ترامپ ۇكىمەتى شىنجاڭ ماسەلەسىنە ارالاسۋى مۇمكىن

اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى كەشە، قىتايدىڭ شىنجاڭ جەرىندەگى ادام قۇقىعى ماسەلەسىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى، اقش ۇكىمەتى «2016 جىلعى الەمدىك ماگريتزي اكتىسىن» پايدالانىپ، قىتايدىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنان جاۋاپ سۇراۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەدى. بۇل تۋرالى «ازاتتىق ازيا راديوسى» (RFA) حابارلادى.

اتالعان حاباردا قىتايعا قاراستى شىنجاڭ جەرىندە جاسالىپ جاتقان قۇقىق بۇزۋشىلىق ىستەرىنىڭ سوڭعى كەزدە ءتىپتى دە اۋىرلاي تۇسكەنى ايتىلعان. Associated Press اگەنتتىگىنىڭ 18 ساۋىردەگى حابارىنا قاراعاندا، شىنجاڭ جاعدايى اقش ۇكىمەتىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزعان. الداعى ۋاقىتتا ۋاشينگتون بيلىگى «2016 جىلعى الەمدىك ماگريتزي اكتىسىن» پايدالانا وتىرىپ، وسى ماسەلەگە جاۋاپتى قىتايلىق شەنەۋنىكتەردى انىقتاماق جانە قىتاي بيلىگىنەن جاۋاپ سۇراماق.

«2016 جىلعى الەمدىك ماگريتزي اكتىسىنىڭ» ماقساتى اقش ۇكىمەتى ادام قۇقىقتارىن بۇزۋ نەمەسە سىبايلاس جەمقورلىق تۋرالى جازبالارى بار ءارتۇرلى ەلدەردەگى لاۋازىمدى تۇلعالارعا نەمەسە جەكە تۇلعالارعا ايىپپۇل سالادى. باسقارۋ قۇرالدارى مەن قۇراما شتاتتارداعى بايلانىستى تۇلعالاردىڭ اكتيۆتەرىن بۇعاتتاۋ سياقتى قارجىلىق شەكتەۋلەردى جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى. وسى اكتى نەگىزىندە، 2017 جىلى قىتايلىق قۇقىق قورعاۋشى ساۋ ءشۇنليدىڭ ولىمىنە بايلانىستى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بىرقاتار جوعارى لاۋازىمدىلارىن جازالاۋ تىزىمىنە ەنگىزگەن.

اقش-تىڭ «China Change» سايتىنىڭ جەتەكشىسى ساۋ ياشۋە RFA تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا، ساۋ حانىم 2017 جىلى اتالعان جازالاۋ ءتىزىمىن جاساۋعا جانە اتقارۋعا بەلسەنە ارالاسقانىن ايتا كەلىپ، بۇل اتالمىش «2016 جىلعى الەمدىك ماگريتزي اكتىسىندەگى» ناتيجەلى ءىس بولعانىن العا تارتقان. ول سوزىندە: «بۇل ءتىزىمنىڭ قاتاڭ بولعانى سونشا، بۇل قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كۇشتى نارازىلىعىن دا قوزعاعان. بىراق، رەسمي باق-تا ايىپتاعان جوق، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە مالىمدەمە جاسامادى. ولاردىڭ بۇل ءىستى جاسىرىپ جابۋى ونىڭ ىقپالىنىڭ زور بولعانىن كورسەتتى. دەمەك، قازىر دە ترامپ اكىمشىلىگى اتالعان اكتىدەن پايدالانىپ، ول ەلدەگى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى ماسەلەسىن، ناقتى لاۋازىمدىلارعا شەكتەۋ قويا الادى»، – دەدى.

RFA حابارىندا ايتىلۋىنشا، سوڭعى ەكى جىلدان بەرى شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ايماعىنىڭ اكىمشىلىگى ۇزدىكسىز جاڭا ەرەجەلەردى شىعارىپ، ءوزىنىڭ ولشەمدەرىن جاڭارتىپ كەلگەن. اتالعان اقپارات اگەنتتىگىنىڭ بۇدان بۇرىنعى حابارلارىندا، شىنجاڭ جەرىندە كەمىندە 120 مىڭ جازىقسىز تۇرعىننىڭ «ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنا» قامالعانى تۋرالى ايتىلعان بولاتىن. كەزەكتى حابارىندا RFA-نىڭ ۇيعىر تىلىندەگى پاراقشاسىن جۇرگىزەتىن التى ءجۋرناليستىنىڭ شىنجاڭ جەرىندەگى وتباسى مۇشەلەرى جانە تۋىستارى قىتاي قوعامدىق قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى جاعىنان ۇستالعانىن نەمەسە ءىز-ءتۇسسىز جوعالعانىن ايتادى. سونىمەن بىرگە قىتاي ۇكىمەتى شىنجاڭ جەرىندەگى قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ كۇندەلىكتى ارەكەتىن باقىلاۋ ءۇشىن ەڭ جاڭا باقىلاۋ قۇرىلعىلارىن، ەڭ ۇلكەن دەرەكتەر جيناۋ تەحنولوگياسىن پايدالانىپ وتىرعانىن ايتادى. Associated Press اقپارات اگەنتتىگى حابارىندا، ەكى جىل بۇرىن شىنجاڭ ايماعىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ چىن چۋانگونىڭ كەلۋىمەن ونداعى جاعدايدىڭ قيىنداي تۇسكەنىن ايتقان.

بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە اقش كونگرەسى قىتاي ىسىنە جاۋاپتى كوميتەتتىڭ توراعاسى مەن تەڭ توراعاسى رۋبيو مەن سميت، قىتايدىڭ اقش-تاعى ەلشىلىگىنە حات جازىپ، شىنجاڭداعى ۇيعىرلار مەن باسقا دا ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋ ىسىنە الاڭداۋشىلىعىن جەتكىزگەن. سونىمەن بىرگە، شىنجاڭ ۇكىمەتى جاعىنان ساياسي قۋدالاۋعا ۇشىراعان جاڭ حايتاۋدىڭ ايەلى لي ايجە ءبىر اپتا بۇرىن قۇراما شتاتقا بارىپ، اق ءۇي لاۋازىمدىلارىنا كەزدەسكەن جانە وتباسىنىڭ ساياسي قىسىمعا ۇشىراپ جاتقانى تۋرالى ايتىپ بەرگەن.

ۇزاق ۋاقىتتان بەرى شىنجاڭ ماسەلەسىن زەرتتەپ كەلە جاتقان، اقش كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى گۋ ي سوزىندە: «اقش ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىندا ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەسىن كۇشەيتە ءتۇسۋى كەرەك. شىن مانىسىندە ولاردىڭ قازىر كوپتەگەن نارسەنى ىستەي الاتىن مۇمكىندىگى بار. ايتالىق، الداعى اقش-قىتاي ۆاليۋتا كەلىسسوزدەرىندە، كوپتەگەن ساياسي تۇتقىندار، اسىرەسە شىنجاڭداعى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەردەن بوساتىلۋىن تالاپ ەتە الادى. مەملەكەتتىك شاعىمدار مەن ارالاسۋلار، مەنىڭ بىلۋىمشە، «2016 جىلعى الەمدىك ماگريتزي اكتىسىنىڭ» اياسىندا بەلگىلى ءبىر توپتارعا سالىنعان سانكتسيادان ءونىمدى بولماق»، – دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

RFA  جۋرناليستەرى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنە حات جولداپ، ۋاشينگتون بيلىگىنىڭ «2016 جىلعى الەمدىك ماگريتزي اكتىسى» ارقىلى نەمەسە باسقا قادامدار تۋرلى جوسپارلارىن سۇراعان. دەگەنمەن، اق ءۇي تارابىنان ءالى جاۋاپ جوق.

“The Qazaq Times”