Soñğı jıldarı Ortalıq Aziya öñiriniñ iri derjavalar arasındağı tartıstağı mañızı arta tüsti. Soğan oray, öñirde sayasi procester jiilep, derjavalardıñ Ortalıq Aziyağa degen sırtqı sayasattarı, strategiyalarında birqatar özgerister de boldı. Bwl osı öñirdegi memleketter men Şıñjañdı qamtığan avtonomiyalı aymaqtar üşin jaña sın-qaterlerdi ala keldi. Osı rette Ortalıq Aziya men Qıtay arasında qalıptasa bastağan jaña qarım-qatınas turasında jas zertteuşi, sarapşı Eldes Ordanıñ mına bir saraptamasın sayıt oqırmandarına wsınudı jön kördik.

Soñğı on jılda (2009-2019) Qıtay biligi öz işindegi balama küşterge jappay şabuıl jasadı. Olar: Partiya işindegi balama küşter; Qıtayda demokratiyalıq, qwqıqtıq reforma jasağısı keletin küşter; dini belsendi toptar (hristian jäne mwsılman küşteri); iri qarjı şonjarları jäne aymaqtıq qarjı beldeuleri (Şanhay, Gonkong); biriñğay wlttıq provinciyalar (tibet, şıñjañ); t.b

"Tazalau" barısında Qıtay biligi ağattıqtarğa da jol berip aldı. Sayasi partiyağa narazı top bwrınğıdan köbeymese azayğan joq. Kompartiyağa degen senim men belsendilik älsiredi. Bwl tağı Qıtaydıñ osığan deyingi sırtqı sayasatına da ıqpal etti. Halıqaralıq wyımdar Qıtayğa qısım jasadı. İşki sayasat pen ekonomikalıq äleuette Qıtay köp tüyitkilderge döp keldi. Eñ bastı problema halıqtıñ bileuşi partiyağa degen agressiyası edi. Halıqtıñ işki qıjılı men agressiyasın basu üşin Qıtay Ortalıq Aziyağa aqparattıq şabuıldı ädeyi bastadı. Öytkeni "Ortalıq Aziya" qıtay wltşıldarı üşin tübi joq taqırıp. Qanşa aytsa da, jazsa da jalıqtırmaytın taqırıp. İştegi bwrqasın budı sarqıp-sarqıp şığarıp aladı. Qıtay wltşıldarı men bilikke narazı küşterdiñ bastı nazarı "Ortalıq Aziya" taqırıbına auuı qıtay kompartiyasına da taptırmas oray-dwr. Eger halıqtıñ bastı nazarı bileuşi partiyağa auatın bolsa onda işki sayasatta köp narazılıqtar tuar edi. Halıqtı kompartiya turalı oylandırmau üşin Qıtaydıñ eñ tanımal basılımdarı, äleumettik jelileri şetel taqırıbın köbirek talqığa saladı. Halıq nazarın basqa temağa bwrıp agressiya şığaru älemniñ köp elinde bar täjiribe. Deytwrğanmen, bwl Qıtay Ortalıq Aziyağa közalartpaydı degen söz emes. Qıtay Ortalıq Aziyağa äbden jauır bolğan tarihi taqırıppen emes, jaña koncepciyamen, mülde jaña formatpen ıqpal etkisi keledi, onı alda aytamın.

Ekinşi, Qıtay öte mol aqparattıq bazağa ie. Aqparattıñ küşi- Qıtay kompartiyasınıñ tağdırın belgileytin bastı qwralğa aynaldı. Sol sebepti Qıtay älemniñ köp eline birdey ortaq äleumettik jelige zañmen tiım saldı. Şetelden taraytın aqparattı Qıtay süzgiden ötkizgen soñ barıp taratadı. Osı arada biz bilmeytin tağı bir mäsele bar. Ol- işki aqparattıq mehanizmdi igeru. YAğni, Qıtay sırttan keletin aqparattı süzgiden ötkizumen birge iştegi aqparattıñ mazmwnın da qarap baqılap otıradı. Eger işki aqparatta keybir jurnalister nemese aqparat qwraldarı işki sayasat pen biliktegi olqılıqtı köbirek tilge tiek ete bastasa, jañağı mehanizm solardı dereu tizgindeydi jäne halıqtı basqa taqırıppen nazarın aydalağa bwrıp äketedi. Qıtayda halıq nazarın tez audarıp, sayasi bilik turalı köp oylattırmaytın taqırıp sanatına jatatın temalar:

*Kino akterleriniñ jeke ömiri;
*Äyeliniñ közine şöp salğa änşiler;
*Jezökşeler taqırıbı;
*Däri-därmek jarnaması;
*Moñğoliya otanğa qaşan oraladı;
*Ortalıq Aziyanı qaşan qosıp alamız;
*Resey ıdıray ma;
*Tayvanğa qaşan soğıs aşamız;
*Jabayı, jekswrın Japon şapqınşıları (1937-1945);
*Şıñğıs hannıñ tegi- qıtay;
*Qıtay provinciyalarına äkimşilik reforma jasau kerek;
*Az wlttardıñ avtonomiyalı regionın joyu;
t.b

Bwl aqparat temalarınıñ tübi joq, biraq halıqqa osı taqırıptı wsınıp basım köpşiliktiñ aqparattanu şoğırın auıstırıp twradı. Bwnday ädis-täsil Resey men Türkiyada bar. Biri Qırım mäselesi arqılı, kelesi biri Palestina men Siriya mäselesin qozğap türtip otıru arqılı halıqtıñ aqparattıq talğamın ünemi basqağa bwrmalap, şın mäninde talqılauı tiis anıq problemanı beyğam qaldırıp otıradı.

Qıtaydıñ "Ortalıq Aziyağa şabuıl jasauınıñ" nemese jaqın körşi elderge şüyliguiniñ ar jağında birtürli işki älsizdik te jatır. Qanday? İşki äleumettik tepe-teñsizdik, ekonomikalıq şığın, sätsiz mem.josparlar jäne partiyağa senimsizdik. Osı jaranı işki aqparatta barınşa talqığa salmau kerek. Odanşa tübi joq taqırıp "Ortalıq Aziyanı" halıqqa bastap berse, halıqtıñ aqparat nazarı bilikke emes sırtqa auadı, bwl- jaralı kompartiyanıñ tınıstap äldenip aluına jaqsı kidiris demek. Eger halıqtı "Ortalıq Aziyanı qosıp alıp, mol mwnay men gazğa keneletinine" sendire alsa, onda qanşa jemqor, qanşa diktator bolsa da kommunistik kompartiyanıñ eş qwlamay, eş äleumettik, qwqıqtıq reforma jasamay twra bergeni jaqsı. Öytkeni ol- halıqşıl kompartiya sanalmaq-dwr.

Üşinşi, Qıtay on jıldıq sırtqı diplomatiyası barısında (2009-2019) Ortalıq Aziya elderi men Auğanıstan tarapınan keletin älde bir qauipterdiñ tamırına balta şaptı. Taliban dini küşterimen kelsimge keldi jäne DAIŞ wyımdarımen til tabısıp jatır. Sonımen qatar Ortalıq Aziya elderinde orın alıp jatqan wlttıq, ruhani jañğırulardıñ Şıñjañ aymağına jasaytın ıqpalın älsiretti. Bwrınğıday aymaqtıq mädeni ıqpaldastıq joq. Qıtay onı qalay noqtalau mehanizmin igerip aldı. Pan-islamizm men pan-türkizmge jol joq. Osıdan keyin Qıtay Ortalıq
Aziya men Auğanıstanğa jaña oyınşı retinde kire bastaydı. Bwl AQŞ pen Reseyge tiimsiz. Olar Ortalıq Aziya elderi men Auğanıstanda jaña Pan-islamizm men jaña Pan-türkizm ideyalarınıñ örkendeuin qalaydı. Qıtay da bwl ideyağa toqtap qalmaydı, öziniñ pan-islamizmi men pan-türkizmin tıqpalaydı da aymaqtağı bastı oyınşı bolğısı keledi. Bwnıñ jarqın mısalı, "Jetisu- bizniñ ier", "bütün türkülerniñ ataları- wyğır bolğan" degen wrandardı ädeyi aytqızıp Qıtaydıñ Ortalıq Aziyağa bolğan qızığuşılığın endi wyğırlar men dwñğandardıñ auzınan berip otıradı. Biz bwnı wyğırlardıñ nemese dwñğandardıñ "wlttıq şovinizmi" dep qabıldaymız, biraq artında Qıtaydıñ sayasi mehanizmi jatqanın asa bayqamaymız. Bwl wrandar wyğırlar men dwñğandardı qwrdımğa batırıp, qıtaylardıñ kökten tilegenin jerden äperedi.

Törtinşi, Qıtay Ortalıq Aziyadağı işki ağıs özen-sulardıñ denin igerip boldı. Pamir, Tiyan-şan', Altay taularındağı işki-sırtqı özen ağıstarınıñ basın bwrıp äketti. Qıtaydıñ bwl aymaqqa sayasatı- şekaralıq özenderdi igere alu-almaumen tike baylanıstı. Qıtay şekaralıq kelsimge qol qoysa da, şekaralıq özenderdi ortaq igeru kelsimine äli qol qoymay keledi. Biraq qıtaylar bastı şekaralıq özerderdi äbden igerdi. YAğni köbiniñ basın bwrıp äketti, endi qol qoyu qanşalıq mañızdı, sol qızıq! Şıñjañdağı işki özen şekaralıq sular igerilse şöl, qwmayt jerler tolıq aşıla bastaydı degen söz. YAğni bwl aymaqqa İşki Qıtaydan tağı da migranttar qaptaydı. Qalanıñ auız su mäselesi şeşilse şekaralıq öñirdiñ demografiyası odan sayın artadı. Bwl mınanı tüsindiredi - Qıtay Ortalıq Aziyanı basıp alamın dep ayğaylamasa da äleuettik jağday bäribir de soğan mäjbürleydi. Mısal retinde oylañızşı, eger Reseydiñ sayasi nemese ekonomikalıq äleueti Mäskeudiñ aynalasında emes, Sibirde yağni Ombı men Orınborda bolğanda Qazaqstannıñ soltüstik aymağına tönetin qauip qazirgiden on ese köp bolatın edi.

Besinşi, Qıtaydıñ sayasi tehnoloktarı Ortalıq Aziyağa öz ıqpalın arttıru üşin jaña koncepciyalar men jaña formattağı müddeni oylap tauıp şığadı. Osığan deyin aytıp jürgen jerdi qosu alu mäselesiniñ tarihi negizi joq, tübi şiki ekenin Qıtaydıñ özderi de bilip otır. Jaña koncepciya nemese jaña formattağı müdde ıqpaldastığı eki salada qattı damidı. Olar: ekonomika jäne qauipsizdik mäselesi. YAğni Ortalıq Aziya elderi AQŞ-Resey-Qıtay üştik alpauıt eldiñ jaña ekonomikalıq jäne jaña qauipsizdik qaqtığıs oşağına aynaladı. Eger Qıtay "bwl aymaq bir kezderi meniki bolğan, bwl jer Cin imperiyasınan qalğan jer" deytin bolsa, onda Resey de, AQŞ ta bir kezderi Cin imperiyası qol qoyğan teñsiz kelsimderdi, qwjattardı alıp şığadı. Bwl Qıtay üşin öte tiimsiz, Qıtay jer swramaq tügil qazirgi aumağın da ayrılıp qala jazdaydı onda. Sol üşin Qıtay Ortalıq Aziyağa tarihtağı bir ötken-ketken jalğan koncepciya üşin kire almaydı. Qıtayğa endi tek keleşektiñ müddesin közdeytin bir närse kerek. Ol - aymaqtağı qauipsizdik jäne aymaqtağı ekonomikalıq müdde.

Endi ne isteu kerek:

Birinşi, ğılmi negizi joq sinofobiyadan arılu kerek. Dälelge, däyekke nemese belgili ğılmi negizge süyengen tanımdı ornatu kerek;

Ekinşi, Ortalıq Aziya elderi arasında işki ağıs özen-kölder mäselesin tezden şeşip, aymaqtağı su twtınu mäselesin Qıtayğa täueldi etuden saqtau;

Üşinşi, Almatı-Bişkek-Taşken arasında iri ekonomikalıq beldeu qalıptastırıp, qıtaydıñ Ürimji-Qaşqar arqılı keletin ekonomikalıq dälizin boldırmau;

Törtinşi, Ortalıq Aziyada jaña aymaqtıq negizdegi pan-türkizmdi qalıptastıru;

Besinşi, Ortalıq Aziyanıñ ortaq ekonomikalıq odağı men ortaq valyutasın jasau;

Altınşı, Ortalıq Aziyanıñ jaña strategiyalıq zertteuler insitutın qwru;

Jetinşi, Ortalıq Aziyada "türkilik islamdı" damıtu, dini küşterge (taliban, DAIŞ) tıyım salu;

Segizinşi, aymaqtıñ geo-strategiyalı ornalasuına say sayasi, mädeni jäne äleumettik reformalardı tübegeyli qolğa alu, Ortalıq Aziya elderi arasındağı ala-qwlalıqtı joyu;

Toğızınşı, Moñğoliya-Qazaqstan-Qırğızstan-Özbekistan elderi arasında ortaq äskeri odaq qwru, qıtaydıñ şekaralıq aymağına qorğanıs dälizin qalıptastıru;

Onınşı, Ortalıq Aziya jastar odağın qwru, türki-twranşıl bilikti liderder legin jasaqtau;

On birinşi, Qıtayğa balama küşterdiñ Ortalıq Aziyadağı ülesin joğarlatu, yağni, aymaqtağı alpauıt elderdiñ tepe-teñdigin birdey saqtap twru;

On ekinşi, Ortalıq Aziyanıñ ortaq aqparat agentigin qwru, aqparattıq şabuılğa ortaq qorğanıs ornatu;

t.b

Bwl mäsele tek ğana Qazaqstannıñ nemese Qırğızstannıñ wlttıq mäselesi emes, twtas Ortalıq Aziyanıñ öñirlik qauipsizdik mäselesi. Sol üşin asa iri şarualardı twtas Ortalıq Aziya birigip atqarsa jük jeñil boladı.

Eldes ORDA
"The Qazaq Times"