«تاليبانمەن» كەلىسىم جاساۋ اۋعانستانعا بەيبىتشىلىك ورناتا الا ما؟

اۋعانستاننىڭ پرەزيدەنتى بۇۇ، ناتو ۇيىمدارىنىڭ جانە 20 ەلدەن كەلگەن وكىلدەر باس قوسقان كابۋلداعى وتىرىس كەزىندە «تاليبان» ۇيىمىن رەسمي ساياسي توپ رەتىندە قابىلداۋ ۇسىنىسىن العا قويعان ەدى. ءتىپتى ول «تاليبانعا» ارتىق تالاپ-شارتتار قويماي، كەلىسسوزگە تارتۋدى ۇسىندى. تاليبتەردى ىمىراعا تارتۋدان قانداي ناتيجە شىعۋى مۇمكىن؟ بۇل اۋعانستان جاعدايىن وزگەرتە الا ما؟ بۇل سۇراقتارعا الەمدىك ىقپالدى باسىلىمدار نە دەيدى؟

ءبىر مەزگىل تۇراقتانىپ قالعان اۋعانستان جاعدايى، سوڭعى ۋاقىتتاردا قايتا شيەلەنىسە ءتۇستى. وعان ءتۇرلى جاعدايلار سەبەپ بولۋدا. ايتالىق، ءسۇريا مەن يراك جەرىندە جەڭىلىس تاپقان «يسلام مەملەكەتى» تەررورلىق ۇيىمى سودىرلارىن اۋعانستان جەرىنە كوپتەپ توپتاستىردى. ولار «تاليبان» باقىلاۋىنداعى جەرلەرگە يەلىك ەتۋ ءۇشىن ەكى توپ اراسىندا ءجيى قاقتىعىستارعا باردى. ەكى توپ اراسىنداعى باسەكە اۋعانستانداعى تەررورلىق شابۋىلداردى بارعان سايىن كوبەيتتى. قاڭتاردىڭ وزىندە ەكى-ءۇش رەت تەررورلىق شابۋىلدار ەل ورتالىعىندا بولدى.

BBC تاراتقان اقپاراتقا سۇيەنسەك، 2014 جىلى اۋعانستانداعى حالىقارالىق كواليتسيا كۇشتەرىنىڭ كوپ بولىگى ەلدەن شىعارىلعاننان كەيىن، تاليپتەردىڭ باقىلاۋىنداعى ايماقتار بارعان سايىن كەڭەيگەن. بۇل كۇندە اۋعانستاننىڭ  70 پايىزدان استام اۋماعىندا «تاليبان» ۇيىمى بەلسەندى ارەكەت ەتەدى. قۇراما شتات اۋعانستانداعى قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ ماقساتىندا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ سانىن كوبەيتكەنىمەن جاعداي وزگەرە قويعان جوق.

وسىدان بۇرىن ءسۇريا مەن يراك جەرىنەن شەگىنگەن «يم» كۇشتەرى مەن اۋعانستانداعى تاليپتەر بىرىگىپ ۇلكەن قاۋىپ بولا ما دەگەن دە قاۋىپتەر بولعان. الايدا، بۇل ۇيىمنىڭ ءبىر-بىرىنە جۇلدىزى قارسى.

اۋعانستانداعى اقپارات كوزدەرى، اۋعانستاننىڭ جاعدايىنىڭ قيىنداي تۇسۋىنە ترامپ ۇكىمەتىنىڭ اۋعانستانداعى اسكەر سانىن كوبەيتۋى جانە ولاردىڭ جەتەكشىلىگىنە «تاليبانعا» شابۋىل جاساۋ قۇقىعىن بەرگەنى دەپ قارايدى. سەبەبى، ترامپ ۇكىمەتىنىڭ بۇل ارەكەتى تاليپتەردىڭ ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ جولىن كەسىپ، قارجى كوزدەرىن بۋىپ تاستادى. «تاليبانعا» قىسىمدى كۇشەيتكەن سايىن، ولار دا ءوزىنىڭ كۇشىن كورسەتىپ، ءتۇرلى شابۋىلدار ۇيىمداستىرۋدا.

اۋعانستان جاعدايىنىڭ قيىنداۋىنا ەكىنشى سەبەبىن، ەلدەگى BBC ءجۋرناليسى داۋۆۋد ازامي: «تاليبان» ۇيىمى اۋعانستانداعى ۇكىمەت پەن رەسمي كۇشتەردىڭ ءالسىز ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىسىپ  وتىر»، – دەپ تۇسىندىرەدى. ۇشىنشىدەن، «تاليبان» مەن «يم» كۇشتەرى اراسىنداعى باسەكە. «يم» كۇشتەرى كۇشەيىپ تۇرعان كەزدە «تاليبان» سەكىلدى وزگە ۇيىمدار مەن قوزعالىستاردى وزىنە قوسىپ الۋ ويىندا بولعان. بىراق 20 جىلدان استام ۋاقىت اۋعانستاننىڭ بەلگىلى ءبىر ايماقتارىن باقىلاۋىنا ۇستاعان «تاليباندار» ولارعا تىزگىن ۇستاتقىسى كەلمەگەن.

وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن «تاليبان» ۇيىمى اقش-تى كەلىسسوز وتكىزۋگە شاقىرعان. اتالمىش ۇيىم كەلىسسوزدى ءوزىنىڭ كابۋل قالاسىنداعى «وكىلدىگى» ارقىلى جۇرگىزەتىنىن ايتقان. وسىدان بۇرىن كابۋل بيلىگى بۇل وكىلدىكتى جابۋ تۋرالى ۇسىنىستى كاتارعا جولداعان. شىم-شىتىرىق اۋعانستان جاعدايى قازىر «تاليبان» ۇيىمىن رەسمي ساياسي توپ رەتىندە ماقۇلداۋ ۇسىنىسىنا دەيىن جەتتى.

بىلتىر جازدا اقش پرەزيدەنتى: «ءبىز اۋعانستانداعى قارۋلى كۇشتەردى اۋعانستان ۇكىمەتى قانشا ۋاقىت قاجەت ەتسە، سونشا ۋاقىتقا قالدىرامىز. يراكتاعى قاتەلىكتى قايتالامايمىز»، – دەگەن بولاتىن. ترامپ ۇكىمەتى «تاليبانمەن» كەلىسسوزگە سالقىن قاباق تانىتىپ كەلگەنىمەن، سوڭعى كەزدەرى كەلىسسوزگە دەگەن كوزقاراسى وزگەرگەنى دە بايقالادى. ارينە، ترامپ ۇكىمەتى تاليپتەرمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋى دە مۇمكىن. بىراق، كەلىسسوزدەن ناتيجە شىعاتىنىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. اقش-پەن كەلىسسوزدەر تۋرالى مالىمدەمەدە تاليپتەر كابۋلمەن جۇزبە-ءجۇز سويلەسۋگە كەلەتىن، كەلمەيتىنىن ايتقان جوق.

كەلىسسوزدەر ءساتتى وتكەن كۇننىڭ وزىندە، قولىنا قارۋ الىپ ونداعان جىل سوعىس سالعان قاتارداعى تاليپتەردىڭ وڭاي تارتىپكە ءتۇسۋى ەكىتالاي. ال ولاردى ۇكىمەتتىڭ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ قاتارىنا الۋ دا قيىن. بۇعان دەيىن قارسىلاس بولىپ كەلگەن تاراپتاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمسىزدىگى تالاي جىلعا جالعاساتىنى ايدان انىق. «تاليبان» مۇشەلەرىنىڭ اۋعانستاننىڭ ساياسي ومىرىنە ارالاسىپ كەتۋى دە وڭايعا سوقپايدى. اسىرەسە سىرتقى كۇشتەر ماسەلەسىنە كەلگەن دە كابۋل مەن «تاليبان» كوزقاراسى وتاسا المايدى. اۋعانستانداعى سىرتقى كۇشتەر  – اقش، رەسەي جانە پاكىستان. وسى كۇشتەردىڭ اۋعانستانداعى مۇددەسى دە وت ۇستىنە ماي قۇيادى. ايتا كەتەيىك، اۋعانستاننان رەسەيگە جىلىنا 75-80 توننا ەسىرتكى كىرەدى ەكەن.

مىنە، وسىنداي جاعدايلار اۋعانستاندا «تاليبان» ۇيىمى مەن كابۋل بيلىگىنىڭ ىمىراسىنا قولايلى بولماي وتىر. تاليبتەردىڭ باسىم كوبى اۋعانستان پرەزيدەنتىنىڭ ۇسىنىسىن قابىلداي قويمايدى. قابىلداعان كۇندە دە بىردەن تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىك ورناي قالمايدى. قازىرگە دەيىن «تاليبان» جەتەكشىلەرى كەلىسسوز تۋرالى ۇسىنىسقا جاۋاپ قايتارمادى.

“The Qazaq Times”