Qıtay basşısı ekonomikağa arnalğan otırısta. Foto: WSJ.

Qıtay ükimeti Şi Jinpiñniñ ekinşi ökiletti merzimine oray ekonomikalıq damu josparın jariya etti. «Şi Jinpiñniñ ekonomikalıq ideyası» aldağı uaqıtta älemniñ ekinşi iri ekonomikası sanalatın Qıtayğa jetekşilik etpek. Şın mänisinde bwl ekonomikalıq jospar sayasi qızıl tüske tolı. Onda Şi Jinpiñniñ ornın erekşe atap ötken. Sonımen birge innovaciyalarğa jäne «joğarı sapalı» ösuge basa nazar audaru kerektigi aytılğan. Qıtaydıñ bwl ekonomikalıq josparın «WSJ» basılımı saraptadı.

Atalğan basılımnıñ qarauınşa, Qıtaydıñ jaña ekonomikalıq josparında auır borıştarğa jeñildikter qarastırıp, memlekettik käsiporındardı auırtpalıqtan arıltudıñ naqtı joldarı körsetilmegen. Tipti köpten beri şeşim kütken jıljımaytın mülik salığı turalı da josparlar da qarastırılmağan.

Särsenbi küni, Qıtay Kommunistik Partiyasınıñ (QKP) Ortalıq komiteti ekonomikağa arnalğan arnayı otırısınan keyin jariyalanğan bwl jospar osığan deyingi Qıtay Ortalıq ükimetiniñ ekonomika josparlarınıñ birqatar tarmaqtarı men mindetterin qaytalağan. Aytalıq, jedel damıtuğa batıldıq etu, artıq önim öndirudi tejeu jäne şeteldik käsiporındardıñ artıq sıyımdılığın jäne narıqqa erkin qol jetimdiligin qısqartu qatarlılar. Sarapşılardıñ aytuınşa, bwl mindettemelerdiñ keybireui äli tolıq iske asırılmağan.

Qıtay ükimetiniñ jaña josparında kedeylikti azaytu men lastanudı barınşa tejeu aldağı uaqıttağı bastı mindetterdiñ biri retinde qarastırılğan. Äri, bwl eki mindet Şi Jinpiñniñ sayasi maqsattarı ekenin atap körsetken. Şın mäninde, Qıtaydağı köptegen şeteldik jäne sol eldiñ investorları men sarapşılar Şi Jinpiñniñ öziniñ jaña ıqpalın keybir mañızdı şaralardı nasihattauğa paydalana otırıp, Qıtay ekonomikasınıñ negizin bekemdep, damuına ilgeriletuge paydalanadı dep kütken. Sebebi, Şi Jinpiñniñ soñğı birneşe on jıldağı Qıtay basşılarınıñ arasında ıqpalı men biligi eñ ülkeni boldı. Alayda, jaña jospardan investorlar men sarapşılardıñ ümiti aqtalmağanı bayqaladı.

Keybir sarapşılardıñ pikirine qarağanda, eñ qızığı, bwl ekonomikalıq josparda sayasi tüske basımdıq berilgen, bükil jospardıñ negizi ekonomikalıq damudan göri twraqtılıqtı saqtap twruğa bağıttalğan. Bes jıl bwrın, Şi QHR-nıñ biligin qolına alğan kezde alğaşqı ekonomikalıq josparın jariyalap, narıqqa jol beru Qıtay ekonomikasınıñ şeşuşi röli bolıp qala beretinin aytqan edi. QKP-nıñ qwjattarında ädette bwnı socialistik narıqtıq ekonomika dep ataydı. Al, «Şi Jinpiñniñ jaña däuirdegi qıtaylıq biregeylikke ie socializm ideyasında» narıqtıq ekonomikanıñ atı da jöndi atalmağan. Jaña ekonomikalıq josparda Şidiñ teoriyası soñğı bes jılda Qıtaydıñ ekonomikalıq damuına järdemdesuşi teoriyalıq kristallizaciyası dep qaraydı, äri, bwl qıtaylıq biregeylikke ie socialistik ekonomikanıñ jaña jetistigi dep bağalağan.

Atalğan josparda kelesi jıldan bastap nesie kölemin arttıratını aytılğan. Bwl Qıtay ükimetiniñ ekonomikalıq ösu maqsatına qol jetkizu üşin köp qarızğa jol beretinin bildiredi. Kelesi jılı JİÖ-niñ körsetkişi 6,5 payızdı qwrap, biılğı jılmen qaraylas boladı dep kütilude.

Qıtaydıñ soñğı jıldardağı qarız deñgeyi ekonomikalıq ösu qarqınınan asıp tüsti. Nätijesinde, Qıtaydıñ kredittik reytingi tömendetildi. Halıqaralıq valyuta qorı men Düniejüzilik bank Qıtay ükimetine qarız mäselesin boldırmau turalı eskertu jasadı.  Soñğı eki jılda Qıtay ükimetiniñ qoldau körsetu, qarız beru isteri ekonomikalıq sayasatınıñ mañızdı böligine aynaldı. Degenmen, ekonomikalıq twjırımdamanı qalıptastıru üşin ötken  jabıq otırıs kezinde, keybir lauazımdı twlğalar, ekonomikalıq ösimdi qamtamasız etu kezinde qarız berudi qısqartudıñ mümkin emes ekenin alğa qoydı.

Qalayda, «Şi Jinpiñniñ ideyası» Qıtay üşin jaña reformanıñ negizi. Qıtay ekonomikasınıñ damuın jebeu reforması 80-şi jıldardağı AQŞ-tağı reformağa wqsamaydı. Sol kezde AQŞ prezidenti Ronal'd Reygan käsiporındarğa salıq saludı qısqartu arqılı öndiris pen investiciyalardı keñeytuge şaqırğan edi. Qıtaydıñ jebeuşi reforması 2015 jıldıñ soñına qaray bastaldı. Onıñ bastı maqsatı – wzaq merzimdi ekonomikalıq qiınşılıqtardı şeşu. Aytalıq, önerkäsiptiñ mümkindigi men quatın arttıru; Qarızdıñ eñ joğarı deñgeyi jäne jıljımaytın mülik narığındağı teñsizdik mäselelerin şeşu.

Qazirgi kezde jebeuşilik reformada jaña tıñ bağıttarğa basımdıq berildi. YAğni, qarız berudi qısqartu turalı jospar körsetilmedi. Biraq Qıtaydıñ ekonomikalıq damu josparınıñ mañızdı dep tapqan bağıttarı  qwrılımdıq reformalardı jüzege asırudı jalğastıru, artıq öndiristi tejeu jäne innovaciyalar men joğarı sapalı damuğa nazar audaru bolıp qaldı.

“The Qazaq Times”