QOJABERGEN BATIR ZIRATI QALPINA KELTİRİLİP, ESKERTKİŞ ORNATILATIN BOLDLI

 Qojabergen batır Jänibekwlı  (1689-1785 j.j. ) twlpar minip, tu wstağan qolbasşı sardar, esimi wranğa aynalğan wlı dala diplomantı.

Ablayhan zamanınıñ aytulı batırlarınıñ biri  Qojabergen Jänibekwlı mänju-qıtay, orıs, moñğol derekterinde esimi eñ köp kezdesetin tarihi twlğa.

Bwl pikirdi tarih ğılımdarınıñ doktorı Baqıt Ejenhanwlınıñ 1756-1767 jıldarda qalıptasqan mänju-qıtay  mwrağat qwjattarı negizinde jazılğan «Qojabergen batır» attı kitabı tipti de ayqındap berdi. Atalğan kitapqa engizilgen 14-qwjatta «Qojabergen men Qara Baraq – Abılaydan keyin is atqaratın märtebeli adamdar bolıp sanaladı» dep atap körsetedi. Qazaq qoğamındağı Qojabergen batırdıñ ornın atalğan kitaptağı mänju tildi 21 qwjatta Orta jüzdiñ ru-taypaları men olardıñ bileuşilerin tizbektey kele Abılay han «Abaq kereydiñ 1 000 otbası Qojabergen batırdıñ biliginde» degen mälimdesi naqtılay tüsedi. Abılay han tarabınan berilgen bwl mälimet Qojabergen batırdıñ Orta jüz qazaqtarı arasında asa abıroylı twlğa ekendigin  körsetken. Osı oqiğalarğa baylanıstı Resey mwrağatında saqtalıp jetken derekke süyensek, 1757 jılı 30 qırküyekte Jelezin bekinisinen tüsken raportta: «Özenniñ dala jağınan kimdiki ekeni belgisiz köp äsker köş türinde kelipti. Sol äskerden altı salt attı adam, ekeuiniñ mıltığı bar, kelipti. Iset Mwratov degen tatar arqılı Zaharin swrap bilse, olar bılay depti: Biz Abılay swltannıñ äskerimiz, basşımız – Qojabergen.» -degen mälimetter joğarıda aytılğan pikirdi tolıqtrıp otırğanı anıq. Belgili turkolog. tarih.ğ.d. Qarjaubay Sartqojawlınıñ Moñğol derekteri negizinde bergen mälimetinşe «1756-1758 jıldarı qazaqtar men qalmaqtardıñ birikken armiyası Jetisu, Tarbağatay, Manas, Ürimji, Erenqabırğağa deyin soğıs jürgizgen. Bwl soğısta Qojabergen batır bastağan qazaq küşi belsene aralasıp, ülken röl atqarğan

Qojabergen batırdıñ basqa batırlardan bir erekşeligi atı-jöni orıs ğalımdarı  Grigoriy Potanin men Karl Struvenniñ ğılımi eñbeginde jiı kezdesedi. Ataqtı ğalımdar Qojabergen bastağan kerey rularınıñ 1750 jıldıñ özinde-aq HabarğaBazar özenine jetkenin körsetedi. Qarğıba-Bazar qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısı, Tarbağatay audanındağı özen atauı. Sonımen qatar, osı derekte qazaqtıñ şığısqa qaray jöñkilgen köşiniñ bastauşısı–kereyler ekeni aytıladı.   Sonday-aq, orıs mwrağattarında Qojabergen batırdıñ bastauımen kişi kereylerdiñ (abaq kereyler) köşi 1755-56 jıldarı Qazaq eliniñ şığısına  qaray köşip, Kereydiñ basqa ru-taypalarına qosılıp, Tarbağatay, Altay tauların meken etkendigi turalı jazılğan.

Orıs tarihşısı  N.A.Aris­tov: Abılay hanmen birge joñ­ğarğa qarsı küresken  Qo­jabergen batırdıñ  1757 jılı Qı­tay­ biligimen kelissöz jasasqanı  turalı da mälimetke kez bolğanın jazadı. Tarihi derek boyınşa, qıtay elşilerimen bolğan bwl kelissözge Abılay hannıñ özi qatısqan jäne bwl kelissöz 1757 jılı 7-şildede Ayagöz boyındağı Mamırsu - Baypaqbwlaq degen jerde ötken. 1760 jılı Qıtay şekarasına jaqın barğan qazaq sarbazdarı turalı orıs barlauşısı Safir Säliev: «Qıtay şekarasına jaqın mañda Abılay swltan bastağan eki mıñ, Qabanbay batır bastağan eki mıñ, Qojabergen men Qoşqarbay batır bastağan eki mıñ, Kökjarlı Baraq bastağan eki mıñ äsker twr»,–degen mälimet bergen.

Ämirsana qazaqqa qaşıp kelgende Abılay: «Ämirsana – ölimnen qaşıp torañğığa tığılğan bir torğayday. Onı wstap alıp şürşit äskerlerine tapsıra salu jönsiz bolar» dep  joñğar qoñtayjısın Qojabergen batırdıñ qarauına tapsıradı. Mine osıdan keyin Qojabergen men Ämirsana arasındağı wlı dostıq bastaladı. «1756 jılı 3 şilde de Qojabergen men Ämirsana bastağan jasaqtar Dordana esimdi general bastağan şürşit äskerlerimen Esil jerinde soğısadı . Ämirsananı wstauğa baylanıstı qıtay generalı Hadaha 1756 jıldıñ 27 qırküyeginde şekaradağı jağdaydı patşağa bayandağan mälimdesi saqtalğan. Onda: «Qazaqtardıñ mıñday adamı Bayantaudan batısqa ketti degen habardı estidik. 100-dey adamın jer jastandırıp, attarın jäne basqa zattarın olja ettik. Bes adamın tiridey qolğa tüsirdik. Twtqındardıñ aytuınşa äskerdi bastap, soğıs salğan Abılaydıñ özi. Ämirsana men Qojabergen mıñdıqtıñ birin alıp, batısqa qaray ketken» , - deydi. YAğni, bwl tarihi qwjat sol uaqıtta Ämirsananı quğındap kelgen qıtay äskerimen Abılay han jäne Qojabergen batırlardıñ şayqasqa tüskendigin añğartadı. Bwl pikirdi t.ğ.d. B.Ayağan öziniñ «QOJABERGEN BATIR JÄNE ONIÑ ZAMANI» attı maqalasında tereñdete taldap tüsindiredi. Osınday tarihi dostıqtıñ negizinde Moñğoliya memleketi Bayan-Ölgey aymağı äkimşilig arnayı jer telimin bölip, aymaq ortalığına Qojabergen batırdıñ zäulim eskertkişi ornatıldı. Bwl şeteldegi qazaq batırlarına qoyılğan alğaşqı eskertkiş edi.

Qojabergen turalı tarihi äñgimeler, añız-äñgimeler öte köp. Bwl äsirese Moñğoliya, Qıtay qazaqtarında köp tarağan. 1993 jılı Qojabergen batırğa arnap wrpaqtarı Moñğoliyanıñ Bayan-Ölgey aymağında ülken as berdi. Asqa Qazaqstan, Qıtay, Türkiya, Reseyden qonaqtar qatıstı. Qojabergen batırdan qalğan mwralardıñ işindegi eñ ülken jädiger–aq tuı Bayan-Ölgey aymağınıñ Bwğıtı swmınında twratın batırdıñ wrpaqtarınıñ biri Jwmaş Mwqtajıwlınıñ şañırağında saqtaulı..... Qazaq-Joñğar soğısında 1731-1758 jıldarı 30 jılday jelbirep, qazaqtardıñ ruhın asqaqtatqan bwl qasietti aq tudı arada 100 jılday uaqıt ötkende yağni 1869-1870 jıldarı elge qızılayaq lañı tigende  yağni Cin imperiyasınıñ äskerine qarsı köteriliste sonday-aq 1939-1945 jıldarı Şıñjañ qazaqtarınıñ Altay aymağındağı köterilisine Moñğoliyadan kömekke barğan Noğay, Qalqabay bastağan partizan otryadı jelbiretip jüripti.

1758 jılı 27 qañtarda Abılay han men onıñ batırlarına qıtay tarapınan sıylıqtar ülestirilgen. Tarihi qwjatta: Qojabergen men Qara Baraqtı Abılayda keyingi el basqaratın adamdardıñ qatarına jatqızıp, olardıñ el arasındağı bedeldiligin joğarı bağalağan. Abılay siyaqtı Qojabergenge de oqalı ton sıylağan. Qojabergen batırdıñ qıtay bileuşilerinen sıylıqqa alğan jibek şapanı 2018 jılı Qarağandı oblısı, Bühar jırau audanında twratın Baqıt Teñselwlı esimdi azamattıñ şañırağınan alınıp, QR Äskeri-tarihi muzeyine tabıstaldı.

2018 jılı 28 aqpanda QR Äskeri-tarihi muzeyinde, tarih ğılımdarınıñ doktorı Baqıt Ejenhanwlınıñ 1756-1767 jıldarda qalıptasqan mänju-qıtay  mwrağat qwjattarı negizinde jazılıp, Almatıdağı «Arıs» baspasınan jarıq körgen «Qojabergen batır» attı kitabınıñ twsaukeseri ötip, babamızdıñ şapanı mwrajayğa tabıstaldı. Kitaptıñ baspadan şığuına demeuşilik jasağan, käsipker Merey Silamwlı. Osı jıldıñ 19 qazanda QR Äskeri-tarihi muzeyinde Qojabergen batır Jänibekwlınıñ tuğanına 320 jıl toluına arnalğan Halıqaralıq «Wlı dala batırları attı» ğılımi-täjiribelik konferenciya ötkizilip, «Qaziret-Swltan» meşitinde as berildi. Atalğan şarağa batırdıñ Qıtay, Moñğoliya elderindegi wrpaqtarı da qatıstı.  Konferenciya mäteriyaldarı «Er Jänibek» Halıqaralıq qoğamdıq qorınıñ qoldauımen kitap bolıp jarıq kördi. Qor Prezidenti, käsipker Jeñis Türkiyawlı.

Moñğoliyanıñ Bayan-Ölgey aymağında batırğa zäulim eskertkiş ornatılıp, as berildi. Ölgeydiñ ortalıq köşesiniñ atauı batır esimimen ataldı. Eskertkişke Ölgey qalasınıñ äkimdigi arnayı jer telimin böldi. Ülken istiñ wytqısı bolıp, halıqtı  jwmıldırğan  «Qojabergen batır» qoğamdıq qorınıñ qwrıltayşıları Quanğan Wlıqpanwlı men Qayrat Älqizatwlı. Osı uaqıtta jazuşı-jurnalist Dosan Baymaoldawlınıñ Almatıdağı «Merey» baspasınan jarıq körgen «Qojabergen batır Jänibekwlı» (kitaptıñ demeuşisi käsipker Orazbek Bazarbaywlı), aqın Janat Boqaşwlınıñ «Qojabergen batır» attı kitaptarınıñ twsauı kesilip, tanıstrılımı boldı.  Bül 1993 jılı 23 şilde de Ölgeyde ötken astıñ tarihi jalğası. Atalğan şara Täuelsizdik jıldarındağı qazaq batırarına arnalğan alğaşqı ülken as retinde tarihta qaldı. 1996 jılı aymaqta ötken is-şara töñireginde Rısbek Zwrğanbaywlı jazıp, jinaqtağan «Şıbarayğır Qojabergen batır» attı kitap batır babamız turalı jarıq körgen alğaşqı kitap edi.

Almatıda 28-29 şilde künderi aralığında batırdıñ 320 jıldığına arnalıp segiz elden kelgen qandastarımızdıñ qatısuımen Älem qazaq jastarınıñ Halıqaralıq «Alash» futbol turneri ötkizildi. Küyşi Arşın Käsimbaywlınıñ şığarğan «Qojabergen batır jorığı» küyi alğaş orındalıp, tıñdarmanğa jol tarttı.

Osı jılı qaraşanıñ 11 küni Qazaqstan Respublikası Qoğamdıq damu ministrligimen «Otandastar qorı» komerciyalıq emes akcionerlik qoğamı jäne Düniejüzi qazaqtarınıñ qauımdastığı birlesip «Wlı dala batırı - Qojabergen» attı  Halıqaralıq mwşayra ötkizilip, jüldegerler marapattaldı. Sonday-aq, 320 jıldıqqa arnalıp şığarılğan kitaptar men estelik bwyımdar şeteldegi barlıq qazaq mädeniet ortalıqtarınıñ ökilderine tabıstaldı.  T.ğ.d. Smağwlova Svetlana Odepqızınıñ Qojabergen batır turasında jazğan «ERLİGİ WRPAQQA ÜLGİ BOLAR» attı maqalasındağı «Abılay zamanında ömir sürgen Abaq Kerey Qojabergen Jänibekwlınıñ qazaq tarihındağı ornı erekşe. Şwbarayğır Qojabergen batır jaylı qazirgi uaqıtqa deyin ayğaqtaytın naqtı derekterdiñ bolmauı onıñ sayasi portretin, ömir joldarı men joñğarlarğa, qıtaylarğa qarsı küresin aşuğa qolbaylau bolğanı ras,- degen oyın tolıqtıra kele, batır babanıñ jatqan jeri ŞQO, Zaysan, Ürjar, Aqsuat, audandarına eskertkiş ornatıp, onıñ esimine eldi mekenderdiñ atın berip, wrpaqtarı qolındağı Aq tuın tarihi jädiger retinde qorğauğa alıp, memlekettik wlttıq mwrajaylardıñ birine qoyu bizdiñ parızımız bolmaq.

Ä.H.Marğwlan atındağı arheolgiya institutınıñ ğılımi izdenuşisi S.Sadıqovtıñ zerdeleuimen, «Ombı äskeri okuruginiñ iri maştaptağı äskeri-toprgrafiyalıq kartası» jer-su ataularınıñ sol kezdegi atauları jäne de jürgizilgen izdenistermen etnografiyalıq saualnamalar nätijesin  jüyeley kelgende Qojabergen batır ziratı ŞQO, Tarbağatay audanına qarastı Tanamırza eldi-mekeniniñ şığısınan ağıp öter jaña Qarğıba özeniniñ  oñ jaq qabağındağı jardıñ üstinen tabılıp otır. Äri osı kartada Qojabergen köli, Qojabergen tauı atauları da belgilengen.

2019 jıldıñ 8-9 qaraşa künderi Qojabergen batır wrpaqtarı Merey Silamwlı, Adal Mwstafawlı, Jwldızbek Qoyşıbaywlı, Orazbek Bazarbaywlı, Talapbek Tınısbekwlı qatarlı azamattar eskertkişti tapqan ğalım Serikbosın Saydığaliwlınıñ bastauımen ŞQO, Tarbağatay, Aqsuat audanına barıp Tarbağatay audanınıñ äkimi Säduaqasov Serikqazı Qwsayınwlı, audandıq maslihattıñ deputatı Erjan Qwttıbaev jäne audandıq aqsaqaldar keñesiniñ törağası Mwqan Saharin, Tana mırza auıldıq aqsaqaldar keñesiniñ törağası Esen Manapov jäne jergilikti ölketanuşı, tariqşılarmen jolığıp, Qojabergen batır Jänibekwlınıñ erlik joldarınıñ osı ölkemen tarihi sabaqtastığı turalı tüsindiru jwmıstarın jürgizdi. Jinalğandar batırdıñ erlik isteri men tarihi twlğasın tereñ tüsinip, osı öñirdiñ, ŞQO kieli jerler qatarına qosuğa layıq twlğa ekendigin birauızdan maqwldap, barlıq atqarılatın is-şaralarğa qoldau körsetetindikterin bildirdi. Audan äkimi batırdıñ ziratın qalpına keltiruge kömektesetindigin, eskertkiş ornatuğa jer telimin beretindigin jetkizdi.

Talapbek Tınısbekwlı,

Aqın, Qojabergen batırdıñ wrpağı

“The Qazaq Times”