاتىن جاڭا كەلىسىم جاساسۋ. ال، يران بولسا جاڭا كەلىسىم جاساۋعا قارسى. 2015 جىلى التى ەلمەن بىرگە قول قويعان كەلىسىمدى جالعاستى ساقتاپ قالعىسى كەلەدى. الايدا، بۇل ترامپ بيلىگى ءۇشىن يرانعا يادرولىق باعدارلامانى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەلىسىم رەتىندە باعالانعان.

“The Qazaq Times”