اسىلحان ماماشۇلى: قازىر ەنتسيكلوپەديانى تانىمال عالىمدار قۇراستىرمايدى

–  اسىلحان ماماشۇلى “ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا” دەگەن نە؟ ەنتسيكلوپەديا قۇراستىرۋىڭ شارتى بار ما؟

– ەنتسيكلوپەدياعا ءبىر سوزبەن انىقتاما بەرۋ قيىن. جالپالىما ايتقاندا، ادامزاتتىڭ عاسىرلار بويى جيناعان بارشا ءبىلىم-عىلىمنىڭ جيىنتىعى دەۋگە بولادى. ەنتسيكلوپەديانىڭ ءوزى نەگىزىنەن ەكىگە بولىنەدى، ءبىرى امبەباپ، ەكىنشىسى سالالىق ەنتسيكلوپەديا. ماسەلەن، عىلىنىڭ نەمەسە ونەردىڭ ءبىر عانا سالاسىنا ارنالعان ەنتسيكلوپەديالار بار. ءتىپتى مورالدىك قۇندىلىقتار ەنتسيكلوپەدياسى دا بولعان. امبەباپ ەنتسيكلوپەديا وسى سالالىق ەنتسيكلوپەدياداعى ءىرى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەردەن، تەرميندەر مەن وقيعالاردان قۇرالادى. قازىرگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى امبەباپ ەنتسيكلوپەديالاردىڭ بىرەگەيى حVIII عاسىردان شىعا باستاعان «بريتانيكا» عوي. بريتانيكانى قۇراستىرۋشىلاردىڭ وزدەرى عىلىم مەن ونەردە تانىمال ادامدار بولعان، بريتانيكانىڭ وتە قۇندى ەڭبەك رەتىندە ءالى كۇنگە جوعارى باعالاناتىنى سودان دەسەدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، قازىر ەنتسيكلوپەديانى تانىمال عالىمدار قۇراستىرمايدى، بۇرىن عىلىمنىڭ نەمەسە ونەردىڭ ءبىر سالاسىمەن تىكەلەي شۇعىلدانباعان، تەك جاناما قاتىسى بار رەداكتورلار دا قۇراستىرا بەرەدى. ەكەۋىندە ايىرما بولا ما، جوق پا، ونى ءوزىڭىز ويلاڭىز. ەنتسيكلوپەديا قۇراستىرۋدىڭ ءبىرىنشى شارتى – قاجەتتىلىك. ءسىزدىڭ ەلىڭىزدە، ءسىزدىڭ تىلىڭىزدە ەنتسيكلوپەدياعا زارۋلىك، مۇقتاجدىق بار ما؟ ماسەلەن، قازاق تىلىندە ەنتسيكلوپەديا كەرەك پە ەدى؟ قازاقستاننىڭ العاشقى ەنتسيكلوپەدياسى ون ەكى تومدىق «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» قۇراستىرىلعانىنا ەندى عانا قىرىق جىل بولدى. قازاق عىلىمي ءبىلىمى جەتىلىپ، جيناقتالعان كەزدە قۇراستىرىلدى. ياعني، ەكىنشى شارتى – عىلىمي الەۋەت ەكەن.

– ەنتسيكلوپەديا ءبىر-اق رەت جازىلا ما الدە جاڭارتۋدى قاجەت ەتە مە؟

– ەنتسيكلوپەديا قۇران ەمەس قوي. ادامزاتتىڭ عىلىمي ءبىلىمى مەن ونەرى جەتىلىپ، قوعام وسكەن سايىن ەنتسيكلوپەديا دا وزگەرىپ، دامي بەرەدى. XVII عاسىردا جوق تەرميندەر مەن ۇعىمدار قازىر بار. ءتىپتى، سول كەزدە بار تەرميندەردىڭ دە جاڭالىعى بولۋى مۇمكىن.

– قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى تۋرالى ايتارىڭىز؟

– «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى تاقىر جەردەن جاسالعان جوق. ونىڭ الدىندا الگىندە اتالعان ون ەكى تومدىق «قازاق سوۆەت ەنتسيلوپەدياسى»، «قازاق سسر-ءىنىڭ قىسقاشا بەس تومدىق ەنتسيكلوپەدياسى» تۇردى. بىراق، «قازاقستان» ەنتسيكلوپەدياسى ون تومنان اسپادى. ون ەكى تومنىڭ ىشىندەگى سوۆەتيزمدى قىسقارتىپ تاستاعاندا بىرنەشە توم وزىنەن-ءوزى ازايىپ قالدى. وعان قازاقستاننىڭ جاڭا كوزقاراسپەن قايتا جازىلعان تاريحى مەن مادەنيەتى، ونەرى مەن عىلىمى قوسىلدى. ءار جەردە بولەك جاريالانىپ، عىلىمنىڭ ءار سالاسىندا جاتقان دۇنيەنى ءبىر كىتاپقا جيناقتاۋ ءۇشىن دە ءبىلىم كەرەك. بۇل تۇرعىدا «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىن قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە ون ەكى تومدىق «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىن» قۇراستىرۋشىلاردىڭ ەڭبەگىنە تالاي رەت ءتانتى بولعام. 1968 جىلدارى اكادەميك مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇمىس ىستەگەن رەداكتسيا قۇرامى كەيىنگىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي ۇلكەن بولدى. ەنتسيكلوپەديا رەداكتسياسىنىڭ ىشىندەگى سالالىق رەداكتسيالاردىڭ ارقايسىسىندا ونداعان تانىمال عالىمدار جۇمىس ىستەدى. سوعان سايكەس، ەنتسيكلوپەديا ستاتۋسىنىڭ ءوزى وتە جوعارى بولدى. مەملەكەت تاراپىنان مەيلىنشە قامقورلىق جاسالدى. كەيبىر تانىمال عالىمدار ءبارىن قويىپ، ەنتسيكلوپەديالىق ماقالالارىنىڭ قالاماقىسىمەن-اق تۇرمىسىن تۇزەپ العانىن ەستىگەنبىز. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، 1998 جىلدان باستالعان ون تومدىق «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ءاربىر سالالىق رەداكتسياسىندا ءبىر ادام عانا جۇمىس ىستەدى. ەنتسيكلوپەديا عىلىم جاسامايدى، جاسالعان عىلىمدى جيناقتايدى دەسەك تە، ءبىر رەداكتور بىرنەشە عىلىم سالاسىنان ماتەريال وڭدەپ جازۋى «بريتانيكا» تۇرعىسىنان العاندا كۇلكىلى كورىنۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، اۆتورلار تاۋەلسىزدىكتىڭ باس كەزىندەگى ەيفوريامەن ەنتسيكلوپەديالىق ماقالا جازدى، قالاماقىعا كىتاپ قانا الدى. ەنتسيكلوپەديا اياقتالماي تۇرىپ تا اقپارات قۇرالدارىندا تالاي رەت ورىندى، ورىنسىز سىن جازىلدى. بۇل رەتتە «عىلىمى قانداي بولسا، ەنتسيكلوپەدياسى سونداي بولادى» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. قولدا بار كۇشتى ۇيىمداستىرىپ، ون تومدىقتىڭ نەگىزىن قۇراستىرۋشى رەتىندە العاشقى بەس تومنىڭ كەزىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولعان مارقۇم تىلەۋحان جۇماحانوۆتى ايتار ەدىم. بىلايعى جۇرت ون تومدى ون كىتاپ دەپ ءتۇسىنۋى مۇمكىن. شىندىعىندا، ون تومىڭىز ون جىلدا شىققان ءبىر كىتاپ. ىشكى سىلتەمەلەر ارقىلى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقان ماقالالاردىڭ نەگىزگى جۇيەسىن جاساۋشىلاردىڭ باسىندا سول كىسى تۇردى. ودان كەيىن ءاربىر سالالىق رەداكتسيا مەڭگەرۋشىلەرى دە كەيىننەن وزدەرى دە عىلىمي اتاعى جوق عىلىمي قىزمەتكەرگە اينالدى. ون تومدىق ەنتسيكلوپەديا جاسالىپ جاتقان تۇستا سالالىق ەنتسيكلوپەديا مەن وبلىستىق ەنتسيكلوپەديالار جانە بىرنەشە تۇلعالىق ەنتسيلوپەديالار قۇراستىرىلدى. بىراق، ابايدىڭ 150 جىلدىعىندا شىققان «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنان وزگە كوپشىلىگىن ون تومدىقتان بالالاعان ەنتسيكلوپەديالار بولدى-اۋ دەپ ويلايمىن.

– ەنتسيكلوپەديانىڭ ونلاين ءتۇرىنىڭ قولدانىسقا تولىق ەنۋىنە نە كەدەرگى؟ wikipedia ەنتسيكلوپەديانىڭ ورنىن باسىپ كەتكەن جوق پا؟ تولىق قاندى ەنتسيكلوپەديانى جاساپ شىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى.

– «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ونلاين ءتۇرى قازىردىڭ وزىندە شىقتى دەۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي، قازاقشا ۋيكيپەديادا جۇرگەن دەرەكتەردىڭ كوپشىلىگى ون تومدىق ەنتسيكلوپەديادان الىنعانىن بايقايمىن. كەيدە گۋگلدان بىردەڭە ىزدەسەم، باياعىدا ءوزىم جازعان نەمەسە ءوزىم رەداكتسيالاعان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديانىڭ ماقالاسى شىعا كەلەدى. مەنىڭ بىلۋىمشە ۋيكيپەديا جاساۋشىلار مەن ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديانىڭ مەنشىك يەسى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» ەكى بولەك زاڭدى تۇلعا. كومپيۋتەردە ساقتاۋلى تۇرعان ون تومدىق قىرۋار ەڭبەكتىڭ اياق استىنان ۋيكيپيدەيا بولىپ شىعا كەلگەنىنە تاڭعالعانمىن. بالكىم، ەكى مەكەمە ءوزارا كەلىسكەن شىعار، الدە سۋ تەگىن سىيلاي سالدى ما ەكەن، ول جاعىن بىلمەيمىن. بىراق «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» باسشىلىعى، جاڭىلماسام باۋىرجان جاقىپتىڭ تۇسىندا ەنتسيكلوپەديانى ونلاينعا اينالدىرۋدىڭ ورنىنا الدەكىمدەرگە بەرە سالعانى قىزىق. ول بىرىنشىدەن، قىرۋار اقشا، ەكىنشىدەن مورالدىق قۇقىق دەگەن دە بار عوي. يەن بايلىقتى يەلەنە كەتكەن ۋيكيپيەدياشىلار ەندى ءارى قاراي ۇقساتىپ الىپ كەتسە جاقسى. ونىڭ دا شارتتارىن بايقاپ كورگەم، ءار ماقالانى ءارى قاراي اركىم دامىتىپ، كۇزەپ-تۇزەپ وتىرۋعا بولادى ەكەن. ەگەر ونى ساتىمەن جاساسا، بولاشاقتا بالكىم توم-توم كىتاپتىڭ ورنىن ۋيكيپەديا باسار. دۇنيەنىڭ ءبارى ونلاينعا كوشىپ جاتقاندا بۇرىنعىداي كىرپىش كىتاپتار كەرەك پە، جوق پا دەپ مەن دە ويلانىپ قويامىن. «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ءۇشىنشى تومىنان سەگىزىنشى تومىنا دەيىن قاتىستىم، بىرنەشە تومىنىڭ تۇسىندا جاۋاپتى حاتشى بولدىم، ال كەيىنگى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» جۇمىستارىنان اسا حابارىم جوق.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

«The Qazaq Times»