انگلو-امەريكالىق ەرەكشە قارىم قاتىناسى: بريتاندىقتار ترامپتى نەگە ۇناتپايدى؟

كەشە اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ لوندونعا جەتىپ، بريتانياداعى 4 كۇندىك مەملەكەتتىك ساپارىن باستادى. ترامپتىڭ مەملەكەتتىك ساپارىنان بۇرىن اق ءۇي مالىمدەمە تاراتىپ، پرەزيدەنتتىڭ كەزەكتى ساپارى اقش پەن ۇلىبريتانيا اراسىنداعى «تىعىز ءارى ايرىقشا قارىم-قاتىناستى» دالەلدەي تۇسەتىنىن ايتقان بولاتىن. جالپى اقش پەن اعىلشىن كورولدىگى قاتىناسى تۋرالى بۇنداي سوزدەر ءجيى ايتىلادى. ولاي بولسا، ەكى ەل شىنىندا «ەرەكشە بايلانىستا» ما؟ بريتانيالىقتار قۇراما شتاتتارمەن قازىرگى قارىم-قاتىناستارعا قالاي قارايدى؟

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى، ۇلىبريتانيا مەن اقش اراسىنداعى تىعىز ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق، اسكەري جانە تاريحي ەكى جاقتى قاتىناستاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن بريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى چەرچيلل «ايرىقشا قارىم-قاتىناس» تەرمينىن پايدالانعان بولاتىن. سودان بەرى، ەكى ەلدىڭ رەسمي تۇلعالارى ەكى جاقتى قاتىناستاردى وسىلاي اتاپ كەلەدى.

اعىلشىن ارالىنىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن، پرەزيدەنت ترامپ ەڭ ءبىر داۋ-دامايعا تولى تۇلعا. سول ەلدە جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسى كورسەتكەندەي، بريتانيالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ترامپتى ۇناتپايدى. «ول ءبىر پايداسىز ادام»، «ول وتىرىكتى كوپ ايتادى»، «ونىڭ مىنەز-قۇلقى قالىپسىز»، «ءبىر ماسەلەنى ايتىپ، باسقا ءبىر ارەكەتتى جاسايتىن پرەزيدەنت ساياساتقا قالاي كەلگەن؟ مەنشە بۇل تىم كۇلكىلى»... مىنە بۇل ترامپ ساپارىنان بۇرىن بريتاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەرىندە كوپتەپ ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ءبىر پاراسى.

ال، كەيبىر اعىلشىن ازاماتتارى: «ول بريتانيا مەن امەريكانىڭ بايلانىسى ءۇشىن كەلىپ جاتقان بولار، بۇل ماڭىزدى. بىراق، بۇل تەك اقش پەن ۇلىبريتانيا ءۇشىن عانا ماڭىزدى»، – دەگەن پىكىرلەرىن دە ايتادى. پرەزيدەنت ترامپتىڭ بريتانيالىقتار ءۇشىن ءوزىنىڭ جاعىمدى وبرازىن سومداي الماعانى بەلگىلى. ايتالىق، ءبىر رەتىندە ترامپ ءوزىنىڭ «تۆيتتەردەگى» پاراقشاسىنا بريتانياداعى اسىرە وڭشىلدار جاريالاعان انتي-يسلامدىق بەينە روليكتى بولىسكەن، سونداي-اق، بريتاندىق بارلاۋ ۇيىمىن ءوزىنىڭ ارەكەتتەرىنە بارلاۋ جاساعانى ءۇشىن ايىپتاعان بولاتىن. بۇل ارەكەتتەرى بريتانيالىقتاردىڭ اشۋىن قوزعاپ، وعان دەگەن قارسىلىقتى ءتىپتى دە قوزدىرا ءتۇستى.

ۇلىبريتانيانىڭ رەسمي تۇلعالارىنىڭ راستاۋىنشا، اقش پەن بىرىككەن كورولدىك اراسىندا «ەرەكشە قارىم-قاتىناس» ءالى دە بار. بىراق، بريتانيالىقتاردىڭ كوبى بۇعان سەنە بەرمەيدى. حالىقتىق ساۋالناما ناتيجەسى كورسەتكەنىندەي، باسىم كوپ قاتىسۋشى ەكى ەل اراسىندا مادەني ورتاقتىق بار ەكەنىن مويىنداعانىمەن، «ەرەكشە قارىم-قاتىناستىڭ» ءالى دە ساقتالىپ كەلە جاتقانىنا سەنە المايدى. دەگەنمەن، بۇعان ۇقسامايتىن كوزقاراستار دا بار. ولار ەكى ەل جاڭا زامان تاريحىندا بىرقاتار اۋىر سىنداردى بىرگە باستان وتكىزدى، بۇل ەكى ەل قاتىناسىن نىعايتا تۇسەدى دەپ قارايتىندار.

امەريكاداعى سىرتقى قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىسى چارلز كۋپەر بىلاي دەيدى: «بريتانيا مەن اقش اراسىنداعى قارىم-قاتىناس 19 عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى ەلارالىق تابىستى قارىم-قاتىناس بولىپ سانالادى. ەندى ءبىر ماعىنادان العاندا، ەكى ەل ءبىر-بىرىنەن اجىراعىسىز قاتىناستا».

ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستار قاي سالالاردا، قاي باعىتتا داميدى؟ بۇل جونىندە بريتانيانىڭ كورولدىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىسى جەيكوب پاراكيلاس: «ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزى ەكى ەلدىڭ ارنايى قۇرىلىمدارى مەن قاۋىپسىزدىك سالالارى، سونىڭ ىشىندە بريتاندىق جانە امەريكالىق قارۋلى كۇشتەردى بىرىكتىرۋ، امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بريتاندىق ستۋدەنتتەردى تارتۋ، ەكى ەل اراسىنداعى كينوستۋديالاردى جانە اكتەرلەردى قامتيتىن اشىق ءارى جاسىرىن مادەني قارىم-قاتىناستى قامتيدى. بۇل ايتىلعاندار اتالمىش «ەرەكشە قارىم-قاتىناستاردىڭ باستى نەگىزى سانالادى»، – دەگەن.

ارينە، ەكى ەل قاتىناسى ءار كەزدەگى باسشىلاردىڭ قارىم-قاتىناسىنان بەلگىلى بولادى. ايتالىق، پرەزيدەنت رەيگان مەن پرەمەر-مينيستر تەتچەردىڭ، پرەزيدەنتى دجوردج بۋش پەن پرەمەر-مينيستر بلەردىڭ، پرەزيدەنتى باراك وباما مەن پرەمەر-مينيستر كەمەرون اراسىنداعى تىعىز بايلانىستى ايتۋعا بولادى. الايدا، پرەزيدەنت ترامپ پەن پرەمەر-ءمينيسترى تەرەزا مەي كەزىنە كەلگەندە جاعداي وزگەردى. ترامپ ءوز تۇسىنداعى اعىلشىن باس ءۋازىرى تەرەزا مەيدىڭ «برەكسيت» كوزقاراسىن اشىق سىنعا الىپ كەلدى. تيىسىنشە، ەكەۋى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تابىستى جۇزەگە اسپاي قالدى.

ترامپ بىلتىر بريتانياعا ساپارلاي بارعاندا لوندون مەن وعان جاقىن قالالاردا نارازىلىق شەرۋىنە مىڭداعان ادام قاتىسقان. بيىل دا وسىنداي شارالار اۋقىمدى تۇردە وتەدى دەپ جوسپارلانۋدا. سونىڭ ءوزى اعىلشىن ارالىنداعى تۇرعىنداردىڭ ترامپقا دەگەن پوزيتسياسىن كورسەتسە كەرەك. الايدا، ترامپ اعىلشىنداردىڭ نارازىلىعىنا ۇشىراعان العاشقى امەريكا پرەزيدەنتى ەمەس. 1982 جىلى پرەزيدەنت رەيگان بريتانيانىڭ اسكەري بازالارىنا يادرولىق زىمىراندار ورنالاستىردى. وسى ىستەن كەيىن لوندونعا جاساعان ساپارى كەزىندە پرەزيدەنت رەيگان بريتانيالىقتاردىڭ كۇشتى نارازىلىعىنا تاپ بولعان ەدى.

“The Qazaq Times”