ساياساتتاعى ۇشتاعان: اقش – تۇركيا – قىتاي

جاھاندا ءسات سايىن ءتۇرلى ساياسي وقيعالار ورىن الىپ، الەمدىك قارجىلىق بايلانىس كۇردەلەنىپ بارادى. تۇركيا مەن اقش قارىم-قاتىناسىنىڭ شيەلەنىسۋى سونىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى.

بۇگىندە جاھاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەكى الىپ اراسىنداعى بۇل قادامدى جارىسا جازىپ جاتىر. اقش پەن تۇركيا بايلانىسىنىڭ ۋشىعۋىنا ءوزارا ەكونوميكالىق سوعىس پەن دوللار باعامىنىڭ كۇننەن-كۇنگە ءوسۋى ىقپال ەتتى. ەردوعان دوللاردان تۇبەگەيلى باس تارتۋدى ماقسات ەتەس، امەريكا مەن قىتاي ەكەۋارا كەلىسسوز جۇرگىزۋگە نيەت ءبىلدىرىپ وتىر.

قاقتىعىس: تۇركيا مەن امەريكا بايلانىسى نەدەن السىرەدى؟

اڭگىمەنى ارىدان باستاساق. 2016 جىلى قازاندا امەريكالىق پاستور ەندريۋ برانسونعا «تىڭشىلىق جاسادى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، تۇركيادا تۇتقىندالدى. اقش-تىڭ پاستوردى ءۇي قاماقتان شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىسىنا يزمير سوتى كەلىسكەن جوق. بۇل شەشىم شامىنا تيگەن قۇراما شتاتتارى تۇركياعا قارسى سانكتسيالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قارشا بوراتتى. «داۋدىڭ باسى – پاستوردىڭ ارەكەتىنەن» سوڭ، ەكەۋارا قاقتىعىس تىپتەن كۇردەلەنىپ كەتتى. الدىمەن، امەريكا تۇركيادا يمپورتتالاتىن قۇرىش پەن اليۋمينيگە باج سالىعىن سالدى. ىزىنشە تۇركيا دا جاۋاپ قايتاردى. ەسەسىنە، الەمدى ۋىسىندا ۇستاپ تۇرعان دوللار باعامى ارتىپ، ليرا قۇنسىزداندى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان امەريكاعا «سەندەردە دوللار بولسا، بىزدە قۇداي بار!» – دەپ دوللاردان باس تارتۋ تۋرالى مالىمدەمە جاسادى.

شەگىنەرگە جول جوق – سانكتسيا!

شيەلەنىسكەن جاعدايلارعا قاراماستان، 23-27 قىركۇيەك ارالىعىندا تۇرىك كوشباسشىسىنىڭ اقش-قا رەسمي ءىسساپارى جوسپارلانعان بولاتىن. الايدا ەردوعان دونالد ترامپپەن كەزدەسپەيتىن بولدى. ساراپشالاردىڭ پىكىرىنشە، ەكى الپاۋىت مەملەكەت جاي عانا پاستوردان شىققان وقيعانى حالىقارالىق ەكونوميكا سوعىسىنا اسقىندىرىپ، بالانىڭ ارەكەتىن جاساپ وتىر. تۇركيا بۇل رەتتە ناقتى شەشىم شىعارعان جوق. ال بەيجىڭ دونالد ترامپتىڭ ەكى قايتارا سالعان باج سالىعىنا كوز جۇما قاراپ، دوستاسۋدى ماقسات ەتەنىنىن ايتقان. ترامپتىڭ ەكونوميكالىق سۇراقتار بويىنشا كەڭەسشىسى لارري كۋدلوۋ: «قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بىزبەن كەلىسسوز جۇرگىزگىسى كەلەتىنى ءمالىم بولدى. قانداي جاعداي بولسا دا، ەكەۋارا تۇسىنىسپەۋشىلىكتى ءتىل تابىسۋ ارقىلى شەشكەندى قۇپ كورەمىز. ەكى تاراپقا دا قول قۋسىرىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. ەگەر قىتاي راسىمەن دە شىن نيەتتەنسە، ۆاشينگتون كەلىسسوز جاساۋعا تاس ءتۇيىن دايىن».

اقش vs قىتاي: ساۋدا سوعىسى سىيلاستىققا ۇلاسا ما؟

قىتاي ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىس جونىندەگى باسشىلارى اقش تاراپىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە قۇلىقتى ەكەنىن ايتقان. امەريكالىق تاراپ اقش-قا تاۋار يمپورتتايتىن قىتايلىق كاسىپورىندارعا قاتىستى ءادىل شەشىم شىعارادى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىر. تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان قىتاي ءۇشىن ەڭ باستىسى مامىلەگە كەلۋ بولماق. ياعني قىتاي ساۋدا سوعىسىن توقتاتۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالامىز دەيدى. بىراق، ترامپ بۇل جايلى پىكىر بىلدىرۋگە تۇبەگەيلى قارسى. ەگەر اتالعان كەلىسسوز جۇزەگە اسسا، قىتاي اقش-تىڭ 200 ميلليارد دوللار كولەمىندەگى تاۋارىنا باج سالىعىن سالۋ شەشىمىن وزگەرتۋى ىقتيمال. اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تاعى ءبىر سانكتسيا سالۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويىپتى. بۇل جولى نىساناعا بەيجىڭ ەمەس، رەسەي ءىلىنۋى مۇمكىن. ترامپتىڭ جاقىندا ەنگىزگەن جوسپارىنا ساي، بارلاۋ جانە مەملەكەتتىك دەپارتامەنت اگەنتتىكتەرى وزگە ەلدىڭ سايلاۋعا ارالاسقانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر ۇسىنسا، قاتاڭ سانكتسيالار اۆتوماتتى تۇردە كۇشىنە ەنەدى. امەريكا ەندى امەريكالىق سايلاۋلارعا وزگە ەلدەردىڭ ارالاسقانىنا تۇبەگەيلى قارسى. جارلىق جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا جانە ءبۇتىن ءبىر ەلگە قولدانىلادى.  بۇل جوسپار بويىنشا، ايىپقا ىلىنگەن ەلدەر امەريكامەن كەلىسسوزدەرگە تىيىم سالادى. ەكسپورت پەن يمپورتقا شەكتەۋ قويىلادى. سونداي-اق كۇدىككە ىلىنگەن مەملەكەتتىڭ اكتيۆتەرى تۇگەلدەي بۇعاتتالاتىن بولادى. دالىرەك ايتقاندا، سەزىك تۋدىرعانداردىڭ بارلىعى سازايىن تارتادى.

ەكىجاقتى پىكىر

تۇركيامەن اراداعى بايلانىستىڭ كۇرت قۇلدىراپ كەتۋىنە بايلانىستى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ «Reuters» اگەنتتىگىنە سۇحبات بەرگەن بولاتىن. ول  ءوز سوزىندە: «قازىرگى تاڭدا بۇل مەملەكەتتىڭ ارەكەتى مەن ءۇشىن وتە ايانىشتى. ولار دوللارعا قارسىلىق بىلدىرۋىمەن قاتار، امەريكا ەلشىسى برانسوندى قاماۋعا الۋ ارقىلى ورەسكەل قاتەلىككە بوي الدىردى. ەندى شەگىنۋگە جول جوق. قانداي جاعداي بولماسىن، برانسون ءبىزدىڭ ناعىز پاتريوتىمىز بوپ قالا بەرمەك. تۇركيانىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، مەنى ەشتەڭە الاڭداتپايدى، ءارى ماعان قاتىسى جوق! ال سانكتسيا ماسەلەسى جايلى ناقتى پىكىر بىلدىرمەيمىن. مەن تۇركيانى جاقسى كورەمىن. ماعان ونداعى قاراپايىم حالىق ۇنايدى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، تۇركيا پرەزيدەنتىمەن جاقسى ساياسي قارىم-قاتىناستا بولدىق. بىراق، بۇل دەگەن بىرجاقتى كەلىسسوزدىڭ بولاتىنىن بىلدىرمەيدى»، – دەپ ەسەپتەيدى.

ءتۇيىن

بيىل تۇرىك ليراسى 38%-عا قۇنسىزدانعان. وعان انكاراداعى اقش ەلشىلىگىن اتقىلاۋ جانە S&P Global, Moody’s تۇركيانىڭ ۇزاق مەرزىمدى رەيتينگىسىن تومەندەتۋى تۇرتكى بولعان. تۇركياداعى ينفلياتسيانىڭ ونداعان پايىزعا جەتۋى ەكونوميكالىق دامۋدى تەجەيدى. جاقىندا كاتار مەن تۇركيانىڭ ءوزارا ۆاليۋتا ايىرباستاۋ تۋرالى ەكىجاقتى كەلىسىمىنەن سوڭ تۇرىك ورتالىق بانكىنە 15 ملرد دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا قۇيىلادى. بۇل ەردوعان ءۇشىن جاعىمدى جاڭالىق بولسا دا، دوللار باعامىنىڭ جان-جاقتان قىسپاققا الۋى قۋانىشتى ۇزاققا سوزبادى.

بۇگىندە الەمدىك ەكونوميكا تىكەلەي ترامپتىڭ شەشىمىنە «بايلانعان» دەسەك، ارتىق بولماس. سەبەبى سۇراپىل سانكتسيالاردى ەنگىزۋ ترامپ ساياساتىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. رەسەي، قىتاي مەن تۇركياعا ءتۇرلى سانكتسيا جاۋدىرىپ جاتقان امەريكا حالىقارالىق قارجى باعامىن «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستاپ تۇر. دەمەك، سانكتسيانى بوپسالاۋ دەپ قابىلدايتىن رەسەي سىندى مەملەكەتتەردىڭ تاعدىرى ۋاقىت ەنشىسىندە.

"The Qazaq Times"