Serikbol QONDIBAY: Ariy sözi jäne ariylar

Osı sözdiñ keyingi, soñğı II ğasırdağı tarihı kürdeliligimen közge tüsedi. XVIII ğasırdıñ ayağınan bastap evropalıqtarğa belgili bolğan «ariy» sözi XIX ğasırdıñ soñına taman keñinen tanımal boldı, al XX ğasırda osı esimdi german nacisteri iemdenip, bar bolğanı 12 jıl işinde tarih aldında eş künäsi joq «ariy» atauın adamzattıñ tarihındağı eñ zwlım ärekettiñ, swmıraylıqtıñ simvolına aynaldırdı. Solardıñ kesirinen ekinşi düniejüzilik soğısqa deyingi lingvistika ğılımında «ariylıqtar» dep atalğan tildik toptı osılay ataudıñ ıñğayı bolmay qaldı da, osı toptı «ündiiran» tobı dep atau dästüri qalıptastı. Soğan qaramastan osı «ariy» söziniñ mağınası men «ariylıqtar» degen etnikalıq atau jönindegi bası aşılmağan olqılıqtar küni büginge deyin jalğasıp kele jatır.

Birinşiden, «ariy» atauı bastapqı ündiirandıq til twtastığı zamanındağı (b.z.d. 3 mıñjıldıqtıñ ayağı) ündiirandıqtardıñ atauı ma, älde osı atau keyinirek (b.z.d. 2 mıñjıldıqta) payda bolğan jalpı ündiirandıq emes, ündiiraidıqtardıñ aymaqtıq tobınıñ atauı ma? osı saualğa jauap berilgen joq. Bügingi ündieuropalıq til jäne tarihtanuda «ariy» atauı köbine-köp naqtılanbay, jalpılama atala beredi, yağni ündiiran taypalardıñ bäri birdey osı ataudı paydalanğanı nemese paydalanbağanı täptiştelip jatpaydı.

Bizdiñ şamalauımızşa «ariy» etnonimi b.z.d. 2 mıñjıldıqtıñ 2 jartısında ğana payda bolğan siyaqtı. Sonday-aq, osı ataudı tek ündiariylerge ğana tügeldey tanıs boldı degenge senuge boladı. Al, irandıq taypalardıñ barlığı birdey osı sözdi bile bermegeni anıq, bilse tek olardıñ şığıs, orta aziyalıq tobı ğana bilgen.

Ekinşiden, «ariy»” söziniñ etimologiyası tüsindirilgen joq. «Ariy», «ar'ya» söziniñ mağınası «eriktiler» degendi bildiredi. Biraq bwl – sözdiñ bastapqı mağınası emes, tarihi däuirdegi qalıptasqan tuındı mağınası. Mine, osı twsta sözdiñ tüp-törkinin anıqtauğa türk tilderi ğana kömek bere alatındığın bayqauğa boladı.

Dey-türktik «ar» sözi «adam», «erkek» mağınasın bildirui tiis, öytkeni bügingi qazaq tilindegi «er» (geroy, mujçina), «erkek» (mujçina), «eren» (geroy, voin) sözderiniñ boluı, «er» söziniñ Hİ ğasırdağı Mahmwt Qaşğari sözdiginde ğana emes, VIII ğasırdağı orhon-eniseylik köktürk jazbalarında kezdesui osı sözdiñ payda bolu uaqıtınıñ tım ejelgi zamandarğa ketetinin körsete aladı.

Rekonstrukciyalanğan dey-türktik Ar – äldebir jasampaz tektilikti bildiredi. Abaq tañbadağı nükteniñ «ar» dep ataluı osınday sipattı mağınanıñ payda boluına jağday jasağan edi. Osı sipattı bügingi qazaq tilinen köruge boladı:

Ar – adam balasına ğana tiesili äldebir üzdik qasiet, eñ jaqsı qasietter men minezdiñ jiıntıq, simvolı. Qarañız: arlı – blagorodnıy, çestnıy, s sovest'yu, s dostoinstvom (sözbe söz: «s Ar-om», «Ar-imeyuşiy», «vladeyuşiy Ar-om», «potomok Ar»), arsız – (sözbe söz: «bez Ar-a», «ne imeyuşiy Ar- a», «poteryavşiy Ar») – podlıy, bessovestnıy, besçestnıy. YAğni Ar - äldebir adamgerşilik substanciya, oğan «ie bolu» – adamdı adam etse, oğan ie bolmau ne odan ayırılıp qalu – adamdık sipattı joyu degendi bildiredi. Bügingi sözdik boyınşa aydarma jasasaq: Ar degenimiz – wyat pen ojdan (sovest', çest'). Tolığıraq aytqanda Ar – adamnıñ özi ömir süretin qoğam aldındağı, aynalasındağı adamdar aldındağı adamgerşilik jauapkerşilik sezimi, Ar – adamnıñ qwrmetteuge (qadirleuge), maqtauğa (jäne maqtanuğa) twrarlık, moral'dıq-adamgerşilik qasietteri jäne soğan säykes ömir süru principteri. Basqa sözder arqılı osı praformanıñ sipattarın körsetelik:

Artıq (*art-iq) – bol'şe, vışe (svışe), sverh, samıy-samıy. Artıq –

luçşe. Artıqşılıq – l'gota, privilegiya. Arıl (arılu, arıltu) – izbavlenie, oçişenie (künädan arılu, jaman qasietterden arılu). Ardaq

uvajenie, poçtenie. Arıs – izbrannıy, blagorodnıy çelovek, dostoynıy, uvajaemıy. Erik (arıq - *ar-iq) – svoboda, volya, pravo. Erke (erek - *ag- iq > *er-ek) – baloven', balovnik, izbalovannıy, laskovıy, kapriznıy, lyubimçik. Osı sözdiñ ar jağında da «tañdaulı, erikti» mağınası jatır. Erek (erekşe, ayrıqşa) – osobennıy, otliçayuşiysya, vıdelyayuşiysya (ot drugih). Mine, osınday sözderdiñ ortaq, jalpı mağınasın «ar'ya» – «svobodnıe» audarmasımen salıstırıp köriñizşi, wqsastıq absolyutti deuge boladı. YAğni, sözdiñ özi de, mağınası da säykes kelip twr. Bwdan şığatın tüyin-saual mınaday: Bügingi qazaq tili kem degende 3500 jıl bwrınğı bögde jwrttıñ atauın tüsindirip twruı jay kezdeysoqtık pa, älde zañdılıq pa? Dästürli til mamanı men tarihşınıñ tarapınan alğanda ejelgi ariylar men bügingi turk tilderi arasında eşqanday baylanıs boluı mümkin emes, olay bolsa – bwl kezdeysoqtıq. Biraq, biz tek bir sözdi ğana emes (bir wqsastıktı kezdeysoqtıq deuge de bolar), birneşe sözdi keltirip otırmız ğoy. Al, köp wqsastıqtı kezdeysoqtıq dey almaymız, ol – zañdılıq. Ras osıdan 3500-4000 jıl bwrınğı dey-türk tilinde bügingi qazaqtağıday «ardaq», «artıq», «artıqşılıq», «arlı», «arsız», «arıs», «armısıñ», «arıl», «erke», «erek», «erik» siyaqtı t.b. sözder bolmağan da şığar (boluı da mümkin), biraq, sol tilde *ar, *arik, *art siyaqtı praformalardıñ bolğandığına eş kümänimiz joq, yağni «ar'ya» sözin jasauğa mümkinşilik bolğan.

«Ariy», «ar'ya» söziniñ mağınasın bılay körsetuge boladı: Bastapqı nwsqa - *ar-*nga, mwndağı *nga sözi dey-türk tilinde *ua bolıp özgeredi; *ag-ua. «Ia» (*ua, ie) sözi «vladeyuşiy», «imeyuşiy» degen mağınağa ie. Sondıqtan, *ag-ua sözin «Ar-ğa ieler» (Ar-imeyuşie, vladeyuşie Ar), «arlı» dep audaruğa boladı. Ar - äldebir miftik türıñ («dostoinstvo») bolsa, ar'ya – «sol twrıqqa ie bolğandar», «artıq tuğan adamdar» dep audarıladı.

«Ariy», «ar'ya» söziniñ türk (dey-türk) tili arqılı oñay, qisındı, jüyeli türde tüsindirilui osı sözge jäne osı sözdi etnonimge aynaldırğan ündiirandıqtar tarihına baylanıstı tarihi-tildik mäselelerdi basqaşa qarauğa jol aşadı. Biz «ariy» söziniñ tarihın bılay körsete alamız:

Birinşi - b.z.d. 2 mıñjıldıqtıñ 1 jartısı jäne oğan deyingi uaqıttağı «ariy» sözi. Bwl kezde «ar'ya» sözi dey-türktik wğım retinde Kazaqstan (nemese Orta Aziya) jerin mekendegen dey-türk tildi etnikalıq massivtiñ äleumettik termini bolğan. YAğni «ariy» dep qoğamdağı qalıptasa bastağan joğarğı soslovielik topqa kiretin adamdardı atağan. Osı soslovie özderin mifologiyalıq «o» düniedegi ata-babalarmen baylanıstırğan («arğı», «aruq»).

Ekinşi - b.z.d. 2 mıñjıldıqtıñ ortasına taman Oñtüstik Kazaqstanğa, odan Orta Aziyağa kele bastağan ündiirandıktardıñ alğaşkı legi jergilikti dey-türk taypalarınıñ bir böligin bağındırğan ne solarmen qauımdasqan. Jaña, etnikalıq twrğıdan bir-birine qarsı twrğan eki jağı bar qoğamda jeñimpazdar (ündiirandıqtardıñ alğaşqı legi) özderiniñ sayasi-äleumettik artıqşılıqtarın bayandı etu maqsatında jergilikti dey-türktik äleumettik-miftik terminologiyanı paydalandı. YAğni, bwrınğı dey-türktik «ar'ya» sözi endi mağınasın saqtay otırıp, jaña jeñimpaz taypalardıñ kösemderin, keyinirek, barlıq müşelerin jeñilgenderden, qwl bolğandardan ayırıp, erekşelep körsetu üşin paydalandı. Biraq, jaña jağdayda bwrınğı äleumetgik atau etnikalıq reñkke de ie bola bastağan edi. Söytip, birte-birte, «ar'ya» atauı etnikalıq atauğa, etnonimge aynaldı.

Bastapqıda osı ataudı etnonimge aynaldırğan ündiariy taypaları quañdana bastağan Orta Aziyada köp twraqtağan joq. Ol auğan jeri arqılı Ündistanğa qonıs audarıp, «ar'ya» atauın da özderimen birge ala ketti. Bwl – b.z.d. XV-XII ğasırlar aralığı. Biraq, ariylardıñ bir böligi Orta Aziya men Soltüstik Auğanstanda qalıp qoyıp, b.z.d. XIV-XI ğasırlarda kele bastağan ekinşi ündiirandıq tolqın – şığıs iran taypalarınıñ bir böliginiñ arasına siñip ketti. Jay siñip ketken joq, dey-türkterden alğan «ar'ya» atauın jaña ündiirandıqtarğa jetkizip ketti. Söytip, b.z.d. XI-X ğasırlar toğısında qalıptasqan «Ariylar qoğamı» tili jağınan ündiariylıq emes, irandıq bolıp şıqtı.

«Ar'ya» atauı b.z.d. 1 mıñjıldıqta realdı etnonimdik sipatın joğalttı. Öytkeni, Ündistanğa ketken ariylıqtar da, Orta Aziya men Auğanstan aymağında payda bolğan «jaña ariylıqtar» da bölşektenip, jaña etnikalıq procesterge qatısa bastadı. Nätijesinde, jaña sayasi-etnikalıq ataular jarqırap şığıp, köneleri kömeskilenip qaldı. Ündistanğa qonıstanğandar «ar'ya» sözin, etnonimin tek vedalarda ğana saqtap qalsa, auğan jeri men Orta Aziyadağılar tek añızdarda, eposta saqtap qaldı.

Üşinşi - b.z.d. 6 ğasırdıñ soñına taman Orta Şığısta sayasi üstemdikke şıqqan jas halıq – parsılar Orta Aziya men Auğanstan jerin (Baktranı) basıp alğanda sol jerlerdegi «ariylar turalı epostarmen» tanıs boldı. Parsılar men midiyalıqtar - b.z.d. 2 mıñjıldıqtıñ soñında Oral-Edil aymağınan Kavkaz arqılı bügingi Iran jerine qonıs audarğan batıs irandıqtar edi. Sondıqtan, olar «ar'ya» sözimen tanıs bolmağan dep esepteuge boladı. Keyin de osı sözdi bilmey-aq ketetin edi, sirä, Orta Aziya men Auğanstan jerinde qalıptasqan jaña dini ağım – zoroastrizmdi parsınıñ Ahemen äuletiniñ patşalarınıñ qabıldauı oñ ıqpal etken. Öytkeni, zoroastrizmniñ payda bolu arealı men etnikalıq ortası – ejelgi ariylıqtar turalı mifoepikalıq dästürdi saqtağan arealı, etnikalıq ortası bolatın. Sondıqtan, jaña dinmen birge ariy mifoepikası, sol mifoepikasımen birge «ar'ya» etnonimi parsılardıñ fol'klorı men tiline kirikti. Endi, uaqıt öte kele parsılar da özderin «ariylıqtarmız», «ariy wrpağımız» dep sanaytın halge jetti. Biraq, bwl atau ahemenidter, arşakidter, sasanidter däuirinde de halıqtıñ-epostıq, atau bolıp qala berdi. X ğasırdağı Firdousidiñ osı ariylıq mifoepika negizinde «Şahnama» poemasın şığaruınıñ arqasında, bwl atau mwsılmandanğan parsı tildi qoğamda da wmıtılmay saqtaluına mümkindik berdi.

Törtinşi - osı atau halıqtıq, ädebi-fol'klorlıq atau bolıp qala berer me edi? 1930 jıldarı faşistik Germaniyanıñ «ariylıqtarınıñ» payda boluı, parsınıñ joğarğı sosloviesi arasında da «ariyşıldıqpen», faşizmmen äuestenuşilikti tuğızdı. Nemis «ariyları» parsı ziyalıların, oficerlerin öz maksattarında paydalana bildi. Mine, osınday «ariylıq» modağa say 1935 jılı parsı şahınıñ jarlığımen «Parsiya» atauı «Iran» (Iron, Ariyan) bolıp özgertildi.

Sonımen, mınaday aqiqattardı bilgen abzal:

Birinşiden, «ariy» atauınıñ b.z.d. VI ğasırğa deyingi tarihınıñ bügingi parsı-irandıqtarğa eşñanday qatısı joq.

Ekinşiden, «ariy» atauınıñ nemisterge, jalpı euvropalıqtarğa eşqanday qatısı joq. YAğni bügingi Amerika men Europa elderinde taralğan neonacistik «ariylardıñ» osı ataudı iemdenuge tarihi da, tildik de, etnikalıq ta haqısı joq. Bwl – kezindegi nemis nacisteri jibergen qateliktiñ, ğılımi sauatsızdıqtıñ, Rerih, Blavatskaya siyaktı «eriksiz faşisterdiñ» jasağan tuındılarınıñ saldarı. Tarihi-etnikalıq sabaqtastıq twrğısınan «ariy wrpaqtarı» dep ündistandıq ündiariy tildilerdi, pakstandıqtardı, auğanstandıqtardı, täjikterdi atauğa bolar edi.

Üşinşiden, bwl ataudıñ türkterge tikeley qatısı bar. Türk arasında etnonimge aynalmağan bwl söz – tegi jağınan dey-türk bolıp tabıladı. Al bastapkı, äleumettik sipattağı «ariy» termininiñ sarqını bügingi qazaqtıñ «arıs» (blagorodnıy), «er» (mujçina, voin), «eren» (voin), «erkin» (svobodnıy, vol'nıy), «erek» (osobıy, otliçayuşiysya), «arlı» (sovestlivıy, çestnıy), «erik» (vol'nıy, imeyuşiy pravo) üğımdarında saqtalıp qalğan.

S.Qondıbay, Giperboriya: tüs körgen zaman şejiresi, Almatı, “Üş Qiyan” 2003 jıl.

«The Qazaq Times»