Ortalıq Aziya: tarihi, sayasi jäne ekonomikalıq müddeler ayasında

 Adamzattıñ damu tarihındağı VII-X ğasır jibek jolınıñ däurendegen kezeñi öziniñ mañızdılığımen tarihta qaldı. Mine osı kezeñde  Ortalıq Aziya geografiyalıq erekşeligi arqasında şığısta Qıtay men batısta Vizantiyanı jäne  arab düniesin bir-birimen jalğastırğan ülken geoekonommikalıq aymaqqa aynalğan bolatın. Qıtay aymaqtıñ (Ortalıq Aziyanıñ) sırtqı ekonomikalıq lokomotivi jäne ğılım men tehnologiyasınıñ qaynar közi boldı. Alayda, XVI ğasırdağı teñiz joldarınıñ payda boluı «Wlı jibek jolınıñ» äserinde payda bolğan älemdik saudanıñ qwrlıq jolınıñ tağdırın şeşkendey boldı. Teñiz joldarı saudası damıp, qwrlıq jolınıñ saudası ığısa bastadı. Bwğan teñiz qatınasınıñ narqınıñ tömen äri qauipsiz boluınıñ da äseri boldı. Sonıñ salarınan atalmış öñir düniejüzilik sauda narığınan birtindep tısqarı qaldı da, ekonomikalıq-geografiyalıq  twrğıda oqşaulanıp qaldı. Biraq, tarihi ekonomikalıq äri sauda jolı damığan bwl ölke kişi Aziya men Orta Aziyanı Qıtaymen baylanıstırğan  san-salalı qarım-qatınasın tübegeyli joğaltqan emes. Tayau zaman tarihın paraqtaytın bolsaq, Angliyanıñ özi atalğan aymaqqa ıqpal etu üşin biraz belsendi qadamdar jasadı. Odan soñ  orıs ekspediciyalarınıñ is-qimıldarı küşeydi. HİH ğasırdıñ ayağınan bastap, Germaniya, Franciya, Japoniya, AQŞ jäne basqa da Batıs elderiniñ zertteuşileri köptep kelip, öz maqsatı üşin jwmıstarın belsendi jürgizdi. Bwl örkenietten alıs jatqan işki aziyalıq beytarap aymaqtıñ qoğamdıq ömirin kürdelendirip jiberdi.

Orta Aziya osınday oqşau qalğan uaqıtta älemdik örkenietten artta qala bastadı. Bwrınğı jetistikterin örkendegen zaman ağısı basıp ketti. Mine osı kezeñde (XIX ğasırdıñ ekinşi jartısında) birşama damığan Resey imperiyası bwl aymaqtı öz qwzırına ala bastadı. Osıdan bastap aymaqtıñ Qıtaymen ekonomikalıq baylanıstarınıñ ornın Resey almastıra bastadı. Alayda, bwnday özgerister aymaq elderiniñ ekonomikalıq jäne äleumettik damuına mülde tiimsiz boldı dep aytu artıq bolar edi. Kerisinşe belgili männen alıp qarağanda, aymaqtağı halıqtıñ ekonomikalıq baylanıstarın qaytadan damıtuına mümkindikberdi deuge boladı.

Zaman ağısınıñ özgerisi Patışalıq Reseydiñ küyreuine äkeldi. Mine osı twsta Orta Aziyanıñ belsendi azamattarı wlttıq ideologiyanı tu etip öz respublikaların qwru jolına tüsti. Biraq, Keñestik bilik olardıñ oyınıñ jüzege asuına mümkindik bermedi. Nätijesinde Resey jäne Orta Aziya sayasi-ekonomikalıq jüyesi qalıptastı. Desede, kommunistik ideologiya aymaq halqınıñ ruhani-mädeni ömirin küyretsede,  ekonomikalıq-äleumettik jağdayınıñ damuına tıñ serpin berdi. Alğaşında Qıtay kommunistik partiyasımen tığız qarım-qatınasta bolğan Keñestik bilik 1960 jıldardan bastap aradağı baylanıstı üzdi. Saldarınan Qıtay men Ortalıq Aziyanıñ ekonomikalıq baylanıstarı is-jüzinde iske aspadı. Tek, olar täuelsizdikke qolı jetken soñ ğana aynaalasındağı eldermen baylanıs ornata bastadı. Mine osı kezde Resey Federaciyası Keñes Odağınıñ mwrageri twrğısınan  aymaqtıñ köş basşılıq ornın birtindep bosata bastadı. Osı twsta Ortalıq Aziyadağı täuelsiz 5 memleket birinen soñ biri Qıtay Halıq Respublikasımen  aradağı ekonomikalıq qatınastardı damıtuğa jol aştı.

Ortalıq Aziyanıñ tarihtan beri osınday imperiyalardıñ qızığuşılığın oyatuı – onıñ Euraziyanıñ ortalığında ornalasqan mañızdı geografiyalıq ornı jäne mol tabiği resurstıq äleuetiniñ boluımen baylanıstı bolsa kerek. Bes eldiñ jalpı jer aumağı 4,0017 mln ​​km², 2018 jılğı mälimet boyınşa halıq sanı 72,4994 mln adam. Tığızdığı 18,47 adam. Urbanizaciya deñgeyi 48,16%.  JİÖ kölemi  277,420 mlrd AQŞ dolları, jan basına şaqqandağı JİÖ 3826,45 AQŞ dolların qwraydı. Al aymaqtıñ  tabiği resurstıq äleuetine keler bolsaq, asa bay. Jüyeden, mwnay, tabiği gaz, qara jäne tüsti metalldar qorı mol. Bwl abzaldılıq jağday täuelsiz elderdiñ damuına öziniñ äserin tigizdi. Sebebi, Odaq küyregen soñ jas täuelsiz elder ekonomikalıq jäne äleumettik twrğıda dağdarısqa tap boldı. Kündelikti twrmıstıq tehnika men kiim-keşek tapşı bola bastadı.

Biraq aymaq elderi özderiniñ wlttıq täuelsizdigin alğan soñ, sayasi, ekonomikalıq, qauipsizdik twrğısınan belsendi eñbek etti. Azdı-köpti nätijelerge de ie boldı. Alayda, aynalasındağı ıqpaldı elderdiñ äserinen qwtılıp ketken joq. Bügingi tañda düniejüziniñ geoekonomikalıq jäne geosayasi jüyesine äser etip otırğan sanaulı elder bar. Biz olardıñ qatarına Qıtay Halıq Respublikası (QHR), Resey Federaciyası (RF), Amerika Qwrama Ştattarı (AQŞ), Ündistan Respublikası, Türkiya Respublikası, Iran Islam Respublikası  qatarlı elderdi jatqızamız. Sonımen birge, atalmış öñir üşin mañızdı bir el bar. Ol - Auğanstan Islam Ämirligide (Auğanstan). İri derjavalardıñ aymaqtağı ıqpal etu bäsekesine taldau jasap qaraytın bolsaq, bwl bäsekelestik negizinen AQŞ, Resey, Qıtay elderi arasında öte belsendi jürip jatqanın añğaru qiın emes. Mäselen, bizge körşi QHR alıp qaraytın bolsaq, ol eldi zertteu Qazaqstan jäne Ortalıq Aziya  elderi üşin asa özekti bolıp tabıladı. Sebebi, bwl eldiñ ekonomikalıq äleueti osı öñirdegi elderdiñ damuı üşin aldıñğı şarttıñ birine aynalıp ülgirdi. Bwl tek aymaqtağı memleketter üşin ğana emes, düniejüziniñ köptegen elderine tän ortaq qwbılıs bolıp qalıptasıp otır.

Mine osı tarihi kezeñde narıqtıq ekonomikağa ötkenine ne bäri on jıl bolğan QHR  birtindep damıp kele jatqan edi. Narıqtıq swranıs şikizatqa degen qajettilikti arttırdı. Sırtqı sauda da jaña narıq pen tranzittik elderdi izdestire bastadı. Osı şeşuşi kezeñde Qıtay aymaq elderiniñ qajetin öteytin bastı navrıqqa aylanıp şığa keldi.  Bwl tarihi wsınıs pen swranıs aymaq elderi men Qıtaydıñ qarım-qatınasın jaña kezeñge bastadı.  Bwl qarım-qatınasta Qıtaydıñ tabıstı bolğanı anıq. Öytkeni, Qıtay ökimetiniñ qoldauına ie bolğan orta-şağın jäne iri käsiporındar «tömen bağa» sayasatın wstanıp twrmıstıq tauarları, kiim-keşekter men tehnikaları, öndiris qwral-japdıqtarın Ortalıq Aziyağa, Reseyge, Iran men Batıs Aziya narığına jetkizdi. Bwl narıqtıq zañında bwrın-soñdı bolmağan memlekettik menşiktegi «jeke menşiktik» sayasat jergilikti jerdiñ öndiris narığın jaulay bastadı. Sonıñ eñ alğaşqı teris äserin   Ortalıq Aziya elderi kördi. Olar Qıtay ekonomikasınıñ tasqını astında özderiniñ wlttıq öndirisin joğaltıp aldı. Bwnıñ bastapqı leginde Qazaqstan twrdı. Ol öziniñ mol  paydalı qazbalarmen Qıtaydıñ qızığuşılığın oyattı. Qıtay Qazaqstannıñ mwnay kenişterin  basqarudı qolına ala bastadı. Odan soñ, Qırğızstan, Özbekstan jäne Täjikstan elderi de osınday üderiske öte bastadı. Aymaq elderi birtindep Qıtaydıñ qarjı, tehnika jäne jwmıs küşine täueldi küyge tüsti.

Resey Federaciyasına keler bolsaq, Orta Aziya elderi üşin onıñ ıqpal-küşi bwrınnan bar äri jalğastı saqtalıp otırğan memleket. Özin kelmeske ketken Keñes Odağınıñ zañdı mwrageri dep oylaytın RF-nıñ sayasi-äskeri jäne mädeni-ekonomikalıq ıqpalı arqılı öñirdiñ täuelsiz jas respublikaların öziniñ ıqpal etu keñistiginde wstap, mümkin bolsa, qaytadan qwramına alğısı keledi. Ol üşin Kreml' türli ayla-täsildi istetip otır. Jwmsaq küşti de, qarulı küşti de. Mısalı aymaqtağı memleketterdiñ basşıları nemese olardıñ otbası, tipti jaqın adamdarınıñ ekonomikalıq müddelerin özderindegi bilikti biznesmenderdiñ iskerligine «arqandap» otır. Egemendikten soñğı kezdegi ekonomikalıq dağdarıs osı öñirdegi elderdiñ öndiris önimdiligin tömendetti. Twrğındarınıñ kün körisi qiındap ketti. Sonıñ saldarınan köptegen azamattar RF-na barıp jaldamalı jwmıs isteuge mäjbür boldı. Qazaqstan azamattarı da soñğı jıldarı şeteldik elderge jwmıs kwşi retinde köptep ağıluda. Onıñ üstine Qazaqstannıñ  ekonomikası RF-na köptep täueldi. Onıñ özi auılşaruaşılıq önimderi narığında, däri-därmek salasında jäne özge de şaruaşılıq salalarında da kezdesedi. Qazaqstannıñ wlttıq valyutası  Resey valyutasına bağınıştı. Sebebi, Qazaqstandağı wlttıq valyutanıñ qwnsızdanuınıñ barlıq kezeñderinde Resey valyutasınıñ qwnsızdanuınıñ äseri basım boldı. Äsirese, Resey- Ukraina arasındağı soğıstıñ äseri Ortalıq Aziya elderiniñ jalpı ekonomikasına, inflyaciyanıñ ösimine jäne wlttıq aqşasınıñ qwnsızdanuına zor ıqpal etti.

Ortalıq Aziya aymağına äser etuşi mañızdı sırtqı küştiñ biri jäne biregeyi – AQŞ. Wzaq uaqıt Keñes Odağı qwramında bolğan elder AQŞ-tıñ äserine wşıramadı. Alayda, täuelsizdiktiñ ornauı aymaqqa AQŞ ıqpalınıñ artuına äkeldi. Är qadamın esep pen äri maqsattı türde jasaytın älemniñ birinşi ekonomikası bwl öñirdegi elderge öziniñ sayasi mindetin birtindep  bastadı. AQŞ-tıñ strategiyalıq müddesi ayqın äri naqtı belgilengen. Naqtı aytqanda, AQŞ-pen erkin äri twraqtı sayasi-qauipsiz äri ekonomikalıq  tiimdi twrğıda jwmıs jasaytın Ortalıq Aziyanı qwru.    Osınıñ özi ol eldiñ ayqın közqarasın ayqındap twrğanday. AQŞ-tıñ aymaqtağı äseriniñ ekinşi kezeñi AQŞ qarulı küşteriniñ  Auğanstanğa keluimen bastaldı.  Ortalıq Aziyağa bir tabandap jaqındağan alpauıt el  osı öñirdegi eldermen baylanısın jan-jaqtı örkendete tüsti.  Biraq, özderiniñ bir twtınuşı nemese bağınıştı aymağı sanaytın elderde Amerikanıñ äseriniñ artuına QHR men RF-nıñ qarsılığı anıq bilindi. Bwl qarsılıqtıñ bastı körinisi retinde – qwrılğan  «Euraziyadıq ekonomikalıq odaq» pen mañızdı strategiyalıq joba «Bir jol, bir beldeudiñ» naqtı atqarıluın atauğa boladı. Şın mäninde bwl eki qarsı faktordıñ (Euraziyadıq ekonomikalıq odaq jäne Bir jol, bir beldeu bağdarlaması) äseri anıq bilindi. Osı strategiyalıq josparlarınıñ arqasında Resey men Qıtaydıñ maqsatı negizinen orındalğanday boldı. Nätijede aymaq elderiniñ Batıs elderimen aradağı qalıptasıp, damıp kele jatqan köp jaqtılı qarım-qatınastarı toqırap qaldı.

Älemdik geosayasattıñ üzdiksiz qwbıluı aldağı uaqıttağı düniejüzilik sayasattıñ qanday bağıtta özgeruin boljaudı qiındatıp jiberdi. Mısalı,  AQŞ-tıñ Auğanstannan qarulı küşterin alıp ketui Qwrama Ştattardıñ bwl aymaqqa qaratqan «qızığuşılığı» birtindep azayıp bara jatqanday äser etip otırğanı anıq. Alayda, AQŞ aymaq elderin Resey men Qıtaydıñ bilep-tösteuine «tastap» ketuden de saqsınadı. Sonday-aq, AQŞ «Bir beldeu, bir jol» boyındağı elder men Qıtaydıñ özge de mañızdı ekonomikalıq seriktes elderi twrğındarınıñ arasında keñ tarap jürgen «Qıtay qaupi» tüsiniginen de barınşa wtımdı paydalanıp keledi. Nätijede  resmi Pekinniñ Qıtay men «Bir beldeu, bir jol» boyındağı elder arasındağı ekonomikalıq ıntımaqtastıq josparınıñ jüzege asuına kedergiler jasauda.

Joğarıdağı zertteulerge süyengende,  atalğan «üştik» arasındağı bäseke bükil aymaqtıñ damu barısına asa zor ıqpal etetinin bayqauğa boladı. Mañızdı bir mäsele - Ortalıq Aziya aymağındağı 5 eldiñ bäriniñ türki tildes el bolmauı. Bwnıñ özi bir qarağanda asa mañızdı dünie emestey körinedi. Biraq is jüzinde onıñ da belgili deñgeyle geosayasi twrğıda äseri bar. Sebebi, Täjikstannıñ parsı tildi el boluı ortaq maqsattağı türki tildes elderdiñ wyısuına baylanıstı keybir wstanımdar men kelisimderge qarsı kelui mümkin. Osınday jağdayda, Täjikstanmen aradağı sırtqı sayasattı qalay jürgizu kerektigi mañızdı mäsele bolıp ortağa şığarı anıq.  Türki tildes elder arasında Türkiya Respublikasınıñ ıqpalı men äleueti joğarı. Sondıqtan Orta Aziyanıñ türki tildes elderi men Türkiya arasında özara müddelestik pen ıqpaldastıq qatar saqtalıp otır. Bir anağı -  Türkiyanıñ aymaq ederimen köp jaqtılı qarım-qatınası jıl ötken sayın damıp keledi. Bwl betalıs bügingi tañda türki tildes elderdiñ ıntımaqtastığı men aymaq elderiniñ täuelsizdigin bayandı etude şın mäninde mañızğa ie. Bwğan «Türki keñesiniñ» birtindep  «Türki tildes elder wyımına» aynalğanı dälel boladı. Aldağı uaqıtta bwl wyımnıñ ekonomikalıq odaq, tipti äskeri odaq boluı da mümkin. Sebebi, joğarıda atap ötkenimizdey qazirgi geosayasi jağdaydı künibwrtın boljap bilu mükin bolmay baradı.  Al endi Orta Aziya Respublikaları men Türkiya (türki tildes elder ıntımaqtastığı) arasındağı özara senim şaraların tarazılaytın bolsaq, olardı jaqındastırıp twrğan faktorlardı köre alamız. Olardıñ qatırına: ortaq til men mädeniet, dästür men tarih jäne ortaq sayasi müddeni jatqızuğa boladı. Tağı bir jağınan Türkiya üşin jer astı resurstarına bay odaqtastarınıñ boluı, ärine, tiimdi.  Qalay bolmasın, ortaq müddelerdiñ boluı elder arasındağı jan-jaqtı qarım-qatınastardıñ qwndılıqtar sipatında qalıptasuına mümkindik berip otır.

Memleketterdiñ älemdik ekonomikalıq qarım-qatınasta belsendi oyınşı boluı köbinde sol eldiñ ekonomikalıq, tehnikalıq quatı men geografiyalıq ornalasuına  da qatıstı. Geografiyalıq orın boyınşa qarastırar bolsaq, tikeley teñizge şığa aluı nemese şığa almauınıñ mañızı zor. Bir eldiñ aumağınıñ teñizben şaylıp jatuı öz resurstarın älemdik narıqqa şığaruda qolaylılıq äkeledi. Kerisinşe bolğanda resurstarın şığaruda aynalasındağı özge elderdiñ kelisimin aluğa tura keledi. Bwl twrğıda Türkiyanıñ geografiyalıq ornı ayrıqşa tiimdi bolsa, Orta Aziya elderiniñ jağdayı mäz emes. Teñizge şığa almauı bwl aymaqtağı elderdiñ ekonomikalıq qana emes, sayasi twrğıda belsendi boluına da mümkindik bermey otır. Sondıqtan aymaq elderin geosayasi twrğıda  «jabıq elder» dep atauğa boladı. Türkiya - osınday «jabıq elderdiñ» aşıq mümkindikke şığuına qol wşın bere alatın memleket. Bwl türki tildes elder arasındağı qarım-qatınastıñ tağı bir negizi bolıp tabıladı.

Joğarıda aytılğanday Orta Aziyadağı türki tildes elder qatarında Täjikstannıñ boluı osı aymaqtağı kelesi mañızdı el -  Iran Islam Respublikasınıñ äserin tipti de arttıra tüsui bek ıqtimal. Al iran memleketi geografiyalıq twrğıdan atalmış öñir üşin  ejelgi körşi el. Olardıñ arasında tarihtan beri qalıptasqan sayasi-äleumettik jäne mädeni-ruhani ündestik bar. Desede, Keñes Odağınıñ äserinde öziniñ tüpki teginen ajırap qalğan aymaqtağı elder üşin Irannıñ ruhani jäne mädeni qwndılıqtar twrğısınan belgili mölşerde bereri barı tüsinikti. Alayda neşe ondağan jıldar boyı Batıs elderiniñ ekonomikalıq sankciyası saldarınan ekonomikalıq jäne äskeri quatı jağınan birşama artta qalğan Irannıñ  aymaq elderi üşin ıqpalı özge körşilerine qarağanda älsiz boluı mümkin. Desede, aymaqtıñ sayasi twraqtılığınıñ saqtaluı üşin mañızdı memlekettiñ biri dep aytsaq artıq emes.

Ortalıq Aziyanıñ Iranmen qarım-qatınasına keler bolsaq, onı eki kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Alğaşqı kezeñ - Keñes Odağı kezi.  Bwl kezeñde Iran Islam Respublikası socialistik Keñes Odağımen,  batısşıl Türkiyamen jäne äsire dini wstanımğa ie Päkistan arasındağı buferlik memleket sipatına ie boldı. Ol kezde Iran Ortalıq Aziyanıñ türki-mwsılman jäne özimen tildes Täjikstanmen jaqın qarım-qatınas ornata almadı. Ekinşi kezeñ täuelsizdik kezeñinen bastau aldı da alğaşqı kezde birşama jaqsı damuğa ie boldı. Onıñ özindik sebepteri de bar edi. Sonıñ birneşeuine toqtalar bolsaq: aymaq elderiniñ wlttıq ekonomikasın ärtaraptandıruğa; oñtüstikte aşıq teñizge şığuğa; Reseydiñ ıqpalınan säl bolsa da arıluğa degen wmtılıstarın atauğa boladı. Odaqtıñ ıdırauı sol "saqtıqtı" wmıttırıp, aymaq elderimen erkin baylanıs jasauğa jäne Kaspi teñizin barınşa paydalanıp qaluğa mümkindik berdi. Biraq islam revolyuciyasınıñ äserinen saqtanudı közdegen aymaq elderi islamdıq rejimmen qarım-qatınas ornatudan öte saqtıq tanıta bildi.  Onıñ üstine Ortalıq Aziya elderiniñ Irannıñ «sayasi islamınıñ» damuınan saqtanuına AQŞ-tıñ sayasi qısımınıñ äserin joqqa şığaruğa bolmaydı. Irannıñ Ortalıq Aziya elderimen aradağı qarım-qatınastıñ älsireuine tağı bir sebep - 1990 jıldardıñ ayağında Irannıñ Islam Konferenciyası Wyımı (IKW) siyaqtı halıqaralıq qwrılımdardağı öz ornın nığaytu maqsatında Izrail'men aradağı qatınastı dwrıs jolğa qoymauı Ortalıq Aziya ükimetteriniñ kelispeuşiligin tudırdı.

Özgermeli zamanda tarih sahnasına türli elderdiñ kelip-keteri anıq. Bwl da zamannıñ bir ağısı. Tarihta talay memlekettiñ däurendep, talay eldiñ joğaluına kuä bolğan Orta Aziya dalasına äser etuşi elder de birtindep jañarıp jatır. Sonıñ biri  - Ündistan. Ündistan – qazirgi küni düniejüzi boyınşa halıq sanı eñ mol, ekonomikası jaqsı damıp kele jatqan iri eldiñ biri äri ülken twtınu narığı bolıp qalmastan, Aziyanıñ oñtüstik beldeuindegi mañızdı logistikalıq-köliktik tasımal jüyesi bolıp sanaladı. Sondıqtan bwl elmen baylanıstı jandandıru öñirdegi memleketterdiñ bärine ortaq talpınıs dep bağalauğa boladı. Soñğı jıldarı  Ündistanmen aradağı baylanıstıñ nığayuı edi. Bwl ıntımaqtastıq «Ortalıq Aziya + Ündistan» bağdarlaması dep ataldı. Intımaqtastıqtıñ özindik sebebi Ündistannıñ Ortalıq Aziyanıñ resurstıq, tranzittik jäne t.b. äleuetine bolğan qızığuşılığınan tuındap otır. Bwdan sırt, aymaq elderi de Ündistanmen qarım-qatınastı damıtuğa müddeli. Bwl Ündistan ekonomikasınıñ damuı bolatın. Adami resurstıq äleueti joğarı jäne   aqparattıq tehnologiyalar salası damığan Ündistannıñ jalpı işki önimi soñğı jıldarı twraqtı türde jılına 7% ösimmen damıp otır. Bwl jağday  Ortalıq Aziya elderinde qızıqtırıp otır.  Onıñ üstine Ündistan örkeniet, mädeni jäne tarihi aspektiler twrğısınan da, geosayasi jäne ekonomikalıq twrğıdan mañızdı bolıp otır. Degenmen, Ündistan men Ortalıq Aziya elderi arasındağı seriktestik üşin dästürli jäne jaña formattağı mol mümkindikter barşılıq. Mäselen: gidroenergetika, Kaspiy teñiziniñ resurstarı, yadrolıq energetika,  jañartılatın balamalı energiya közderin twtınu tehnologiyaları,  aqparattıq tehnologiyalar, bilim beru jäne birlesken zertteu bağdarlamaları, innovaciya, käsipkerlik, medicina, turizm jäne mädeniet sekildi salalar boyınşa. Ündistan men Qıtaydıñ baqtalas elder ekenin eskergende, olardıñ Ortalıq Aziya aymağındağı müddeleriniñ qanday bağıtta damitının äzirge boljau qiın. Bwl jerde Türkiyamen qırği qabaq Iran eli de osı aymaqtarmen tığız ekonomikalıq qarım-qatınası bar.

Ortalıq Aziyanıñ geosayasi jağdayına qatıstı tağı bir mañızdı el - Auğanstan Respublikası. AQŞ äskerileriniñ şığuına baylanıstı 2021jılı talibandar bilikke oraldı. Älemdik orta moyındamağan toptıñ bilik basına oraluı aymaqta jalğastı twraqsızdıq ornauı mümkin degen küdikke sebep boldı.  Bwl küdik jüyeden Täjikstan, Özbekstan jäne Qırğıstan elderi üşin joğarı boldı. Tipti aymaq elderi arasında şekaralıq aymaqta qaqtığıs ta orın alıp ülgerdi. Mısalı, Qırğızstan men Täjikstan  arasında 2022 jıldıñ 27 qañtarında orın alğan qaqtığısta Auğan täjikteriniñ boluı da ğajap emes. Alayda, aymaqtağı elderdiñ bäri birdey Auğanstanmen salqın qatınasta dep aytu qiın. Mäselen, Auğanstan men Özbekstan arasındağı sauda-sattıq  jaqsı damıp otır.

Jinaqtay aytqanda iri elderdiñ geosayasi wstanımı olardıñ sırtqı sayasatınan körinis berip otıradı. Mısalı Qıtaydıñ Ortalıq Aziyağa qaratqan ekonomikalıq sayasatın qarastıratın bolsaq, ol – Qıtaydıñ sırtqı sayasatınıñ bir körinisi. Olay deytin sebebimiz: Qıtay özin älemdik deñgeydegi ıqpal etuşi elge aylanudı josparlap otırğan el.  Bwnıñ özi ekonomikalıq jahandanu men älemdik geosayasattağı Qıtaydıñ közqarasınan anıq bayqalıp keledi. Sondıqtan onıñ Orta Aziyağa qaratqan sayasatı osı «Wlı jospardıñ» mañızdı bir bölimi bolıp sanaladı. Bwl jospar sipatı twrğısınan «qarapayımdıqtan – kürdelilike, tayazdan-tereñge» ötetin qıtaylıq dünietanım negizinde qwrılğan. Mısalı 1990-şı jıldardıñ birinşi jartısında Qıtay aymaq elderimen aradağı qatınastı sırtqı sauda negizinde qwrdı.  2000-şı jıldardan bastap öndiristik bağıttı wstanıp keledi. Bwl tarihi kezeñ  «Ülken batıstı igeru» dep atalatın qıtaydıñ ekonomikalıq damu josparınıñ orındaluımen säykes keldi. Sondıqtan Orta Aziya aymağınıñ mol resurstıq äleuetin osı «Ülken batıstı igeruge» paydalanu ülken jospardıñ mañızdı böligi bolatın.

Alayda, Qıtaydıñ Ortalıq Aziyada tek otındıq resurstar men şikizatıq müddesi bar desek, onda qatelesken bolamız. Öytkeni, onıñ astarında Resey men AQŞ-qa bolğan aymaq mişzüşin bäsekelestik müddesi de bar. Olay deuimiz, XXI ğasırdıñ basında bwl aymaqqa  AQŞ qızığuşılıq tanıtqan bolatın. Osıdan sekem alğan QHR-sı aymaqtağı eldermen baylanıstı barınşa tez äri wtımdı jürgize bastadı.  Sonıñ arqasında egemendiktiñ alğaşqı kezeñindegi mülde joq qarım qatınas 2010  jıldardan soñ sırtqı sauda kölemi 40 – 50 eselengen deñgeyge jetti. Bwl ülken jetistik bolatın.  Bwl öz kezeginde aymaq elderimen  Resey arasındağı sauda balanısına jaqın körsetkiş boldı.

Orta Aziya elderiniñ geosayasi jäne geoekonomikalıq twrğıda tüsinu üşin, olardıñ jeke damu tarihı men qoğamdıq-ekonomikalıq erekşelikterin qarastırudan bölek, ıqpal etuşi elderdiñ de salmağın saralu qajet. Sonda ğana aymaqtıñ qazirgi jağdayı men bolaşağına dwrıs boljam jasauğa boladı. Olardıñ Ortalıq Aziya elderiniñ jalpı ekonomikalıq-geografiyalıq jağdayına taldau jasau arqılı özara qarım-qatınastarı men damu bağıttarınıñ türlişe ekendigine köz jetkizuge boladı. Sonday-aq, aymaq elderiniñ öz maqsat-müddeleri bar. Sırtqı äser etuşi elderdiñ olarğa qarama-qayşı nemese say keletin müddeleri de bar. Aymaqtıñ jalpı sayasi müdde twrğısınan qarağanda, joğarı da atalğan alıp derjavalar özderiniñ ıqpalın osı aymaqta arttırğısı keledi, alayda, aymaqta twraqsızdıq boluın qalamaydı. Tek özderiniñ qajettilikterin alıp, ıqpalın küşeytip otırudı bastı maqsat etedi. Biraq aymaq elderi bolsa, iri derjavalardıñ aymaqta şınayı jäne ädil ekonomikalıq jäne sayasi  bäsekelestik jağdaydıñ ornap,  olarmen teñ qwqılı, beybit ömir sürgisi keledi. Bwl talpınıstar aymaqqa ıqpal etuşi küşter arasında türli pikirler men közqarastardıñ qalıptasuına äser etip otır. Onıñ üstine aymaq elderi arasındağı özara tüsinbeuşilik jağdaylar key-kezde sırtqı küşterdiñ paydasına şeşilip te jatır. Sondıqtan aymaq elderi arasındağı teke-tiresterdi eñ aldımen şeşip almay, ortaq, bir maqsatpen sırtqı oyınşılarğa birlese jauap berudiñ özi qiınğa soğadı.

Bwl maqala: JTN AP19679663 «Orta Aziyanıñ qazirgi geosayasi keñistigindegi müdeler ıqpaldastığı: Ekonomikalıq integraciya jäne wlttıq qauipsizdik faktorları» taqırıbındağı  zertteu nätijeleri negizinde jazıldı.

Qaster Sarqıtqan

Abay atındağı QazWPU professorı