Biıl älem aqparat keñistigi Gonkongtağı birneşe ayğa sozılğan narazılıq şerulerine basa nazar audardı. «Jel şıqpasa şöptiñ bası qimıldamaydı» degendey, qayşılıq qaydan payda boldı degen swraq köptiñ kökeyinde twrğanı anıq. Tömende osı taqırıp turasında saraptap körelik.

Şığıstağı finans ortalığı

Gonkong älemdegi N'yu-York, Londonnan keyingi üşinşi iri qarjı ortalığı. «Şığıstağı meruert» atımen äygili, halıq sanı 7 mln 480 mıñnan asadı. Onıñ 93.6 payızı qıtaylar. Qala ekonomikasında 19 payızı finanstıq qızmet öteuge, 21.5 payızı keden tasımalına,12.2 payızı saudalıq qızmet öteuge, 4.5 payızı turizm salasınan keledi. Qaladağı irili-wsaqtı bankterdiñ sanı 800-den asadı. Porttan künine 22 mln tonna tauar jöneltiledi. Qıtaydan eksport etilgen tauarlardıñ da köbi Gonkong porttarında kemelerge tielip, alıs qwrlıqtarğa attanadı. Gonkong – älemdegi eñ qarbalas port qalalardıñ biri. Halıqtıñ ortaşa kirisi 61600 AQŞ dollarınan asıp älemdegi kirisi eñ joğarı elderdiñ qatarına kiredi. JİÖ-niñ 42.9 payızı qızmet öteu salasına täueldi. Bastı öndiristerinen kiim-keşek, oyınşıq, sağat, elektrondı twtınu bwyımdarı men plastik önimder qwraydı.

Tarihi twrğıdan alğanda

Eramızdıñ 1840 jıldarına deyin Gonkong şağın ğana balıqşılıq aralı bolatın. Bwl twsta mançjurlardıñ Çiñ (Cin') patşalığınıñ Qıtaydı bilegenine eki ğasırdan asqan edi. Cin' imperiyası sol zamannıñ eñ bay memleketi edi. Halıq sanı 400 mln şamasında jäne älem ekonomikasınıñ 30 payızın ieleytin iri ekonomikağa ie edi. 1840 jılğı «Apin soğısında» ağılşındardan jeñilgen Cin' imperiyası Nankinde teñsiz şartqa qol qoyıp, Gonkong aralın Angliyağa bölip berdi. Bwğan qosa 21 mln kümis tölem töledi. Äri, Guançjou, Fuçjou, Syaamen', Ninbo, Şanhay qalanı sauda jäne sauda porttarı etip aştı. Sodan bastap Gonkong Qıtaydan mülde bölektengen aymaqqa aynaldı.

Teñsiz şartqa qol qoyu. Foto: Aşıq derekközderden.

1980 jıldarı Dıñ Şyaupin qıtay biligin qolına alğannan keyin reforma jasap Batıs elderine el esigin aştı. Birikken Korol'dik pen aradağı sätti kelissözderden keyin, 1997 jılı şildede Gonkongtı Qıtayğa qaytarıp aldı. Alayda, Gonkongtı kapitalistik tüzim saqtala beretin, Qıtay äskeri twrmaytın, öz biligi özinde bolatın Qıtayğa qarastı erekşe äkimşilik region etu şartımen qaytarıp aldı. 154 jıl wqsamağan qoğamdıq tüziliste ömir sürgen Gonkong twrğındarına Qıtaydıñ üstemdigi mülde wnamadı. Bwl qayşılıq uaqıt ötken sayın aşıqqa şığa berdi.

Sayasi qaqtığıstar

1997 jıldıñ özinde Qıtay kommunisteri Gonkongta «Qayta qwru tobı» degen sayasi wyımdı astırtın qwrıp, olardı bilikke şığarıp, sol arqılı öz üstemdigin ornıqtırmaq boldı. Alayda, Gonkong twrğındarınıñ, sayasi partiyalarınıñ küşti qarsılığınan keyin, kommunistik bilik tizginin tartıp aldı jäne oraydıñ kelmegenin tüsindi.

2012 jılı Liyan Jinfin attı Qıtay şeneuligi «Gonkong pen Şınjın aymaqtarın toğısuı» attı strategiyalıq jobanı sınap körmek boldı. Bwl da küşti qarsılıqqa tap boldı.

2014 jılı äygili «Qolşatır revolyuciyası» tuıldı. Alğaşında on mıñdağan adam şeruge şıqsa, 26 qırküyekke kelgende şeruşiler 1.2 mln adamğa deyin jetti. Şeru eki jarım aydan asa uaqıt jalğastı. Sol kezdegi Gonkong twrğındarınıñ talabı mınau edi: «Qıtay Memlekettik Halıq qwrıltayınıñ 2017 jılğa deyin Gonkong äkimşilik lauazımdıların tağayındauın toqtatu; 2016 jılı jaña zañ qabıldap Gonkong ükimetindegi lauazımdıların halıq özi saylau; Gonkong basşıların Qıtay ükimetiniñ tağayındauın toqtatu.

Sol twsta derbestik wranın kötergen Gonkong jastarı da boy körsetken edi.

Mentalitettik qaqtığıs

150 jıldan astam uaqıt materiktegi Qıtaydan bölek, wqsamağan qoğamdıq qwndılıqta jasağan, sonımen qatar Batıstıñ demokratiya, adam qwqığı, qwqıqtıq tüzim sındı negizgi qwndılıqtarın wstanğan gonkongtikter men işki qıtaylıqtardıñ mentalitettik ayırmaşılığı zor edi. Tipti, mentalitettik bölinister anıq bayqalıp twrdı.

2012 jılı qıtaylıq Küñ Çiñdwñ attı jeli qoldanuşı Gonkong twrğındarın auır sözdermen balağattap, eki taraptıñ onsız da asqınıp twrğan pikir qayşılığın üdetti. 2017 jılğı Gonkong äuejayındağı qıtaylıqtardıñ «botqa oqiğası» sekildi qıtaylıq turisterdiñ äleumettik ortanıñ tazalığına män bermeytini, ayğaylap söylep, qoqsıqtardı betaldı tastauı, tükirui, betaldı däret sındıruı sekildi tolıp jatqan jağımsız äreketteri Gonkong azamattarınıñ aşu-ızasın qozdıra tüsti.

Şın mänisinde, bwl jağdaydı örkenietter arasındağı qaqtığıs deuge boladı. Bwl şının quğanda örkenietter ara qaqtığıs edi. Gonkong qayşılığı turasında gonkongtik tanımal ziyalı qauım ökili Çin Iüngin: «Qıtay-Gonkong qayşılığınıñ qaynarı mınau – Qıtay ükimeti köptegen sayasi qadamdar arqılı Britan üstemdigi kezinde ornatılğan qwndılıqtardı joyudı közdeydi. Al, bwnı Gonkong twrğındarı «Bir elde eki tüzim» wstanımın, yağni, 1997 jılı jasalğan kelisimdi bwzu dep sanaydı. Olar jäne Gonkongtıñ adamdıq qwqıq, zañ, sot jüyesi, aqparattıq derbestik pen bostandığına qol swğuda. Bwl qwndılaqtardı Britan ortaşıldığınıñ jemisi retinde bağalauındaü Olar Gongkongqa socializmdi zorlıqpen tañbaqşı», – degen pikirin bildirgen.

Demek, Beyjiñ biliginiñ Gonkongtı İşki Qıtay provinciyalarımen birdeylikke keltiruge wmtıluı, demokratiya men adamdıq qwqıqqa qol swğu äreketteri äreketteri Gonkong dağdarısınıñ negizgi sebebi deuge boladı.

Imigrant mäselesi

1949 jılı Qıtayda kommunistik bilik ornağannan bastap quğın-sürgin men aşarşılıq qatarlı türli sebeptermen millionnan astam qıtaylıq Gonkongtı panalağan. Olar Qıtaydıñ kommunistik rejimine tis-tırnağımen qarsı deuge boladı. 2001 jılı Gonkongtıñ soñğı apellyaciyalıq sotı negizgi zañnıñ 24-şi babı boyınşa şığarğan Çjuan Fengyuannıñ isi Gonkongta twru qwqığı joq Gonkong twrğındarınan tuğan balalar Gonkong azamatı qatarında sanalatın bildirdi. 2003 jıldan bastap «erkin sayahattı» bağdarlamaları arqılı Qıtaydan köptegen jükti äyelder bosanu üşin Gonkongqa bardı, sonımen qatar, bosanu üşin jedel järdemge de ie bolatın boldı. 2010 jılı Gonkongtıñ twraqtı twrğını bolıp tabılmaytın Qıtaydağı jükti äyelder, Gonkongta 32 mıñ 653 näresteni düniege äkeldi. Bwl 2001 jılğı körsetkişten (620) qarağanda 50 ese köp.

2001 jıldan bastap 2011 jılğa deyin Gonkongta twru qwqığın alğan 170 000-nan astam «qosarlanğan säbiler» Gonkong qoğamında narazılıq tudırdı. Sebebi, olar perzenthanalardağı orındardıñ jetispeui sekildi türli igilikterdi bölisu mäselesinde qayşılıqtar jarattı. Gonkong azamattarı bwğan birneşe ret narazılıq bildirdi. Lyan Çjening 2012 jılı bas atqaruşı qızmetke tağayındalğannan keyin, ol äkimşilik şaralar arqılı atalğan mäseleni azayttı, biraq bwl şaranı bwzu üşin jalğan neke qoldanğandar da boldı. 1997 jıldan bastap işki qıtaylıqtardıñ Gonkongqa köptep qonıstanuı da qayşılıqtı asqındırdı.

Derbestik mäselesi

2007 jılğı HKU-dıñ saualnama nätijesi körsetkendey, saualnamağa qatısuşılardıñ 25 payızı täuelsiz tendenciyalarğa ie boldı. Al, derbestikke kelispeytinder 64,7 payızdı qwradı. Gonkong azamattarınıñ 33 payızı «Eger Qıtay Kommunistik partiyası Qıtayda basqarudı jalğastırsa, bwl Gonkongtıñ derbestikke wmtılısın arttıradı» dep qaraydı.

Sauda qaqtığıstar

Gonkong eksportınıñ 54,1 payızın Qıtay, 7.7 payızın AQŞ, 4.2 payızı Japoniya ieleydi. Al, importınıñ 44.6 payızı Qıtaydan, 6.4 payızı Singapurdan, 5.5 Japoniyadan, 5.2 payızı AQŞ-tan kiredi. Soñğı jıldarı bastı sauda seriktesi bolğan Qıtaymen sauda qayşılığı jiiledi. Bwnıñ eñ negizgi sebebi – Qıtay tauarlarınıñ sapası edi.

Gonkong käsipkerleri batıstıq sauda mädenietin wstanadı. Al, Qıtaydıñ 1978 jıldan keyin ğana irki saudağa aralasqan käsipkerleri nemese lauazımdılardıñ tuıs-tuğanı sekildi qaltalıları sauda mädenieti tömen boldı. Bwğan qosa sapasız tauar öndirip satatın, zañsız sauda jürgizip, qwqıqtıq jauapkerşilikten para arqılı jaltarğısı keletin alayaq saudagerleriniñ äreketi qwqıqtıq tüzimi kemeldi Gonkong bazarında wnamsız äreketterimen közge tüsti. Bwl dağı eki taraptıñ sauda qayşılığın arttırdı.

Aytalıq, 2008 jılı Qıtaydağı belgili bir süt öndiruşi kompaniya adam ağzasına asa ziyandı süt önimin şığardı. «Ulı süt» Gonkong bazarına Qıtaydan kirgendikten Gonkong Qıtaydan süt önimin aludı toqtattı. Bwğan qaramastan Qıtay lauazımdıları: «Qıtaydıñ qoldauınsız Gonkong öli qalağa aynaladı, Gonkong twrğındarı kün sayın işetin su üşin bizge alğıs aytuı oylauı kerek!», – degen sekildi narazılıqtı örşitetin mälimdemeler jasadı.

Eger Gonkong bolmasa...

1980 jıldarı kedey äri meşeu, auılşaruaşılığın negiz etip kelgen Qıtaydı Batıs elderine esigin aştı. Damığan elder Qıtaydıñ küy talğamaytın, jwmısqa şögel äri arzan da mol eñbek küşine jäne şikizat baylığınıñ köptigine qızığıp, Qıtayğa zauıttar men kompaniyaların kirgize bastadı. Al, 30 jıl işinde Qıtayğa kirgen 660 mıñ şeteldik käsiporınnıñ 70 payızı Gonkong arqılı kirip otırdı. Sol arqılı 150 mln şamasındağı halıqtı jwmıspen qamtıdı. Bwl da Qıtay ekonomikasınıñ damuındağı bastı faktorlardıñ biri. Qıtay basşısı 2018 jılğı mälimdemesinde Gonkongtıñ Qıtay damuındağı ülesin joğarı bağaladı.

Reforma endi bastalğan twsta alğaş ret Qıtayda käsiporın qwruşı da Gonkong boldı. Statistikalıq mälimetterge süyenetin bolsaq, 2017 jıldıñ soñına deyin 417 mıñ 32 şeteldik kompaniya Gonkong arqılı Qıtayğa kirgen. Jalpı investiciya 1 trillion 9 milliard 300 mln dollardan asqan. Bwl şet elderden kirgen qarjınıñ 53.1 payızın wstaydı. Osığan qaray otırıp, damığan elder jäne damığan elder men Qıtay arasında köpir bolğan Gonkong bolmasa Qıtaydıñ bügingi ekonomikalıq damuın elestetu qiın deuge boladı.

Gonkongtıñ Qıtay ekonomikasına bolğan ıqpalın büginde älemge äygili bolğan Şınjın qalasınıñ damuınan da köruge boladı. Şağın ğana balıqşılıq qıstağı Şınjın Gonkongtıñ ekonomikalıq ıqpalında 20 jıl işinde 10 mln halqı bar osızamandanğan qalağa aynalıp , elekrondı bwyımdardıñ öndiris ortalığına aynaldı. Bwdan tıs Qıtaydağı mıñnan astam iri kompaniyalardıñ iesi Gonkong azamattarı bolıp, jalpı investiciya 5,8 trln Gonkong dollarına teñ.

Ekstadiciyalau nemese qaşqındardı Qıtay ükimetie wstap beru turalı zañ jobası jäne narazılıq şeruler

Global Financial Integrity taratqan mälimetke qarağanda, Gonkong Qıtay ükimet qızmetkerleriniñ şetelge aqşa tasımaldaytın jelisine aynalğan. 2000-2011 jıldarı jılına şamamen 200 milliyard Gonkong dolları (160 milliard qıtay yuanına teñ) kölemindegi jılıstatılğan aqşalar Gonkongqa kelip «juılıp» otırğan. Tipti bwl kiris Gonkong jalpı işki öniminiñ 10 payızın ielegen. Qıtaydan jılına milliardtağan aqşa osılay Gonkong arqılı sırtqa ağılıp otırğan. Bükil älemdegi osınday zañsız jolmen jılıstatılğan qarjınıñ kölemi 1,5-3 trln dollardı qwraydı. Bwl älemdik JİÖ-nıñ 2-5 payızına teñ, asa qomaqtı qarjı. Bwnday zañsız jolmen aqşa jılıstatuda älemniñ köşin Qıtay bastap twrsa, ekinşi orında Resey keledi. Är jılı Qıtaydan jılıstatılğan 160 mldr yuan' kölemindegi aqşa Gonkongta «juılıp» şetel asıp otırğan.

2015 jıldan bastap Qıtaydan şeteldik kompaniyalar kete bastadı. Gonkongtıñ «altın kömir» röli de tömendey tüsti. Al, 2012 jılı bilikke kelgen Qıtay basşısı Şi Jinpiñ, özine qarsı bilik klandarın tazalau, ükimetten wrlağan qarjılardı qaytaru nauqanın jürgizdi. Bwdan keyin Gonkong arqılı şetelge qaşatın baylardıñ sanı da öse tüsti. Şeteldik keybir BAQ olardıñ sanın 90 mıñ adam dep körsetedi. Bwğan qosa Beyjiñ biligi jılıstatılğan qarjılardıñ Gonkongta «juıluın» wnatpadı. Qıtay aqşasın şetelge jılıstatudı toqtatuğa tırıstı.

Bwl twsta Qıtay ekonomikasınıñ ösim qarqını bayaulap, byudjetter qısqara bastağan bolatın. Ükimet qazınasın toltıru maqsatında Gonkong arqılı şetelge qaşqan baylardı wstap, elge äkelip sottau jäne jılıstatılğan qarjını memleketke qaytaru üşin Beyjiñ Gonkong ükimetine jaña zañ qabıldattı. Jaña zañ jobası boyınşa qılmısı twraqtanğandardı Gonkongtan Qıtayğa aparıp sottauğa boladı. Bwl arqılı Beyjiñ on mıñdağan qaşqın baylardı qwrıqtap, jüz milliardtağan qarjını qaytarmaq boldı. Bwğan Gonkong twrğındarı jäne olardı qoldap otırğan qaltalı baylar qarsı boldı.

Gonkong azamattarı üşin bwl jaña zañ jobası Gonkongtıñ qwqıqtıq qwndılğın qwlatumen birdey bağalanatını ras. Bwğan ondağan jıl işindegi Gonkong pen Qıtay arasındağı qordalanıp, äbden şirıqqan qayşılıqtardı qosıñız. 30 jılğa juıq sızdağan jara aqırı jarıldı. Nätijesinde biılğı jıldıñ 12 mausımında Gonkong köşesindegi şeruşiler sanı mln adamnan asıp, jergilikti ükimet zañdı uaqıtşa toqtatuğa mäjbür boldı. Uaqıtşa toqtatu degen şeşimge könbegen narazılar sanı tipti köbeyip, şeruşiler sanı eselene tüsti. Qauipsizdik qızmetkerleri men narazılıq bildiruşiler arasında qaqtığıstar Gonkong oqiğasın tipti de zoraytıp körsetti.

Köptegen halıqaralıq basılımdar Qıtay äskeri küşteriniñ Şınjınğa toptala bastağanın jazdı. Tipti, Beyjiñ Gonkongtıñ narazılıq şeruleri artında Amerika Qwrama Ştattarı twrğanın da ayttı. Ärine, belgili deñgeyde AQŞ Gonkongtı qoldaytını anıq. Alayda, Gonkong dağdarısınıñ birden bir sebebi bola almaydı. Qwrama Ştattıñ resmi twlğaları Gonkong twrğındarınıñ narazılıq talaptarın qoldaytının bildirgen mälimdemeleri Beyjiñdi tipti de aşulandırdı. Qıtay bwl arada jwrt nazarın sırtqa audarıp, «jalğan demonstraciyasın» wyımdastırudı közdegeni de anıq.

Soñında, yağni, 4 qırküyek küni Gonkong gubernatorı Lin Jengyu atalğan zañ jobasın tübegeyli alıp tastanın mälimdedi. Gonkong uaqıtşa jeñiske jetti.

“The Qazaq Times”