تاۋەلسىزدىكتى تويلاۋدان نەگە قورقامىز؟

الماتىدا بيىل تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا كەلەڭسىز جاعدايلار بولدى. قوعامنىڭ قاي بۇرىشىنان جانارتاۋ اتقىلاپ شىعا كەلەرىن اڭداي الماي، سارساڭعا تۇسكەن قۇزىرەتتى ورگاندار قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ جولىن تورىپتى. ماقسات – بەلسەندىلەردى الاڭعا شىعارماۋ. وسىدان سوڭ 16 جەلتوقسان كۇنى فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە جانە «ازاتتىق» سايتىندا قۇقىق قورعاۋشى باقىتجان تورەعوجينا، قوعامدىق بەلسەندى ەرلان قاليەۆ، «دات» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى ەرمۇرات باپي، گەرويحان قىستاۋباەۆ، جاسارال قۋانىشالين سىندى ازاماتتاردى پوليتسيا ۇستاپ اكەتكەنى تۋرالى اقپارات تارادى. كەيىنىرەك الەۋمەتتىك جەلىدە بۇل اقپاراتتاردى ايعاقتايتىن بەينەجازبالار دا پايدا بولدى. ۆيدەودا پوليتسيا «بۇل ىسكە قاتىسى جوق ەكەنىن» ايتادى.

ءدال سول كۇنى ورالدا «ۋرالسكايا نەدەليا» دەپ اتالاتىن تاۋەلسىز باسىلىمنىڭ دا ەكى ءتىلشىسىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ۇستاعان. كەيىنىرەك ۇستاۋ سەبەبىن تۇسىندىرمەي، بوساتقان.

جالپى، بۇل كۇنى بىرقاتار ازاماتتار الاڭعا بارىپ جاتتى. بىراق ادامداردىڭ جۇزىندە الاڭداۋشىلىق باسىم. ءدال وسى كۇندى ەمىن-ەركىن تويلاي كەتۋگە دەگەن كوزقاراس بايقالمايدى. ياعني، الاڭعا كەپ جاتقان قاراپايىم ادامداردىڭ ءوزى مەيرام تويلاناتىن ءۇش-ءتورت كۇن بەدەرىندە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە باقىلاۋ مەن قىسىم بولاتىنىن اڭدايتىن سەكىلدى.

ۇستالعانداردىڭ ءبىرى – تانىمال ساياساتكەر، قوعام بەلسەندىسى ەرمۇرات باپي. ونىڭ ايتۋىنشا، پوليتسيا تاراپىنان نەگىزسىز ايىپ تاعىلىپ، ءدال وسى مەرەكە كۇنى ۇستاپ اكەتۋ – ازاماتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن بۇزۋ بولىپ سانالادى.

– قازاقستاندا ەكى قارالى داتا بار. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى جانە 2011 جىلعى جاڭاوزەن تراگەدياسى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى وسى ەكى تراگەديانىڭ تاساسىندا قالىپ جاتىر. تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قۇرمەتىنە الاڭعا بارىپ گۇل قويايىن دەپ شىققانىمدا ەسىگىمنىڭ الدىنا پوليتسيا كەلىپ بولماشى سىلتاۋلارمەن بوستاندىق اۋداندىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا الىپ باردى. بۇل ەندى ايتارى بار، جازارى بار، دەربەس ويىن بىلدىرەتىن جىگىتتەردى الاڭعا شىعارماۋدىڭ امالى دەپ ويلايمىن. ءۇش ساعات بويى قايداعى ساۋالدارمەن ۇستاپ، الاڭداعى حالىق تارادى اۋ دەگەن كەزدە بارىپ بوساتتى. بۇل – قازاقستان ازاماتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق ەركىن ءجۇرۋ، ەركىن تۇرۋ قۇقىعىن شەكتەۋدىڭ ناقتى ايعاعى. قانداي دا ءبىر ازاماتتى ۇستاۋ ءۇشىن ناقتى ءبىر سەبەپ كەرەك. ال بۇل جەردە ەشقانداي انىق سەبەپ جوق، – دەيدى «دات» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى.

ساياساتكەر بۇل جاعدايدىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسىلىققا اپارمايتىنىن، ساياسي رەجيمنىڭ كۇن وتكەن سايىن قاتقىلدانا ءتۇسۋى – قوعامنىڭ كوڭىلىندە شەمەن بولىپ قاتاتىنىن ايتادى.

– ءبىر مەنىڭ وزىمە بەس پوليتسيا كولىگى، جەتى پوليتسەي، ەكى ۇقك قىزمەتكەرى كەلدى. ولار ەكى كۇن بويى مەنىڭ ءۇيىمدى كۇزەتتى. ولاردىڭ جالاقىسى، كولىگىنىڭ اقىسى، باسقا دا شىعىندارى بار ەمەس پە. ءبىر ادامدى ۇستاۋ ءۇشىن وسىنشاما شىعىن جۇمساپ وتىر. ال ول شىعىن – حالىقتىڭ سالىعىنان تولەنەتىن قازىنانىڭ اقشاسى. سوندا پوليتسيا كىمگە قىزمەت ەتەدى؟ قوعامدىق ءتارتىپتى ورناتۋدى، قىلمىسقا قارسى كۇرەسۋدى، ەلدەگى تىنىشتىقتى ساقتاۋعا قىزمەت ەتە مە، الدە بولماشى سىلتاۋ ايتىپ جەكەلەگەن ادامداردىڭ جولىن تەجەپ، قاماۋعا قىزمەت ەتە مە؟ ساياسي رەجيمنىڭ وسىنداي ماسقارا جاعدايعا جەتكەنى جاندى اۋىرتادى. فيزيكانىڭ زاڭى بويىنشا قانداي دا ءبىر دەنەنى ءوزىنىڭ شەكتى جاعدايىنان اسىرىپ جىبەرەردەي قىسىمعا سالعان كەزدە، ول دەنە ءارى قاراي ءبىر رەاكتسيا بەرەدى. قىسىم شەكسىز بولا بەرمەيدى. قازاندىقتاعى قايناپ جاتقان سۋ سياقتى، شەگىنە جەتىپ اتىلۋى مۇمكىن. قازىرگى قازاقستان قوعامىندا سوڭعى 3-4 جىل كولەمىندە وپپوزيتسيالىق قارسىلىق ارەكەتى بۇعىپ جاتىر. ول ءتىپتى باسىلىپ قالعان جوق، ىشىنەن قايناۋدا. ءاربىر ازاماتتىڭ ۇيىندە، بىرلەستىكتەردە، ءارتۇرلى ورتالاردا قايناپ، بۋىرقانىپ جاتىر. وسىنداي نارازىلىق جينالا كەلە ءبىر كۇنى اتىلۋى ىقتيمال.

ال ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان – ەشبىر مەملەكەتتىڭ تاجىريبەسىندە كەزدەسپەيتىن «ەرەكشە» جۇمىستاردى اتقارىپ جاتىر. «بۇل – ۇياتتى جاعداي» دەيدى ول.

– تاۋەلسىزدىكتى اتاپ وتۋگە جينالعان ازاماتتاردىڭ جولىن كەسۋ ەشبىر مەملەكەتتە كەزدەسپەيتىن شىعار. تاۋەلسىزدىك مەيرامى – سوڭعى جىلدارى ورتالىقتاندىرىلعان، اكىمدىكتىڭ ءوزى ۇيىمداستىرعان شاراعا اينالعان ەدى. اكىمدەردىڭ وزدەرى كەلىپ قاتىسىپ، قوناقاسىن بەرىپ دەگەندەي. ەندى كەلىپ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وسىنداي ارەكەتتەرگە بارۋى قاراما-قايشىلىق تۋدىرىپ وتىر. جىل سايىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا حالىقتان سەسكەنۋ، قورقۋ تىيىلماي تۇر. الدە ەلدەگى جاعدايدى جەكەلەگەن ساياساتكەرلەر، ونىڭ ىشىندە ءابىليازوۆتىڭ پايدالانعىسى كەلگەنىنەن شوشىنعانى ما. دەگەنمەن قالاي بولعاندا دا قيسىنسىزداۋ شارۋا. بۇل جەردە زاڭعا قايشى ارەكەت جاسالىپ، ازاماتتاردىڭ قۇقىعى بۇزىلىپ وتىر. ەلدە توتەنشە جاعداي نەمەسە كوممەندانتتىق ساعات جاريالانعاندا عانا ازاماتتار تەكسەرىلىپ، قاداعالانادى، – دەيدى ساياساتتانۋشى.

ال تەلەجۇرگىزۋشى، جۋرناليست، ساياساتتانۋشى داۋرەن بابامۇراتتىڭ پىكىرىنشە، الماتىدا تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى ويداعىداي اتالىپ وتكەن.

– «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىمەن بىرگە 16 جەلتوقسان كۇنى الاڭعا بارىپ گۇل شوقتارىن قويامىز. 17 جەلتوقسان كۇنى جەلتوقسان قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءۇشىن تاعى دا سول جاققا بارامىز. بۇل ءۇردىستىڭ تۇراقتى تۇردە جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا ون جىلدان اسىپ كەتتى. تاۋەلسىزدىك قازىر ايتقانعا وڭاي بولعانىمەن، شىن مانىندە قانشاما قيىندىق پەن كەدەرگىنى باسىپ ءوتىپ جەتكەن سىي. ونىڭ ارتىندا بابالارىمىزدىڭ سان عاسىر بويى توككەن قانى، ەسىل ەڭبەگى، قۇرتقان جۇيكەسى، تالايسىز تاعدىرى جاتىر. مەرەكە كەزىندە قوعامنىڭ كولەڭكەلى جاعىن عانا كورە بەرۋگە بولماس. الماتى بۇل مەرەكەنى جاقسى تويلادى. اكىمنىڭ ءوزى بارىپ گۇل شوقتارىن قويىپ، قالالىقتارعا ۇلگى بولدى. رەسپۋبليكا سارايىندا ۇلكەن جيىن ءوتىپ، شاھار بويىنشا قوعامدىق-ساياسي شارالارعا بەلسەنە اتسالىسقان ازاماتتار ماراپاتتالدى. بۇعان مەكتەپ، وقۋ ورىندارى، باسقا دا قوعامدىق ۇيىمدار ءوز ۇلەستەرىن قوستى. بارلىعى ءبىز ويلاعانداي ءبىر مەزەتتە بولا سالمايدى. ادامداردىڭ ساناسى ەندى قالىپتاسىپ، ەگەمەندىكتىڭ قادىرىن جىل ساناپ ءتۇسىنىپ كەلە جاتىر. الداعى ۋاقىتتا بۇل مەيرامدى تويلاۋشىلار، تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگە وڭاي كەلمەگەنىن، سول جولدا قانشا ادامنىڭ قۇربان بولعانىن تۇيسىگىمەن سەزىنەتىن ادامدار قاتارى ارتادى دەپ ويلايمىن، – دەيدى ساياساتتانۋشى.

داۋرەن بابامۇراتتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، تاۋەلسىزدىكتى تويلاۋ ءۇردىسىن تەك الماتىمەن عانا بايلانىستىرىپ قانا قويۋعا بولمايدى.

– تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن تويلاۋدىڭ كورسەتكىشىن تەك الماتىمەن عانا ولشەيتىن ۇعىم قالىپتاسقان. بۇل مەرەكە رەسپۋبليكا كولەمىندە جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتۋ كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بۇكىل ەلدە ءبىر مەزەتتە ۇيىمداستىرىلاتىن ءىس-شارا قولعا الىنسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. سوندا ەل ازاماتتارى تەگىس تاۋەلسىزدىكتى تويلاۋعا، جەلتوقسان قۇرباندارىن ەسكە الۋعا بەلسەنە كىرىسىپ، بۇل تۇراقتى داعدىعا اينالار ەدى. ازىرگە ونداي ورتاق ءىس-شارا جوق. سوندىقتان ازاماتتار جەكە-جەكە مەرەكەنىڭ قادىرىن سەزىنىپ، الاڭعا بارىپ تاعزىم ەتەدى، – دەدى.

ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالى قاجەت كەزدە جالىنان سيپاتپايتىن پوليتسەيلەردىڭ اشەيىندە قازاققا قاجەتسىز ىستەرگە بەلسەنە ارالاسىپ كەتەتىنىن سىنايدى.

– وزىمىزگە قاتىسى جوق، باسقا ەلدەرگە تاۋەلدى شارالاردى وتكىزگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. ءتىپتى كەرەك كەزدە تابىلمايتىن نەمەسە قيسىنسىز جەردە جاعادان الاتىن پوليتسەيلەر دە سونداي شارالاردى وزدەرى ۇيىمداستىرىپ، باسى-قاسىندا جۇرەدى. بۇل رەتتە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن جايلاپ كەتكەن «بەسسمەرتنىي پولك»، «كومسومولدىڭ 100 جىلدىعى» دەگەن سياقتى جوبالاردى ايتىپ وتىرمىن. سوندىقتان وسىنداي كەزدە ءبىزدىڭ رەسمي ورىندار قاي مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىر دەگەن ساۋال تۋادى. ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك مەيرامىمىزدى بيلىك بوپ، حالىق بوپ بىرگە اتاپ وتسەك كەرەمەت ەمەس پە؟ مۇنداي اتاۋلى كۇندى ۇلتتى ۇيىستىراتىن، حالىقتىڭ بىرلىگىن نىعايتاتىن فاكتور رەتىندە نەگە قاراستىرمايمىز؟

بىلاي قاراساق بيلىك تاراپىنان ءتۇرلى فورماتتار ۇسىنىلۋدا. ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» جانە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ناقتى ۇسىنىستارى بار ماقالالارى جارىق كوردى. بىراق قول استىنداعى ورىنداۋشىلار كەرى ارەكەت ەتەتىندەي كورىنەدى. قالا بەردى پارلامەنت، ءماسليحات، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سياقتى ۇيىمدار بار. بىراق قازىر بۇل ۇيىمدار فورمالدى بولىپ قالدى. ءبىر ىسكە باستاماشىلىق جاساپ، سونى يگەرىپ اكەتەتىندەي كۇشكە يە ەمەس، – دەپ پىكىر ءبىلدىردى.

وسى جاعدايعا وراي، ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تولعاناي ۇمبەتاليەۆانىڭ دا پىكىرىن سۇرادىق.

 – بۇل رەتتە بيلىك ادامداردى ءوزىنىڭ ساياساتىنا باعىنباي كەتەدى، ءتىپتى وزدەرى تۇرعىزعان رەجيمدى قۇلاتادى دەپ قاۋىپتەنەدى. بەلسەندىلەردىڭ كەز-كەلگەن سەبەپپەن الاڭعا شىعۋى بيلىكتىڭ اشۋىن قوزدىرادى. وسى كورىنىستەر ارقىلى ءبىز جاڭا ءبىر كەڭىستىككە، جاڭا الاڭعا دەگەن تالاستىڭ دا ايقىندالىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ وتىرمىز. قازىرگى تاڭدا بيلىك ءۇشىن الاڭنىڭ – ادامدارعا ەمەس، ساياسي ەليتاعا «تيەسىلى» ەكەنىن ەسكەرتۋ وتە ماڭىزدى بولىپ تۇر. بيلىك ءوز قارسىلاستارىنىڭ ەموتسياعا تولى قۋاتتى سوزدەرى، بەلسەندى قالالىق تۇرعىنداردىڭ نامىسىن كۇشەيتىپ جىبەرەدى دەپ قورقادى. سونىمەن قاتار «تاۋەلسىزدىكتى قالاي تويلاۋ كەرەك؟» دەگەن وي-پايىمعا قاتىستى دا ەكەۋارا كۇرەس ءجۇرىپ جاتقانداي. قوعام بەلسەندىلەرى تاۋەلسىزدىكتى الۋعا سەبەپكەر بولعان 1986 جىلى الاڭعا شىققان جاستار ەرلىگىن ەسكە الۋدى، ولاردى اسپەتتەۋدى قالايدى. بىراق بيلىك تاۋەلسىزدىكتى – جەكە وزدەرىنىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى دەپ سانايدى. ال تاريحقا قارايتىن بولساق، قازىرگى بيلىكتە وتىرعان ازاماتتار «بارريكادانىڭ» ار جاعىندا بولماپ پا ەدى؟ مەنىڭ ويىمشا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە جەڭىس – بيلىك قارسىلاستارىنا تيەسىلى بولادى. بۇگىن ولاردى شەكتەۋ، الاڭعا شىعارماۋ ارەكەتتەرى ىسكە اسقان شىعار، بىراق كەلەشەكتە ءبارىبىر حالىق ءوز دەگەنىن ىستەيدى.

بيلىك پەن حالىق اراسىندا شىنايى ديالوگ بولعان ەمەس جانە ونداي ديالوگقا بيلىك دايىن دا ەمەس. بيلىك ءوزىنىڭ پوزيتسياسى مەن يدەيالارىن جاريا ەتەتىن «تريبۋنا» بار. بىراق قوعام ونداي يدەيانى قابىلداۋدان قالعان. قوعام ءبىر نارسەگە شاعىمدانىپ، ونى جوعارى جاقتاعى قۇزىرەتتى ورگاندار شەشەدى دەپ ۇمىتتەندى. بىراق ورگاندار حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداۋعا قۇلىق تانىتپادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ قوعام ەسەيدى. بيلىكپەن تەڭ دارەجەدە تايتالاسا الاتىن دەڭگەيگە جەتتى، – دەيدى.

 ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، بيلىك ەندىگى رەتتە ءوز باعىتىن وزگەرتىپ، ءوز ساياساتىن جۇمسارتپايتىن بولسا ءىس ناسىرعا شاپپاق. سونداي-اق پوليتسيانىڭ جۇگەنسىز كەتۋى دە قوعامنىڭ كەسەلىنە اينالىپ بارا جاتىر. 

 – قازىر قازاقستان قوعامىندا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى «ميكروقارسىلىقتار» بوي كوتەرۋدە. جانە ولاردىڭ سانى ارتىپ، كۇشەيە تۇسپەك. ال قازىرگى باسقارۋ جۇيەسى شارشادى، ەلدەگى جاعدايلارعا، تالاپتارعا جاۋاپ بەرە المايدى. سوندىقتان بيلىككە ءوز ستراتەگياسىن وزگەرتىپ، قوعاممەن، ونىڭ ىشىندە ءوز قارسىلاستارىمەن كەلىسىمگە كەلۋ، قارىم-قاتىناس جاساۋ وتە ماڭىزدى. قازىر مەنى كوبىرەك تولعاندىرىپ جۇرگەنى – قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءىس-ارەكەتى، ولاردىڭ بىلىكسىزدىگى، كاسىبي تومەن دەڭگەيى جانە بىلىمسىزدىگى. پوليتسيانىڭ ءوزىن قىلمىستان ارىلتۋ كەرەك. ايتپەسە، الەۋمەتتىك جەلىدە ءورىپ جۇرگەن ۆيدەولار ولاردىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن، قىلمىستىق بەرەكەسىزدىككە قالاي بەلشەسىنەن باتقانىن كورسەتىپ بەرىپ وتىر، – دەيدى ورتا ازيالىق دەموكراتيانى دامىتۋ قورىنىڭ باس ديرەكتورى تولعاناي ۇمبەتاليەۆا.

 قازىرگى ساياسي رەجيمنىڭ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان شەكتەۋىنە ريزا ەمەس كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنەن تۋىندايتىن پايىم – بيلىك پەن حالىق اراسىندا ءبىر-بىرىنە رياسىز سەنگەن ورتاق كوزقاراستىڭ، اشىق ديالوگتىڭ قالىپتاسپاۋى وسىنداي ۇرەي مەن قارادۇرسىن ارەكەتتەرگە اكەلىپ سوعىپ وتىر. قاراپايىم حالىق «پوليتسياعا كۇنىمىزدى سالماسىن» دەپ الىستان قاشسا، پوليتسيا تاپا-تال تۇستە جازىقسىز ادامداردى بولىمشەگە سۇيرەگەنگە شەبەر. مەملەكەتتىك جارعىلار مەن باستامالار قوعامداعى جارقىن ءومىردى ناسيحاتتاسا، پرەزيدەنتتەن كەيىنگى بيلىك يەلەرى ادامداردى تاس قۇرساۋدا ۇستاعىسى كەلەتىندەي.

"The Qazaq Times"