Ziyat Şäkärimwlı. Foto: qazaquni.kz

Bwdan Alpıs jıl bwrın (1934 jılı) bizdiñ ağalarımız Ziyat Şäkärimwlınan oqıptı.

Osıdan elu jıl bwrın bizdiñ üyde qazaqtıñ eki wlı aqını Abay men Şäkärim öleñderiniñ qoljazba küyindegi (köşirme) nwsqaları bolğanın biletin edim.

Bwdan qırıq üş jıl bwrın Şäkärimniñ nemeresi Mereke Ziyatwlı bizdiñ mektebimizden oqığan bolatın.

Sabaqtas osı oqiğalar oñdı-soldı borannan es jiğanday bolıp otırğan mına zamanda mağan eriksiz qalam wstattı.

Mineki, wlı Abaydıñ tuğanına 150 jıl tolğan merey toyı kelip te qaldı. Düniejüzi alıptar deñgeyinde eske tüsiriletin osı dänişpannıñ mareytoyı qarsañında onıñ zor ümit artqan şäkirti häm nemere inisi Şäkärim Qwdayberdiwlı turalı jäne ör Altaydağı qazaqtardıñ onı qalay, qanşalıq biletindigi turalı aytudıñ ornı bar ğoy. Oğan qosa keyingi tağdırı jwrtqa beymälim bolğan Ziyat Şäkärimwlı da bar.

Aldımen «Ör Altay» dep otırğanımız qaysı öñir, onda qazaqtıñ qaysı jigi qonıstanğanı turalı ayta keteyik:

Bwl maqaladağı Ör Altay dep otırğan jer Qazaqstandağı, reseydegi nemese moñğoliyadağı emes, Qıtay Halıq Respublikasınıñ soltüstik batısındağı Altay Aymağı. Osı Ör Altaydı qazaqtıñ Abaq Kerey ruları meken etip keldi. On eki Abaq Kerey eli – bwrnğışa aytqanda,  Orta jüzge jatatın Altı arıstıñ biri. Qazir mwnda 300 mıñğa juıq (1990 jılğı esep-red.) qazaq twradı. Olardan soñğı jüz jıldıñ ar jaq-ber jağında basqa jerlerge qonıs audarıp mekendep qalğandarın, mäselen, Barköl, Eren qabırğa-Boğda, Maylı-Jäyir jaqqa barıp qonıstanğandarın, türlişe sebeptermen Moñğoliya, Türkiya jäne Qazaqstan siyaqtı memleketterge barıp, qazir sol elderde jürgenderin qosa alğanda, Abaq Kereydiñ sanı bwl künde 600 mıñnan asqan bolar. Endi bılay deuge boladı, Şäkärimniñ Ör Altaydağı izi Altay aymağı degen äkimşilik öñir şeñberinde qalıp qoymadı. Onıñ sorabı kezinde osı aymaqta bolğan qazaqtar barğan jerdiñ bärinen tabıladı.

Biz bwdan alpıs jıl bwrın bolğan isterdi äñgimelemekşimiz. Oquşılarımız sodan beri Altayda alasapıran oqiğalar köp boluına baylanıstı, ol zamannıñ mwrağattarı tabıla qoymaytındığın, eñ ayağı közi tiri kuäger adamdarıñ da tım azayıp ketkendigin tüsinedi dep şamalaymız. Söytip «barımen bazar».

1858 jılı tuılğan Şäkärim öz atamekeni Şıñğısta 1931 jılı qazannıñ 2 küni qara jürek qaskünem Abzal Qarasartovtıñ qolımen swraqsız, sotsız atılıp tastalğannan keyin, onıñ qasında jürgen serikteri endi öz jerinde twra almay, bas sauğalap, Tarbağatay öñirinen Qıtay jerine ötedi (1931 jıldıñ qazaq, qaraşa ayları). Bwl şağın toptıñ qwramındağılar: 1- Ziyat Şäkärimwlı, oqığan jas azamat, Şäkärimniñ kenjesi, 2-Berdeş Äzimbaywlı Täkejanov, öz jerinde bir mezgil bolıs bolğan. 3- Mänekeş Äzimbaywlı (Berdeştiñ inisi), jay malşı. 4-Qojaqan (Qojaqapan) on neşe jastağı bala, Şäkärimniñ qızınan tuğan jien. 5-Töleuğazı, orısşa oqığan, jol körgen isker adam, negizinde osı toptı bastap, şekaradan aman alıp ötken osı kisi körinedi. Ol Altayğa kelgennen keyin bir mezgil Älen uañnıñ(gubernator) sauda-sattıq isterin jürgizgen. 1938 jılıdıñ basında Şıñ Şı Say ökimeti qolğa alıp ketken. Ziyattıñ bwdan basqa serikteri Tarbağatay jerinde qalıp qoymasa, Altayğa kelgenin biletin adam joq.

Töleuğazı, Berdeşter Tarbağatay öñirinde köp twra almay, 1933 jılı Altay aymağı jerine, oıñ işinde Qıran özeni boyındağı Mämi beyisiniñ auılına keldi. Bwl mezgilde bilik basında Bwqat beysi (Mämidiñ nemeresi) bwlarğa qol üşin berip kömektesedi. Sarsümbege on şaqırım ğana keletin, onıñ ayaq jağındağı «Beyis aralı» dep atalatın jerge olardı ornalastırıp, bastarına uaqıttıq baspana tigip beredi. Qalaşıqqa jaqın osı aralda  Berdeş töñiregindegiler erkin käsip istep, jan bağadı. Ziyat Şäkärimwlı bwl kezde 25 jastağı salt jigit.

1931-1932 jäne 1933 jıldar Ör Altayda, tipti bükil Şınjañda «Düñgen töñkerisi» degen atpen tarihta mälim bolğan soğıs jürip jatqan. Sayasi jağday ornıqsız, şaruaşılıq küyzelis tapqan bir qiın mezgil edi.

1933 jıldıñ 12 säuirinde Şınjañ  biligi Şıñ Şı Say qolına ötti. Sol jılı küzde Altayda Şäriphan Kögedaev basqarğan jaña ökimet ornadı. Halıh biraz tınıstadı. Demokratşıl bağıt wstanğan Şäriphan ökimeti barlıq mümkindikterdi paydalanıp, Altay halqınıñ ekonomika, madeni-ağartu isterin jaqsartu şaraların jasadı. Tarihi mañız alatın şaralardıñ biri – sauatsızdıq jaylağan Altay qazaqtarı arasında mektep aşıp, jañaşa oqıtu jüyesin jolğa qoyu boldı.

Ol twsta eñ ülken qinşılıqtıñ biri – oqıtuşı dayındau isi edi. Osı qamaldı alu üşin, 1934 jılı Şariphan ökimeti Sarsümbeden qısqa merzimdi oqıtuşı dayındau kursın jäne onıñ dayındıq klastarın aşadı. Kurstıñ alğaşqı qararında oqığan seksenge tarta Kursant  nedäuir jüyeli bilim alıp, soñınan tügelge juıq madeniet-ağartu şebine qızımetke twradı. Audanğa, auıldarğa barıp mektep aşadı. Mine, osı mwğalimderdi dayındağandardıñ biri Ziyat Şäkärimwlı edi. Kursanttar qatarında Asqar Tatanaev, Halıq Şämerğaliwlı, Zäki Jwptıbaywlı, Sälimjan Käkimjanwlı, Räşät Ömirtaywlı tağı basqalar bolğan. Meniñ ağam Masiğwt Razdanwlı, jien ağam Uaqit Orazwlı jäne Mwratbek Mänkeywlı, Qambar Aqbaev, Münira Seytqazıqızı, Asığat Mäñkeywlı siyaqtı jası kişirekteri dayındıq retinde bastauış klsta oqığan. Bwl 1943-1935 oqu jıldağı jağday. Olardı oqıtqan mwğalmderdiñ köpşligi ilgerindi-keyindi «Orıs jerinen» kelgen nemese arnaulı mamandığı bar adamdar boldı. Mısalı, Seyitqazı mwğalim orısşa, arabşa tilge jettik, kemel bilimdi adam. Şabdan Äbdikerimwlı kezinde Mäskeuden joğarı mektep bitirgen. Kärim düysebaywlı, Sälim Janazarwlı, Mırzahımet jäne Qwsayndar orısşa, qazaqşa tilderge jettik jaqsı pedagogtar eken. Bwnıñ arasında Ziyat Şäkärimwlı alğaşında aymaqtıq äkimşilik mekemesinde mädeniet isteri jağında bir qızmetker bolıp, mektepke sırttay oqıtuşılıq stegen, ädebietten sabaq ötken, köbinese oquşılardıñ sabaqtan sırtqı mädeni qimıldarın jandandıruğa ter tökken. Oquşılarğa hor, deklamaciya, komediya jazıp berip, jattıqtırıp, olardı sahınağa şığarğan. Oquşılardı jäne basqa saladağı äuesker jastardı p'essalar dayındap, qoyuğa jwmıldırğan. Ziyat 1936 jıldıñ şamasında jaña atı atalğan Seyitqazı mwğalimniñ qızı Müniramen üylenedi, odan bir wl körip, atın Mereke dep qoyadı. Ol 1937 jılı tuğan boluı kerek. 1936 jılı Ziyat Ürimjige – «Ölkelik Qazaq–qırğız wyımı » deytin bwqaralıq orınğa qızımetke şaqırılıp, otbasımen sonda twradı, Ziyattı bwl orınğa aparğan öziniñ qayın atası Seyitqazı mwğalım bolatın.

Seyitqazı 1935 jılı Ürimjige «Ölkelik qazaq–qırğız wyımınıñ» bastığı bolıp barğan. Ol kezde «Ölkelik qazaq–qırğız wyımı» dep atalatın bwqaralıq wyım halıq bwqarasınıñ qarjılandıruına süyenip, oqu-ağartu jäne mädeniet isterin bsqaratın bir organ bolğan.  1934 jıldan bastap jwmıs istegen. Osı arada esimin köp ret qaytalauğa mäjbür bolıp otırğan Seyitqazı mwğalım turalı da bir üzik äñgime ayta keteyik:

Altaydııñ kün betinde ağartuşı wstaz, al, Ziyat üşin äke ornındağı qamqorşı bolıp otırğan Seyitqazı mwğalım kim edi?

Seyitqazı Nwrtaev: arğın, atığay ruınan, Kökşetaudıñ adamı, 1880 jıldardıñ işinde tuılğan. Aqmola jaqta da bolğan. Seyitqazı kezinde Troyckide «Rasuliya» dep atalatın jeti jıldıq müğalimder dayındaytın mektepten oqığan.

Seyitqazı islam dini jöninde de, arab, türki, orıs jäne qazaq tilideri jöninde de kemeldi bilimi bar, oylı, wstamdı, asa önegeli adam bolğan.

Orıs jerinde patşa ükimetine qarsı demokratiyaşıl töñkeristik qimıldarğa qatısqan bolu kerek, sayasi jaqtan qudalanu sebebinen Semeyge kelip, Şıñğıstauıdağı Qwnanbay auıldarına barıp, birneşe jıl mwğalimdik istegen, «Seyitqazı mwğalim» ataluı sol twstan bastalğanday. Tağı bir oqiğa – 1903 jılı Abay üyine Semeyden arnayı miliciya kelip, tintiu jürgizetin äñgime bar. Olardıñ izdep jürgeni Kökşetau jaqtan bir mwğalimniñ Abayğa jazğan hatı. Abay hattı körip onşa män bermey, Mağauiyağa  bere salğanın, al, Mağauiyadan bir temekişi alıp, temeki orap tartqanın aytsa, osığan senbey saqşılar üyine tintu jürgizgen. Hattıñ naqtı mazmwnı anıq emes, degenmen «qazaq eliniñ bilikti adamdarı ärekettenip, patşa ökimetiniñ sayasatına qarsılıq bildireyik» deytin sıñaylı, saqşılardıñ at sabıltıp mwnda (Abayğa) keletin sebebi sol.  Al, osınday mazmwndağı ekinşi bir hat (tağı da Kökşetauda bir mwğalim jazğan) olardıñ qolına tüsken. Abay onı körmegen, bwl ras. Endigimiz joramal ğoy: jandarımdar izine tüsken osı hattı Kökşetaudan Seyitqazı, iäki onıñ jaqtas adamdarınıñ biri jazğan şığar.

Ör Altaydağı qazaqtar saylap alğan äygili törit bidiñ biri – Kökenniñ nemeresi Mämi öz auılında «Abaqiyanıñ» aşıluın bireuler 1904 jılı dese, endi bireuler odan jiırma jıl bwrın dep esepteydi. Mwnda bala oqıtatın, wltı özbek Nwrğabdolla degen molda bolğan. Mämi beysi jañaşa oqıtıudı jalpılastıru maqsatında osı Nwrğabdollanı Semeyge deyin jiberip, qolaylı mwğalim tauıp keludi tapsıradı. Sonımen, 1909 jılı Semey jaqtan Seyitqazı mwğalim Mämidiñ wsınısın qabıldap, Altayğa – twp-tura Biteuirgedegi «Abaqiya» mektepine mwğalimdikke keledi. Seyitqazı osıdan 1933 jılğa deyin Mämi auılında mwğalim boldı. Özin ertip kelgen Nwrğabdolla moldanıñ qız Hamidamen üylendi.

1933 jılı Seyitqazı Şariphan ökimetiniñ qızımetine tartılıp, äuelde qazı (töreşi) boldı.  Soñında «qazaq-qırğız wyımında» onıñ bastığınıñ orınbasarı bolıp qızımet istedi. 1935 jılı «ölkelik qazaq-qarğız wyımına» (Ürimjige) şaqırılıp, sonda qızımet istep jürgende Şıñ Şı Say ökimeti jağınan 1940 jıldıñ basında türmege alınadı da, otbası İledegi Kürege jer audarılıp jiberildi. Altaydağı köterilisşilerdiñ sayasi twtqındardı bosatu jönindegi batıl talabına baylanıstı, 1942 jılı Seyitqazı mwğalim türmeden şığarılıp, Biteuirgedegi beyisi auılına qaytıp jan bağadı, onan soñ qalağa kelmeydi, 1944 jılı auğan elmen birge Şiñgilge barıp, 1945 jılı auru sebebinen alpıstıñ juan işine kelgen şağında qaytıs boldı.

Seyitqazı mwğalim Altay qazaqtarınıñ mädeniet öresin, dünie tanımın köteruge eleuli üles qosqan qadirli adam, Ziyat Şäkärimwlına qamqorlıq etu onıñ adamgerşilik twrğısında istegen köp qızmetriniñ bir tarmağı ğana. Teginde Qwnanbay auılında bolıp, onıñ Abay, Şäkerim sındı wrpaqtarına süyispenşilik ıqılası auğan bolsa kerek, äyteu Ziyatqa qızın berip, onı qızımetke tartıp jäne baulıp, ayrıqşa ıqılas bildirgen. Amal qanşa zwlım ökimet onıñ armanın ayaq astı etip, 1938 jıldardıñ aqpan ayında Ziyat Şäkerimwlın ürimjide qolğa alıp, közin joydı. Key derekterde onı jäne sol siyaqtı bir top adamdı «Halıq jauı qatarında jazalau üşin keri ötkizip alğan» delinedi. Osı söz şın boluı mümkin, Şäkärimniñ  eki äyelinen 11 bala tuğan bolsa, osınıñ kenjesi (ekinşi äyeli Ayğanşadan tuğan) Ziyat bolatın.

Ziyatpen bir şeşeden tuğan ağası Ahat öziniñ 1900 jılı şilde ayında tuılğanın jazdı. Ortalarında Kämpit, Jäkibala, Gülnaz degen üş qız bar eken, odan eyingisi Ziyat. Osı derek boyınşa Ziyattı  Ahattan 7-8 jas kişi desek, 1908 jılı tuğan. Otızğa endi ğana kelgen şağında qoldı boldı. Zayıbı Münira Seyitqazıqızı  1946 jılı auırıp qaytıs boldı. Ziyattıñ jalğız wlı Merekeniñ 1950- 1958- oqu jılına Altay ortalau mektebiniñ  1-jıldığın oqığanın biz bilemiz. Mekteptiñ tiziminen de tabıldı. Biraq, ol ortalau mektepti bitire almadı. Twrmıstıq qiınşılığı, jetimdigi onıñ jalğastı oquına jar bermegen boluı kerek. 1955 jılı onı nemere ağası Berdeş Äzimbaywlı men jezdesi Qali Imanqojaev degen adamdar Qazaqstanğa ertip ketken.

Şäkärim jöninde Şınjañ qazaqtarında äli künge deyin  eki wştı közqaras wstanıp kele jatqan adamdar bar ekenin eskerip, mınanı qadap ayta ketkenimiz artıq emes: Şäkerimde sayasi qılmıstıñ joqtığın, jazıqsız atılıp ketkenin anıqtap, Sovet Odağı prokuraturası 1958 jılı  2 qazanda arnayı şeşim qabıldağan, ol aqtalğan. Al, onıñ ädebi mwrası jöninde Qazaqstan Kompartiyası Ortalıq Komiteti 1987 jılı arnayı komissiya qwrıp, sol komissiyanıñ qortındısı boyınşa, 1988 jılı arnaulı qarar qabıldağan,  qararda: « Şäkärim Qwdayberdiwlı Abaydıñ realistik dästürlerin jalğastırğan, epikalıq janrdıñ damuına ülken üles qosqan iri aqın jäne oyşıl boldı. Aqın esimi halıq arasında keñinen mälim, onıñ şığarmaları töñkeriske deyin-aq auızdan-auızğa auısıp, bireuden-bireu köşirip alu arqılı jwrt arasına keñinen taralıp ketken.  Ol öziniñ wstazı Abay sekildi realist aqın edi. . . Şäkerimniñ mwrası wzaq jıldardağı «ünsizdik pen naqaq jaladan halıqqa «oraluğa» tiis» delingen. («Qazaq ädebieti» 1998 jılğı 16-sanınan).

Negizgi taqırıbımızğa oralayıq. Şäkärimniñ Ör Altayda tabılğan izi qaysı?

Jinaqtap aytsaq, mına tört jaqtan körinedi: 1. Halıq işine tarağan sözin özi jazıp, änin de özi şığarğan ädneri bar. Bwnı biletinder köp bolsa da, Altayda bar. 2. Bir top öleñi jäne «Üş anıq» degen şığarması qoljazba küyinde tarağan. Onı köp adamdar köşirip jızıp alıp otırğan, öleñderin jattağan. 3. «Qalqaman – Mamır» , «Eñlik – Kebek» , «Läyli – Mäjnün» dastandarı men «Dubrovskiy äñgimesi» keñ tarağan. 4. Şäkärim jazğan qazaq şejiresi de mwnda bolğan. Ol zamanda az taralımmen bolsa da, baspadan şıqqandığı üşin köbirek tarğan deuge boladı.

Şäkerim şığarmalarınıñ Ör Altayğa birşama belgili boluı onıñ wlı Ziyattıñ qolında bar äkesiniñ mwraların ala kelgendiginde bolğan şığar. Degenmen, negizgi sebep: şığarmanıñ halıqtıq sipatında jäne qwndılığında jatır, «jaqsınıñ atı, ğalımnıñ hatı ölmeydi» degen emes pe?!

Midhat Razdanwlı. "Belester belgisi" kitabınan

“The Qazaq Times”