جات پلانەتالىقتار جاۋلاۋعا كەلمەسە، اقش-قا عارىش ارمياسى نەگە كەرەك بولدى؟

دونالد ترامپتىڭ قۇراما شتات قارۋلى كۇشتەرىنىڭ التىنشى ءبولىمىن قۇرىپ، ونىڭ «عارىش ارمياسى» دەپ اتاۋى الەم ەلدەرىندە قىزۋ تالقىعا تاقىرىپ بولدى. سەبەبى، بۇعان دەيىن فانتاستيكالىق فيلمدەردە بولماسا، ەشبىر ەلدە عارىش كەڭىستىگىنە ارنالعان ارميا بولعان ەمەس. ترامپ بۇل جوبا جاڭا جۇمىس ورىندارىن قالىپتاستىرىپ، جۇمىسپەن قامتۋدى، سول ارقىلى ەل ەكونوميكاسىن ارتتىرىپ، قاۋىپسىزدىكتى دە كەمەلدەندىرە تۇسەدى دەپ قارايدى. ولاي بولسا، وزگە عالامشارلىقتار ءبىزدى وتارلاۋعا كەلمەسە، عارىش ارمياسى نەگە كەرەك بولدى؟ عارىشتى جاۋلاۋعا قانداي قادامدار جاسالۋدا؟ الەم ەلدەرىن عارىشتا سونشا نە قىزىقتىرادى؟

ترامپ عارىش ارمياسىن قۇرۋعا بۇيرىق بەردى. فوتو: VOA.

ترامپتىڭ: «امەريكالىقتار عارىشتا بولىپ قانا قويماي، عارىشقا ۇستەمدىك ەتۋ كەرەك»، – دەگەن ءسوزى اتالمىش «امەريكا ارمانىن» ۋاعىزدايتىن كينو فيلم كەيىپكەرلەرىنىڭ سوزىنە كوبىرەك ۇقسادى. ترامپ پرەزيدەنتتىك قىزمەتىنە كىرىسكەننەن كەيىن، جارتى عاسىردان بەرى قايتالانباعان اي شارىنا عارىشكەرلەر اتتاندىرۋ، مارسقا عارىش كەمەسى مەن عارىشكەرلەر ۇشىرۋ سەكىلدى جوبالارعا قول قويعان بولاتىن.

قۇراما شتات پرەزيدەنتى بۇل تۋرالى سوزدەرىندە، عارىشتى باقىلاۋعا الۋدا «قىتاي ەمەس، رەسەي ەمەس اقش ءبىرىنشى بولۋى كەرەك» دەگەن ۇستانىمىن قايتا-قايتا دارىپتەۋدە. دەگەنمەن، قازىرگە عارىش قارۋلى كۇشتەرى ءسىرا قانداي بولادى، كينو فيلمدەردەگىدەي پلانەتالاردى ارالاپ جۇرەتىن عارىش كەمەسىمەن جاساقتالا ما، الدە ادامزات عىلىمىنىڭ جەتىسىنشە جاراقتاعان كادىمگى ۇشاقتاردى پايدالانا ما، ول جاعى انىق ەمەس.

ترامپ عارىش ارمياسى اقش اۋە كۇشتەرى نەگىزىندە قۇرىلاتىنىن ايتتى. بۇل شەشىمدى كونگرەسس قاراپ ماقۇلداعاننان كەيىن جۇزەگە اسىرماق. سونداي-اق، پرەزيدەنت ترامپ عارىش ءتۋريزمى باعىتىندا جۇمىس ىستەيتىن كومپانيالارعا قولداۋ كورسەتەتىنىن دە ايتىپ ءوتتى. «ۇكىمەتتەن بۇرىن مارسقا جەتسەڭىزدەر، قازىرگىدەن دە تانىمال بولساڭىزدار، ءبىز قۋانامىز»، – دەدى ترامپ.

بيىل، الەمگە ايگىلى يلون ماسكتىڭ جەكە SpaceX كومپانياسى Falcon Heavy دەپ اتالاتىن الەمدەگى ەڭ قۋاتتى راكەتانى سىناق رەتىندە ۇشىردى. ەكى قوسالقى زىمىران جانە ءبىر ورتالىق زىمىراننان قۇرالعان Falcon 9 سىناعى ءساتتى اياقتالدى. 70 مەتر بيىكتىكتەگى زىمىران 57 توننا زات تاسىمالداي الادى.  ورتالىق بولەگى قايتىپ ورالماعانىمەن، جاسالۋ قۇنى جوعارى ەكى قوسالقى زىمىراندا قايتىپ اكەلە الدى. قازىرگە دەيىن Falcon 9 جەر بەتىنىڭ عارىشقا باعىتتالعان جارىسىنداعى كوشباسشى بولىپ تۇر. بولجامدارعا سەنسەك جەكە كومپانيالار حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا عارىشكەرلەردى جەتكىزۋ قىزمەتىن 2019 جىلدان باستاپ جۇزەگە اسىرۋى مۇمكىن.

يلون ماسك ۇشىرعان تاسىمالداعىش زىمىران. فوتو: SPACEX/BBC.

2011 جىلى NASA اقش تەرريتورياسىنان عارىشقا زىمىران ۇشىرۋىن توقتاتقاننان كەيىن، اقش-تىڭ عارىشقا اتتاندىراتىن كەز-كەلگەن الەم كەمەلەرى رەسەيدىڭ «سويۋز» راكەتالارىن پايدالانۋعا ءماجبۇر بولعان. ارينە بۇعان امەريكالىقتار تارابىنان قارسىلىقتار كۇشەيدى. 2018 جىلى SpaceX پەن Boeing كومپانيالارىنىڭ ءساتتى سىناعى عارىش تاسىمالىن ءوز مىندەتتەرىنە الماق. ارينە، بۇل ءۇشىن اقش-تىڭ عارىش زەرتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ ارنايى رۇقساتىنان كەيىن.

Boeing كومپانياسى دا حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا تاسىمالداۋ قۇقىعىنا يە بولۋى مۇمكىن. فوتو: Boeing/BBC.

بۇل جەكە كومپانيالاردىڭ جاڭا جۇيەسىنەن تىس، NASA دا ءوزىنىڭ جاڭا زىمىران جۇيەسىن ىسكە قوسپاق. جەردىڭ تومەنگى وربيتاسىنا تۋريستەردى جەتكىزۋ ءۇشىن الداعى جىلى «وريون» دەپ اتالاتىن زىمىران سىناقتان وتكىزىلەدى. سىناق ءساتتى بولسا، 2021 جىلى تۇڭعىش رەت جەر ساياحاتشىلارىن حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا اپارىپ، ساياحات جاساتپاق.

كەلەسى ايدا جاپونيانىڭ مىنا ءبىر الەم جيھانگەزى ريۋگۋ دەپ اتالاتىن قىدىرما جۇلدىزعا جەتەدى. فوتو: AKIHIRO IKESHITA / JAXA.

اقش-تىڭ ۇكىمەتتىك جانە جەكە عارىش زەرتتەۋ كومپانيالارىنان تىس، جاپونيا، رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان ەلدەرى دە عارىشقا جاسايتىن قادامدارىن جەدەلدەتە ءتۇستى. سەبەبى، قايتا تۋىندامايتىن رەسۋرستارعا دەگەن تاۋەلدىلىك، بولاشاقتاعى ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلكەن داعدارىستى ەلەستەتىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە كۇن جۇيەسىندەگى قىزىلجۇلدىز (مارس) پەن ەسەكقىرعان (يۋپيتەر) اراسىنداعى كەڭىستىكتى كەزىپ جۇرگەن باعالى مەتالل دەرجاۆالاردىڭ ارانىن اشۋدا. NASA دەرەكتەرىنە قاراعاندا،  بىزگە كورشىلەس وسى ەكى پلانەتا اراسىندا "يەسىز، قاراۋسىز قاڭعىپ جۇرگەن" اسپان دەنەلەرى ۇشان تەڭىز بايلىق قويماسى. وندا ءتىپتى ديامەترى شاقىرىمعا دا جەتپەيتىن كەيبىر "قاڭعىباستاردا", جەر بەتىنىڭ تۇتاس بايلىعىنان ميلليارد ەسە بايلىقتار جاتىر. بۇنداي بايلىقتى ساناۋ ءۇشىن 25 ورىندى سان كەرەك ەكەن.

وكىنىشتىسى، عالام شارىمىزداعى ەلدەر ارا قايشىلىق، باسەكە مەن دامۋعا دەگەن تالپىنىس جەر قىرتىسىن اۋىر دارەجەدە ويرانداۋ ۇستىندە. ميللياردتاعان قاراجات جەر پلانەتاسىن قالپىنا كەلتىرۋدەن كورى، عارىشتى يگەرۋگە، ايدى ايالداما ەتىپ، مارىستى وتارلاۋعا جۇمسالۋدا.

دەرجاۆالاردىڭ عارىشقا دەگەن باسەكەسى، تىنىق مۇحيتى، ورتا، تاياۋ-شىعىس،  شىعىس ازياعا ىقپال ورنىنا تالاسقانى سەكىلدى، بولاشاقتا عارىشتاعى يەلىك قۇقىق تالاسىنىڭ بولاتىنىن كورسەتەدى. بۇعان ەرتە باستان دايىندالعان قۇراما شتات عارىش ارمياسىن قۇرىپ، كۇن جۇيەسى، ودان دا ارعى جاتقان بايلققا الدەن-اق قاراۋىل قويماق.

“The Qazaq Times”