اۋعانستان ايەلدەرى. فوتو: HOSHANG HASHIMI / GETTY/ BBC.

اۋعانستاننىڭ باتىسىنداعى گەراتتا سوڭعى ءبىر جىلدا ءوزىن ءوزى ولتىرەتىندەر سانى ەكى ەسەگە كوبەيگەن. سونىڭ كوبى ايەلدەر ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل سول ەلدەگى ازاماتتىق سوعىستا كوز جۇمعان ايەلدەردىڭ سانىنان دا اسىپ ءتۇستى. جارىق دۇنيەدەن باز كەشكەن ايەلدەر ۋ ءىشۋ نەمەسە باسقا جولدارمەن جان تاپسىرۋدا. مۇنداي جاعدايلار اۋعانستان كەز-كەلگەن جەرىنەن كەزدەسەدى. دەگەنمەن، گەرات پروۆينتسياسىناعى كورسەتكىش ەڭ جوعارى.

ونىڭ باستى سەبەبى – گەرات پروۆينتسياسى يسلامدىق ءدىني قاعيداتتاردىڭ ەڭ اۋىر جوسىندارىن ءداستۇر رەتىندە قاتتى ۇستانعان ايماق. وندا ايەلدەردى كۇيەۋگە زورلاپ بەرۋ، وتباسىندا ەركەكتەردەن زورلىق-زوبمىلىق كورۋ، كەدەيلىك، اشارشىلىق، باسقا دا الەۋمەتتىك قيىندىقتار ايەلدەردىڭ قۇقىعىن تاپتاپ، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن مۇلدە تۇرالاتقان.

سول ايماقتاعى BBC ءتىلشىسى مۇحامماد كازيزا بۇل تۋرالى بەرگەن مالىمەتىندە، يسلام شاريعاتى بويىنشا، وزىنە قول سالۋ يسلام دىنىندە قاتتى ايىپتالعان ارەكەت بولعاندىقتان، ءوزىن ءوزى ولتىرگەن ادامداردى وتباسى مۇشەلەرى جاسىرۋعا تىرىساتىنىن ايتادى. ولاي بولماعاندا سول ماڭداعى تۇرعىنداردىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىرايدى. بۇل جاعدايدى الەۋمەتتىك ماسەلە رەتىندە رەتتەۋگە ۇلكەن كەدەرگىلەر كەلتىرىپ كەلەدى.

گەراتتاعى دەنساۋلىق ساقتاۋعا جاۋاپتى رەسميلەردىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، 2017 جىلى 1800 ادام وزىنە قول سالعان، ونىڭ 1400-دەن استامى ايەلدەر بولعان. بۇل سودان ءبىر جىل بۇرىنعى ساناقتان ەكى ەسەگە كوپ. بۇل كورسەتكىش ازاماتتىق سوعىس كەزىندە كوز جۇمعان جانە جارالانعان ايەلدەردىڭ سانىنان دا كوپ.

ال، ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمىنىڭ اۋعان جەرىندەگى كوميسسياسىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ەل كولەمىندە ءار جىلى 3000 ادام ءوزىن ولتىرەتىنىن، ونىڭ 80 پايىزدان استامى ايەلدەر ەكەنىن جەتكىزگەن. اۋعانستاندا پسيحيكالىق اۋىرۋلار تۋرالى ستاتيستيكا ورتالىقتارى بولماعانىمەن، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ميلليونداعان اۋعانستاندىقتاردىڭ دەپرەسسياعا ۇشىراعانىن مالىمدەيدى.

وسى ايتىلعاندارمەن قاتار، اۋعانستاندا ايەلدەرگە زورلىق-زومبىلىق جاساۋ كەڭ تارالعان. بۇۇ ەسەبىنە قاراعاندا، اۋعانستان ايەلدەرىنىڭ 87 پايىزى فيزيكالىق، جىنىستىق جانە پسيحولوگيالىق زورلىقتىڭ كەمىندە ءبىر تۇرىنەن ازاپ شەگەدى. 62 پايىزى ايەلدەر ءتۇرلى راقىمسىز ارەكەتتەردىڭ ىقپالىندا ءومىر سۇرەدى.

اۋعانستاندا ايەلدەردىڭ ءوزىن ولتىرۋىنە ەڭ باستى سەبەپ رەتىندە كۇشتەپ كۇيەۋگە بەرۋ ىستەرى تۇر. مالىمەتتەرگە قاراعاندا اۋعانستاندا ايەلدەردىڭ ۇشتەن ءبىرى 18 جاسقا دەيىن تۇرمىسقا شىعىپ بولادى.

2018 جىلى اۋعانستانداعى سوعىسقا 40 جىل ۋاقىت تولادى. حالىقارالىق ۇيىمدار اۋعانستانداعى شىنايى جاعدايلار بۇل كورسەتكىشتەردەن دە اۋىر بولۋى مۇمكىن دەگەندى ەسكەرتەدى. ەڭ قورقىنىشتىسى، اۋعانستاندا كۇن سايىن ىرگەسىن كەڭەيتىپ كەلە جاتقان تەررورلىق قارۋلى توپتار ەلدەگى حالىقتاردىڭ ومىرىنە ۇلكەن قاۋىپ توندىرۋدە. تاليبان قارۋلى توپتارى مەن دايش-تىڭ كۇش بىرىكتىرۋى، اۋعانستان عانا ەمەس، ورتالىق ازياعا دا ۇلكەن قاۋىپ تۋدىردى.

بۇعان دەيىن پروۆينتسيا، اۋدان ورتالىقتارىنا باعىتتالعان شابۋىلدار قازىر اۋعانستاننىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنە، مينيسترلىكتەر عيماراتىنا تىكەلەي باعىتتالۋدا. ءارى بۇنداي تەررورلىق شابۋىلدار، جانكەشتى جارىلىستار جيىلەي تۇسۋدە. ءبىر كۇنى بۇرىن كابۋلدا اۋىلشارۋاشىلىق جانە دامۋ مينيسترلىگىنە جاسالعان شابۋىلدان 12 ادام قازا تاپقانىن «تۇرىك تەلە-راديو قىزمەتى» حابارلادى. قازىر ورتالىق ازيادا اۋعانستانعا جاقىن ەلدەردە تەررورلىق ۇيىمعا قارسى كۇرەس دايىندىعى جۇرىلۋدە. ءارى بۇل قازاقستان قوعامىن دا الاڭداتپاي قويمايدى.

“The Qazaq Times”