Foto: Aşıq derekközden alındı

Kiiz üy sahara mädenietiniñ, säulet öneriniñ biik şıñı, köşpelilerdiñ bas-panası. Nesipbek Aytwlı qazaqşa söyletken, Qıtay aqını Bo-Czyuy-i :

Kiizine jüni ketken mıñ qoydıñ,

Şañırağı qayıñınan küngeydiñ.

Äri berik, äri ıñğaylı, äri äsem,

Dey almaymın ağaşına min qoydım,- dep qazaqtıñ kiiz üyin tamsana jırlağan eken. Biz bwl öleñ joldarınan aqtılı qoydıñ jüninen jasalğan qazaq kiiz üyiniñ erekşe köz tartatının añğaramız. Al osı kiiz üydiñ eñ joğarğı böligi, pişini kümbez tärizdi, uıqtardıñ basın biriktirip twratın, üyge kün säulesin tüsirip, jarıq sıylap äri üydiñ ortasına jağılğan ottıñ tütinin sırtqa şığarıp twratın kiiz üydiñ negizgi süyekteriniñ biri, qazaq üşin erekşe qasietti şañıraq turalı ne bilemiz? Jäne ol qalay jasaladı? Endigi äñgime osı turalı bolmaq.

Qazaq halqı şañıraq degen sözge köptegen wğımdardı sidırğan. Ertede qazaqtar bir auıldıñ, äulettiñ, rudıñ jan sanın şañıraq arqılı anıqtağan. Bwl jerde bir otbasındağı barlıq jannıñ sanı bir şañıraq astında bolğan. Özimizge belgili «Şañıraq salığı» degen salıq türide bolğan. Al qazaq atanıñ mwrageri retinde, üydiñ ornın kenje wlına bastırıp, ol otırğan üydi «Qara şañıraq», «Ülken üy» dep erekşe qwrmetpen qarağan. Aqiıq aqın Mwqağali Maqataev «Rayımbek, Rayımbek» dastanında:

Qara taudıñ basınan köş keledi,

Qara jorğa şayqalıp köşke eredi.

Qara kündi jamılıp qara qazaq,

Qara tündi basınan keşken edi.

Qara qayğı körsetpey eş'eñeni,

Qara jauı qanatın kesken edi.

Şılğau bolıp qızdardıñ kesteleri,

Talay qara şañıraq öşken edi,- dep küñirene jırlaydı. «Talay qara şañıraq öşken edi» degen öleñ joldarınan biz, «qan keşu, qasap zamaındağı» joñğar şapqınşılarınan talay auıldıñ, talay adamdardıñ jer qwşqanın bilemiz. Şañıraqtıñ erekşe qasietke jäne mağınağa ie ekenin bügingi küni Qazaqstan Respublikasınıñ memlekettik rämizderinen de köruge boladı. QR eñbek siñirgen suretşisi, QR memlekettik sıylığınıñ iegeri Uälihanov Şot-Aman Idırıswlı men  säuletşi Mälibekov Jandarbek Eltañbamızğa kiiz üydiñ Şañırağın beynelegen. Onda Şañıraq: Älemniñ twtastığın, oşaqtıñ amandığın, bildiredi, bükil qazaq eli üşin tirşiliktiñ, şeksiz ömirdiñ nışanı,- delingen. Bwl sipattama joğarıdğı Mwqağali Maqataevtiñ öleñ jolarımen säykes kelip twr.

Negizinen şañıraq şañ jäne qaraq degen tübir sözderden birikken tuındı söz. Türik sözderi boyınşa şañ tübiri «Tañ şapağın» al «Qaraq» tübiri «Köz, qaraşıq» degen wğımdı bildiredi. Sözimizdi akademiik Äbduäli Qaydardıñ sözimen däleldesek, zerteuşi ğalım : şañıraq söziniñ tübiri «Şañ» sözi dep, sözbe-söz mağınası «Jarıqqa qarau» degen wğım beredi. Osı arqılı tañerteñ tüñilik aşılğanda üy işindegiler Şañıraq arqılı eñ birinşi jarıq dünieniñ nwrı şaşılğan kün säulesin köruine baylanıstı, «tañdı köru nemese tañ şapağına qarau» mağınasındağı eki sözdiñ biriguinen şañraq sözi jasaladı,-deydi.

Kiiz üydiñ negizgi süyegi sanalatın şañıraqtıñ da özindik jasalatın barıstarı bar. Qazaqta «Orman aralağan üyşi boladı, el aralağan sınşı boladı» degen maqal tekke aytılmağan. Ädette kiiz üydiñ süyegin jasaytın şeberdi üyşi dep ataydı. Al osı üyşiler kiiz üydiñ süyegine layıqtap, tüzuligin, mıqtılığın, wzın-qısqalığın,  juan-jiñişkeligin közderimen körip jürip kesip aladı. Köp jağdayda üyşiler jaramdı degen ağaştardı, mamır, mausım, şilde aylarında kesip alıp, sırtqı qara qabığın arşıp köleñkede keptiredi. Köleñkede keptiru sebebi ağaş jarılıp nemese sızat tüspeu üşin bolsa kerek. Qwrğap qañsımauı üşin suıq su bürkip otıratın bolğan. Al keybir üyşilerdiñ siırdıñ jas tezegimen sılap tastaytın kezderi de kezdesip jatadı. Köp jağdayda kerege, uıqtardıñ köleñkede keptirilu mezgili 40-50 kün bolsa, al şañıraq ağaşınıñ keptirilu mezgili 60-70 kün aynalasında. Endigi jerde keptirilgen ağaştı paydalanatın keregine qaray yuge, bwrauğa tura keledi. Ol üşin kepken ağaş sınıp ketpeu kerek ekenin bastı közde wstaladı. Ağaştı qalay ise, solay ikemge kelui üşin morğa salıp balqıtadı. Al mor degenimiz Wzınnan qazılğan şwñqırğa qoydıñ qiın salıp twtadı da üsitne dımqıl köñ tögip bıqsıtıp jaqqan ıstıq qorda. Keyde qolamta dep ataydı. Osı mordağı qi lapıldap janıp ketpes üşin üstiñgi qabatına jılqınıñ jas tezegin wntaqtap salıp, ottıñ lapıldap janıp ketpeuiniñ aldın aladı. Morda ağaş äbden balqığannan keyin tezge salıp tüzeydi. Tez turalı zerteuşi Järdem Keykin «Qazaqtıñ atauları men baylamdarı» degen kitabında: jerge mıqtap ornatılğan üş ayaqtı, ortası kertilip oyılğan auır, qattı, juan arqalıq, baqauız ağaş. Qazaqtıñ «Tez basında qisıq ağaş jatpaydı» mäteliniñ tüp törkini osı procesten şıqsa kerek,-dep anıqtama beredi. Morda jaqsı balqıp, tezde dwrıs iilmegen ağaş, uaqıt öte kele öziniñ tabihi bolmısına tartıp, üydiñ ädemiligine nwqsan keltiredi. Sondıqtanda üyşiler kiiz üydiñ süyegin jasarda morlau men tezge saluğa erekşe män beredi. Köp jağdayda şañıraqtı qayıñ ağaşınan jasaydı. Öytkeni qayıñ ağaşı äri mıqtı, äri körer közge öte sındarlı körinedi de bwtaqsız keledi.

Üyşiler eñ aldımen şañıraqtıñ Toğının jasaydı. Toğın dep şañıraqtıñ döñgelek şeñberin aytadı. Eki nemese tört ağaştı iip qosıp, bir şeñber jasaydı. Toğın jasalıp bolğan soñ tüñilikti köterip twratın, balausa tal ağaşınan Küldireuiş qoyadı. Küldireuiştiñ sanı är türlı, 3-6-9-ğa deyin boladı. Şañıraqtıñ ülken-kişiligine qaray küldireuiş sanı artıp nemese kemip otıradı. Al osı küldireuişter jiırılıp nemese ıdrap ketpeu üşin Kepildik ağaş ornatadı. Üydiñ işinen qarağanda şañıraq ädemi körinui üşin kertip türli örnekter saladı. Eñ soñında şañıraqtıñ sırt jaq keneresinen işine qaray joğarı şapşıta köz ornatadı. Bwl közderge uıqtıñ qalamı (wşı) swğıladı. Köz döñgelek nemese tört qırlı bolıp oyıladı.  Toğının jasalıp, küldireuişi qoyılıp, kepildigi ornatılıp, közi oyılğan soñ şañıraqtı, körer közdiñ jauın alu üşin boyaydı. Köp jağdayda qazaqtar üydiñ ärbir materiyalın qızılmen boyağan. Osılayşa qazaqtıñ kiiz üyiniñ şañırağı dayın boladı.

Quanäli Almasbekwlı