Ayswlu Moldabekova, äleumettanuşı. Foto äleumettik jeli paraqşasınan alındı.

Biıl QR prezidenti Nwrswltan Nazarbaev  öziniñ kezekti joldauında "Özin-özi jwmıspen qamtığandar men jwmıssızdar ekonomikalıq ösimniñ rezervi sanalatının jäne özin-özi jwmıspen qamtığandar mäselesin qarastıru jöninde birneşe ret talap qoyılğanın" mälimdedi. Alayda sol talaptar orındalıp jatır ma? Jwmıssızdar körsetkişi qanşalıqtı ras? Osı jäne özge de swraqtardı äleumettenuşı Ayswlu Moldabekovadan swrap körgen edik. 

- Ayswlu Twrsınbayqızı, QR prezidenti öziniñ biılğı joldauında «Eñbek narığınıñ tiimdiligin qamtamasız etip, ärbir adamnıñ öz äleuetin iske asıra aluı üşin jağday jasaudıñ mañızı zor» ekenin ayttı. Al bwğan deyin tiisti deñgeyde osı jağday jasaldı ma? Älde tek joldau ayasında ğana aytılıp kele me?

- Elimizde jwmıspen qamtu boyınşa ärtürli bağdarlamalar bar. Sonıñ işinde mamandanu, qayta dayındıqtan ötu sındı türli bağıttarı bar. Prezident aytqan eñbek narığınıñ tiimdiligin qamtamasız etu bağıtında jwmıstar istelude. Joq dep ayta almaymız. YAğni adamdar jwmısqa twra almağan jağdayda memlekettik bağdarlama ayasında onıñ qayta mamandıq aluğa, tegin biliktiligin arttıruğa mümkindigi bar. Jwmıssız jürgenderdiñ barlığına jwmısqa twrıp ketuine memleket jağday jasap otır. Üş jaqtı jasalğan kelisimder bar. Olar: jwmıs beruşi, jwmısqa kiruşi jäne oqıtuşı mekeme. Öz käsibin bastau boyınşa da is-şaralar jasalıp jatır. Solardıñ biri – payızı az nesie arqılı öz käsibin aşu. Degenmen osı memlekettik bağdarlamalardıñ nasihatı kem. Auıl arasında, qarapayım halıqpen söylesip körseñiz tipti onday bağdarlamalardıñ bar ekenin bilmeytinder bar. Memlekettik bağdarlama öz aldına, al jwmıssız, äleueti tömen adamdar öz aldına jürgen siyaqtı. Bwl bir şetinen qarap otırsaq, vedomstvo basşıları jap-jaqsı esepter aytadı. Mısalı pälen adamdı oqıttıq, pälen adam jwmısqa twrdı degendey. Biraq mwnıñ özinen bir nauqanşılıq bayqaladı. Mısalı sol oqığan adamdar şınımen jwmısqa twrıp ketti me nemese sol oqıtılğan oqu türi sapalı wyımdastırıldı ma, oqıtqan mekemeniñ bazası qanday, mine osınday mäsele köp, şındığan aytqanda. Qağazbastılıq pa, esep beru üşin be, belgili bir nätijege jetu üşin emes, jaqsı bir esep beru üşin jwmıs isteytin siyaqtı. Sebebi halıq äli de bolsa bwl bağdarlamalardıñ tolıq jüzege asıp kele jatqanın sezinbey keledi.

- Qazaqstandağı äleumettik sayasattı qalay bağalaysız?

- Qazaqstan Konstituciiyada özin «äleumettik memleket» dep jariyaladı. Sondıqtan äleumettik sayasat bizdiñ jalpı sayasattıñ bir bağıtı. Bizde äleumettik sala eşqaşan nazardan tıs qalğan emes. Tipti soñğı bes jılda äleumettik sayasattı jügizudiñ belsendi modeline köştik. Al oğan deyin halıqqa äleumettik tölemder jasauğa basa nazar audarılğan bolatın. Al soñğı kezde memleket halıqtıñ ükimetke iek artpay özdiginen kün körip ketuine jağday jasauğa wmtıluda. YAğni tek äleumettik tölemderge baylanbay, halıq barınşa künköristi özi qamtamsız etse degen bağıttı wstanuda. Jalpı älemdik äleumettik sayasat modelderine qaraytın bolsaq, bwl dwrıs ülgi. Memleket järdemaqı beruşi emes, jwmıs beruşi men jwmısqa twruşınıñ arasında deldal bolu kerek. Äleumettik sayasattıñ belsendi ülgisine  köşu üşin de memleketke ekonomikalıq sayasat, sayasi jağday, halıqtıñ äl-auqatı halıqtıñ tabısı, kirisi – osınıñ barlığı joğarı boluı tiis. Äleumettik statistikağa qaraytın bolsaq, bizde köptegen körsetkişter jaqsı. Halıqtıñ jalaqı körsetkişi boyınşa da Qazaqstanda jağday jaman emes. TMD elderimen salıstırar bolsaq ta, bizdiñ äleumettik körsetkiş şamalas. Eskeretin närse, ondağı memleketterge qarağanda bizde äleumettik sayasattıñ modeli belsendi jürgizilude. Mwnı jaña da aytıp kettim. Al onıñ qanday deñgeyde jürgizilip jatqanın anıqtau üşin aldımen tiimdiligin anıqtap alu kerek. Äleumetik sayasatqa pälen aqşa jwmsasaq, sonı igeru tiimdiligi anıqtalu kerek. Tek mınşa adam oqıtıldı, mınşa adam jwmısqa twrdı dep qana emes, naqtı sapalı körsetkişter qajet. Sonda ğana biz osı jürgizilip otırğan äleumettik sayasattıñ nätijeli ekenin sezinetin bolamız.

- Jaña öziñiz aytıp ketkendey, äleumettik statistika bar bizde. Biraq ondağı sandar qanşalıqtı ras? Ondağı körsetkişter bwrmalanuı mümkin be?

- Negizi qazir makroekonomikalıq körsetkişterge - Qazaqstannıñ jan basına şaqqandağı jalpı işki önimi nemese jalpı işki önim jäne t.b. kiredi. Osığan qarap «halıq jağdayı jaqsı, jan basına şaqqandağı kölem, halıqtıñ kirisi pen jalaqısı osınday» dep ülken körsetkişterdi aytıp jatamız. Biraq mwnıñ astarına üñiler bolsaq, bwl halıqtıñ naqtı jağdayın beynelemeydi. Osığan qatıstı «makrokörsetkişterge qaramay, halıqtıñ ömir süru sapasın sapalıq deñgeyde bağalau nemese sapalıq zertteuler jasau arqılı jağdaydı bağalau kerek» degen wsınıstar aytıluda. Nemese adam kapitalınıñ indeksi degen bar. Bwl da halıqtıñ äleumettik jağdayın bağalaudıñ bir jolı retinde wsınılıp jatır. Degenmen äleumettik statistikağa kelgende meniñşe, mäsele sanda emes, sanauda siyaqtı. Mısalı jwmıssızdıq statistikası Qazaqstanda 2017 jılı 5 payızdı körsetti. Mwnı naqtı sanmen alatın bolsaq, Qazaqstandağı jwmıssızdardıñ sanı 440 mıñnan asadı. Bwl san eseptelgende eñbekke qabiletti halıq sanı negizge alınadı. Olardıñ sanı Qazaqstanda 8 millionnan asadı. Sonıñ işindegi jwmıssız bolıp tirkelgenderi sanaladı. Biraq köpşiligi jwmıssız retinde tirkele bermeydi. Bwdan bölek özin jwmıspen qamtığandar kategoriyasına jatatındar bar. Olardıñ da twraqtı jwmısı joq. Bar mäsele osında siyaqtı. Sebebi özin jwmıspen qamtığandardıñ arasında jwmıssız  jürgenderi bar. Mısalı jwmısı joq bolğandıqtan keybiri uaqıtşa sauda jasauğa, jol jieginde bir närse satuı mümkin nemese onıñ azın aulaq malı boluı mümkin. YAğni osındaymen aynalısqandardıñ özi, özin jwmıspen qamtığandardıñ qatarına kiredi. Bwlar jwmıssızdar kategoriyasınan şığarıladı. Biraq bwl jerde ol adamnıñ aylıq kirisi eñ tömengi künköris deñgeyine nemese eñ tömengi jalaqı deñgeyine jete me, sonımen salıstırıp, sodan keyin ğana jwmıssızdar qatarınan şığaru kerek. Al bizde mwnıñ bärin esepke alar bolsaq, onda jwmıssızdar sanı edäuir köp ekeni belgili boladı.

- Qazaqstanda mına närse qalıptı jağdayğa aynalğan. Qalay zeynetaqı, järdemaqı nemese jalaqı köteriledi, solay azıq-tülik te, kommunaldıq qızmet te, qısqasın aytqanda barlığı qımbattaydı. YAğni halıqtıñ äleumettik jağdayı inflyaciyağa ilese almay keledi. Bwl halıqtı erkinsitpeudiñ bir amalı ma älde şınımen Qazaqstan ekonomikasınıñ naşarlığı ma?

- Inflyaciya  jıl sayın boladı jäne oğan türli faktorlar äser etedi. Al memleket tağayındaytın äleumettik järdemaqılar birneşe payızğa köbeygenimen, odan inflyaciya deñgeyin alıp tastau kerek. Inflyaciya 7 payız bolıp, al järdemaqı deñgeyi 10 payızğa köbeydi delik. Onda bwl körsetkişten inflyaciyanı şegeretin bolsaq, onda järdemaqı bar bolğanı 3 payızğa köbeyedi degen söz. YAğni bwdan jalaqı nemese järdemaqı, zeynetaqı kölemi bazar narığına ilese almay jatadı. Bwl jerde ülken jüyeli ekonomikalıq sayasat kerek. Biz mwnay eksporttauşı el bolğanımızben, janar-jağarmay bağası qımbat. İşki janarmay narığın äli özimiz qamtamasız ete almay kelemiz. Bwl da bazar bağasınıñ ösuine äser etetin faktorlardıñ biri.

- Biraq osı bağalardıñ ösui halıqtıñ narazılığın tudıruı mümkin ğoy. Osığan ükimet dayın ba?

- Bwl swraqtı qaza bersek, sayasi jağı basım bolıp ketedi. Mısalı ekonomikalıq jağday tikeley halıqtıñ köñil küyine äser etedi. Jıl sayın türli äleumettik zertteuler boyınşa halıqtıñ äleumettik köñil küyi bağalanıp otıradı. Bilikke nemese öziniñ jağdayına qanşalıqtı köñili toladı degendey swraqtar esepke alınadı. Ärine, bağanıñ ösui, kommunaldıq tölemderdiñ ösui, jwmıssızdıq osınıñ bäri halıqtıñ äleumettik köñil küyin tömendetedi. Al bwl jıl sayın jalğasa beretin bolsa, onda şınımen äleumettik narazılıq tuındauı mümkin.

- Halıqtıñ qazirgi äleumettik köñil küyi qalay?

- Soñğı jürgizilgen zertteu nätijeleri boyınşa, Qazaqstan halqınıñ äleumettik köñil küyi jaqsı. Jürgizilgen saualnamalarğa män bersek, 86,2 payız özderiniñ köñil küyi jaqsı ekenin, 9 payızı birşama auırtpalıq sezinetinin, 2,9 payızı qorqınış nemese uayım sezinetinetinderin jetkizgen. Al halıqtı mazalaytın eñ mañızdı üş mäselege keler bolsaq, ol bağanadan beri aytqan azıq-tülik pen qajetti tauarlar bağasınıñ ösui (67,9 payız), tömengi kiris (30 payız) jäne kommunaldıq qızmet qwnınıñ qımbattauı (26,5 payızı). Mine osılardan-aq halıqtıñ köñil qüyin bayqauğa boladı. YAğni, halıqtıñ köñil küyine tikeley äleumettik mäseleler äser etip otır.

- Swhbatıñızğa rahmet!

Swhbattasqan Marjan Nüsipbek

“The Qazaq Times”