16 jeltoqsan – Qazaqstan Respublikasınıñ Täuelsizdik küni.

Äbdik Darhan,  jurnalist

Qazaqstan – täuelsiz memleket. Kelisesiz be?

Zañ jüzinde biz älbette täuelsiz memleketpiz. Ärine köptegen nyuanstar bar. Mısalı, aqparattıq twrğıda biz äli de Reseydiñ ayasındamız. Odan qwtılu üşin birinşi kezekte reseylik arnalardı Qazaqstannıñ telearnalarınan, ne bazalarınan alıp tastau kerek nemese älemdik telearnalardıñ körermenge jol tartuına mümkindik beru kerek. Ökinişke oray, köp jağdayğa Reseydiñ közimen qaraymız. Birinşi täueldilik ol – qazaq tili tolıq wlttıñ tili bola almay otır. Sosın sanadağı täueldilik bar, biraq ol adamnıñ özine baylanıstı. Degenmen, täuelsizdikke aparatın bastı şart – zañdı twrğıda täuelsiz el bolğanımız. Bwl şart büginde bar.

Belgili jurnalist Darhan Äbdik. Foto: aşıq derekköz

Prezident degen kim?

Prezident degen belgili bir merzimge halıq tañdap, saylaytın (mısalı, köp elde 4 jılğa) lauazım. Prezident sol eldegi «eñ aqıldı adam» degen söz emes. Halıq belgili bir demokratiyalıq elde öz tağdırın tört jılğa bir twlğağa senip tapsıradı. Eger ol öz mindetin orındamasa, onı ekinşi ret saylamaydı. Prezident degen ol patşa emes. Prezident halıqqa qızmet etuge mindetti. Demokratiyalıq qoğamda ol jäy ğana lauazım.

Aldağı şirek ğasırdağı Qazaqstan sizdiñ közde?

Aldağı 50 jıldağı Qazaqstannıñ jolı qiın boladı dep bağamdaymın. Oğan bügingi bar tendenciyalar äser etedi. Qoğamdağı feodaldıq sana, ruşıldıq, top-topqa bölinu, dini uağız – osınıñ barlığı ökinişke oray Qazaqstannıñ aldağı şirek ğasırda örkenietti elder qatarına kiruine kedergi jasaydı. Biraq aqır tübinde bäribir örkeniettik sana jeñiske jetedi dep oylaymın.

Hasen Serikbol, 25 jasta

Siz üşin täuelsiz adam kim?

Täuelsiz adam bolu üşin birinşi kerekte qarajat kerek. Adam ekonomikalıq twrğıda täuelsiz jäne ruhani twrğıda erkin bolsa, täuelsizdik degen – osı.

Keyipker Hasen Serikbol. Foto: keyipkerdiñ jeke mwrağatınan

Erkindikti ne twsaulaydı?

Erkindikti aqımaq jäne nadan adamdar twsaulaydı. Biraq solay bolu kerek te şığar. Sebebi erkindiktiñ de şegi bolu kerek dep oylaymın. Qazirgi bizdiñ zamanda erkindik pen essizdikti şatastırğandar öte köp. Mısalı, Nicşe, Şopengauer, Şäkärimderdi erkin adam dep aytuğa boladı. Olardıñ qaysıbiri essizdik jasauğa tırıstı? Sondıqtan, birinşi erkindik twjırımın ne onıñ formulasın jasap şığaru kerek bolar. Biraq formuladağı erkindik ol erkindik bolmaydı.

Taşmaqova Aynwr, 28 jasta, pedagog

Prezident degen kim?

Prezident minsiz adam emes, prezident Qwday emes. Şet memlekette köp bolğandıqtan, öz eliñdegi yağni Qazaqstandağı jağdaydı sırtpen jii salıstırasıñ. Sonda meniñ köñilime jaqpaytını – bizdiñ memlekette prezidentke köp jük saladı. YAğni prezident mıqtı boluı kerek, ol bärin jasauı tiis, meniñ biznesimdi jürgizuge qolğabıs etui kerek sındı. Biraq ol olay emes. Älemde prezidentke sonşa ülken salmaq salmaydı. ­Öytkeni adamdardıñ özine degen senimi öte mol äri qwldıq sana joq. Qwldıq sana degen qorqu emes, ol bireuge jauapkerşilik artu.

Mwğalim Aynür Taşmakova. Foto: keyipkerdiñ jeke mwrağatınan

Aldağı şirek ğasırdağı Qazaqstan sizdiñ közde?

Eger qazirgi tendenciyada halıq sauatın arttırmasa, Qazaqstan tolıq batıs jüyesine ötip ketedi dep oylaymın. Al bwl – tragediya. Sebebi Qazaqstan özin, öziniñ tüp tamırın yağni «national identity» (wlttıq birizdiligin) joğaltıp aladı. Mäsele, muzıka ya ädebiette emes. Biz tım jekeşelenip baramız jäne Europağa  wqsap baramız. Negizi batısşıl sayasat ğasır boyı jürgizilip kele jatır. Mısalı «Qazaq» gazeti şıqqanda Alaşordaşıldar batısşıl közqarastı qoldadı. Tipti «Qazaq» gazetiniñ şañırağınıñ tündigi batısqa qaray aşılğan. YAğni ejelde qazaqtar aua dwrıs kirui üşin tündikti jel köp soğatın jaqqa qaray aşıp qoyğan ğoy. Biraq qazir meniñşe batısşıl ideya özekti emes. Ärine bizdiñ batısqa eliktegenimiz, olardan köp närse üyrengenimiz paydağa jaradı. Biraq qazir özimizdi izdeytin, öz barımızdı bağalaytın sät tudı.

Äşibek Swltan, 27 jasta, ekolog

Erkindikti ne twsaulaydı?

Erkindikti adamdardıñ arasında zañ men öz qwqığın bilmeu twsaulap otır.

Ekolog Swltan Äşirbek. Foto: keyipkerdiñ jeke mwrağatınan

"∞"(mäñgilik) wmıtılmau mümkin be?

Ärine mümkin. Biraq ol adamnıñ äreketine baylanıstı. Eger onıñ tirlikte jasağanı qay zamanda da özekti bolsa, onı eşkim wmıtpaydı. Biraq qazir onday dünie öte az. Bügingi aşılğan jañalıq erteñ-aq mwrağat betterinen tabılıp jatadı.

Asanov Seyilbek, 31 jasta, sayasattanuşı

Erkindikti ne twsaulaydı?

«Erinşek beker mal şaşpaq», degen ğoy Abay. Erkindikti jalqaulıq, erinşektik twsaulaydı. Öytkeni erinşektiktiñ kesirinen bar närse maqwrım qalıp, adam äldekimge qarjılay, moral'dıq bolsın täueldi bolıp qaladı. Erkindikti qalaytın adam köp oqıp, izdenui tiis, täuekelge bara aluı kerek. Iä, biz erkindikti ärqalay qabıldaymız. Mäselen, abaqtıda otırğan adam üşin taza aua jwtıp, dalada eş alañsız jüru ol – erkindik, al üyde yaki jwmıstağı adam üşin erkindik basqa dünie. Bastı erkindik sanadağı ğoy.

Politolog Seyilbek Asanov. Foto: keyipkerdiñ jeke mwrağatınan

"∞"(mäñgilik) wmıtılmau mümkin be?

Jalpı adam eki jağdayda wmıtılmaydı: jamandıq jasağanda jäne jaqsılıq jasağanda. Mısalı, Goloşekin jasağan qastandığı üşin wmıtılmay keledi. Öytkeni qazaq onı mäñgi esinde saqtaydı, lağınet aytadı. Al ğılım men bilimge bastağan äl-Farabi, äl-Horezmiler bwqarağa jasağan jaqsılığı üşin wmıtılmaydı. «Jaqsınıñ atı ölmeydi, ğalımnıñ hatı ölmeydi» degen – osı.

 P.S: Nege bäri mwz?

Äbdik Darhan: bwl swraqtıñ jauabın bilmeymin.

Hasen Serikbol: Elordanıñ twrğını bolğandıqtan. Äri bar el tizginin wstağandar sayasatkerler de osında. Sosın kün salqın.

Taşmaqova Aynwr: Bäri mwz emes. Mwz bolğan künniñ özinde ol erip ketedi. Tas ya metall emes qoy. Bir küni eridi.

Äşibek Swltan:

Asanov Seyilbek: Köp jwmıs istep, izdenu kerek. Sonda ğana elde mwz bolmaydı, jılulıq keledi.

Materialdı dayındağan Safina Ahtay

"The Qazaq Times"