كەشە، 2 قاراشا كۇنى الماتى قالاسىنداعى ۇلت قاھارمانى، ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باتىرى، التايدان انادولىعا دەيىنگى قازاق كوشىنىڭ العاشقى باستاۋشىسى ەلىسحان ءالىپۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 110 جىلدىق مەرەي تويى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى. ءدۇبىرلى شارانى ش.ۋاليحانوۆ  اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى مەن «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورى باس بولىپ ۇيىمداستىرعان.

ۇلتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن شاھيتتىك عۇمىر كەشكەن باتىر ەلىسحان ءالىپۇلى حالقىمىزدىڭ باسىنا زۇلمات زامان ورناعان 1930-1940 جىلدارداعى قان كەشكەن ءداۋىردىڭ قۇربانى. باتىرعا ارنالعان مەرەي توي عىلىم ورداسىندا «ازاتتىق اڭساعان قازاق كوشى جانە ەل باستاعان ەلىسحان اتتى» حالىقارالىق عىلىمي پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادان باستاۋ الدى. حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا تۇركيا، گەرمانيا، شۆەتسيا، قىتاي، موڭعوليا جانە ەلىمىزدىڭ تاريحشى، ەتنوگراف عالىمدارى، زيالى قاۋىم مەن باق وكىلدەرى قاتىستى.

ش. ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زيابەك قابىلدينوۆ باستاپ اشقان عىلىمي پراكتيكالىق جيىندا مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى اياعان بۇركىتباي، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، سەرىك نەگيموۆ، ش. ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، احمەت توقتاباي، سونداي-اق، اقىن باقىتبەك ءبامىشۇلى، موڭعوليا مادەنيەتىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، جازۋشى شىنايى راحمەت، تۇركيادان يبراھيم مۇتلى، شابان سەركان دينچتۇرك، مۇباراك سادەيۇلى شالىشحان قاتارلىلار باتىردىڭ ءومىرى مەن ونەگەسى تۋرالى ەرشىمدى ءسوزدى ورتاعا سالدى.

"ەل باستاعان ەلىسحان" كىتابىنىڭ تۇساۋ كەسەرى ءوتتى. فوتو: QT.

باتىر ەلىسحاننىڭ ءومىرى مەن بۇلاناي (گيمالاي) اسقان كوش تۋرالى «قارالى كوش» اتتى كولەمدى ەڭبەكتىڭ اۆتورى، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ءجادي شاكەنۇلى باتىردىڭ ءومىرى تۋرالى «ەل باستاعان ەلىسحان» اتتى بايانداما جاساپ، باتىردىڭ كۇرەس جولى تۋرالى، كوشكەن ەلدىڭ گيمالاي، كاشمير، ءۇندىستان مەن پاكىستان جەرىندەگى باسىنان كەشكەندەرى تۋرالى بايان ەتتى.

تۇركيانىڭ انكارا قالاسىنداعى الەۋمەتتىك عىلىمدار ۋنيۆەرسيتەتى ساياسي عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ دوكتورى ماريام حاكىم «XX عاسىرداعى قازاق كوشى جانە ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سەبەپتەرى مەن ۇلتتىق-حالىقارالىق اسەرلەرى» اتتى قۇندى بايانداما جاسادى. سونداي-اق، شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ ۇلت ازاتتىق كۇرەسى مەن التايدان انادولىعا دەيىنگى كوشتىڭ، ولاردىڭ باستان كەشكەندەرى مەن سول كەزدەگى الەمدىك پروتسەسكە بولعان اسەرلەرى تۋرالى ءبىر عانا بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ، قىتايدىڭ ارحيۆتەرىندە عانا ەمەس، ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ جانە سول تۇستا وسى ەكى ەلدى بيلەپ تۇرعان ۇلىبريتانيانىڭ، اقش پەن تۇركيانىڭ ارحيۆتەرىندە قۇندى دەرەكتەردىڭ جاتقاندىعىن ەسكەرتىپ، الداعى ۋاقىتتا وسى دەرەكتەردى اشىپ زەرتتەۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. ايتالىق، 1949 جىلى اقپاندا «The New York Times» (نيۋ-يورك تايمس) باسىلىمىندا شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى وسپان باتىر تۋرالى كولەمدى ماقالانىڭ جاريالانعانىن العا تارتتى.

انكارا الەۋمەتتىك عىلىمدار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياسي عىلىمدار فاكۋلتەتى حالىقارالىق قاتىناستار ءبولىمىنىڭ دوكتورى ماريام حاكىم. فوتو: QT,

ش. ۋاليحانوۆ اتىنداعى ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ايجامال قۇدايبەرگەنوۆا كونفەرەنتسيادا «قازاق عىلىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكەن قانداستار» اتتى بايانداما جاسادى. ول بايانداماسىندا وتكەن عاسىردا جانە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاق ەلىنە كەلگەن قانداستار جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ 2,5 ميلليوننان استامىن يەلەيتىنىن العا تارتا وتىرىپ، شەتتەن ورالعان اعايىننىڭ قازاق عىلىمنىڭ كوكجيەگىن اناعۇرلىم كەڭەيتە تۇسكەنىن ايتىپ ءوتتى.

كونفەرەنتسيادا جازۋشى ءجادي شاكەنۇلى مەن شالقار ءابدىلۇلى قۇراستىرىپ، "ەر جانىبەك" حالىقارالىق قوعامدىق قورى جاعىنان شىعارىلعان «ەل باستاعان ەلىسحان» اتتى دەرەكتى زەرتتەۋلەر جيناعىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، وقىرماندارعا ۇسىنىلدى. سونداي-اق، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، باق وكىلدەرى، جانە ەلىسحان باستاعان كوشتىڭ انادولىعا امان جەتكەن بۇگىنگى ۇرپاقتارى مەن قازاقستاننىڭ جەر-جەرىندەگى باتىردىڭ رۋ-جۇراعاتى دا دابىرالى جيىننىڭ سوڭىنا دەيىن وتىرىپ، ازاتتىق اڭساعان قازاق كوشىنىڭ جەلىسىندەگى سىر-اڭگىمەگە قانىقتى.

كونفەرەنتسيادان كەيىن «KHAMA PARK» مەيرامحاناسىندا باتىردىڭ ارۋاعىنا ارنالىپ قۇرات-حاتىم ءتۇسىرىلىپ، اتىنا ارناپ اس بەرىلدى. اتالعان اسقا اتى جەتكەن اعايىن باتىرعا ارنالعان استان اۋىز ءتيىپ، باتا-تىلەككە قول جايدى. باتىردىڭ ۇرپاقتارى ەلىسحان عۇمىرى تۋرالى ەڭبەك جازىپ، ەل-جۇرتقا باتىردىڭ داڭقىن جايعان جازۋشى ءجادي شاكەننىڭ يىعىنا شاپان جاۋاپ، استىنا اق تۇلپار مىنگىزىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.

مەرەي توي قوناقتار. فوتو: QT.

وسىلايشا ازات ۇرپاعى مەن تاۋەلسىز قازاق جۇرتىنىڭ ارقاسىندا، ازاتتىعى ءۇشىن ەتىگىمەن قان كەشكەن، 22 جاسىندا ەل باستاپ، 26 جاسىندا جاۋعا ءتيىپ كوش باستاعان، باركولدەن بۇلانايعا، بۇلانايدان پاميرگە 9 جىل زامان سەلىن كەشىپ، 35 جاسىندا وپات بولعان باتىر ەلىسحانعا ارنالعان مەرەيتوي اسا دابىرالى تۇردە، حالىقارالىق دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلدى.

“The Qazaq Times”