Parlament mäjilisinde wsınılğan latın älipbiiniñ nwsqası. Foto: tengrinews.kz

«EKSPO-2017» halıqaralıq mamandandırılğan körmesin qalay qorıtındılaymız?» dep jürgende Qazaqstanda Parlamentte wsınılğan latın älipbiine qatıstı jaña diskussiya bastalıp ketti. 11 qırküyek küni Şayswltan Şayahmetov atındağı tilderdi damıtu ortalığınıñ direktorı Erbol Tileşov qazaq tilindegi latın älipbiiniñ 26 äripten twratın nwsqasın tanıstırdı. Al bwl qoğam pikirin ekige jardı. Biri wsınılğan nwsqa boyınşa qazaq tiline tän töl dıbıstarınıñ qos ärippen beriluine qarsı şıqsa, endi biri mwnı «örkenietke ilesudiñ jolı» deydi. Al bwğan til mamandarı men sayasattanuşılar, qoğam qayratkerleri ne deydi? Jas buınnıñ pikiri qanday? Almatıda ötken «Latın älipbiine köşu: Almatı talqılauları» attı basqosuda biraz twlğalar osı jobağa pikirin bildirdi. 

Jaña birdeñeni oylap tabudıñ keregi joq

Ahmet Baytarsınwlı atındağı mwrajaydıñ jetekşisi Rayhan Imağanbet latın älipbiin 26 äripke sıyğızıp, batısşıl boludıñ qajeti joq ekenin aytadı. Onıñ sözinşe, ağılşındar men orıstar ığını jığılmay, olardıñ köleñkesinen şığatın kez jetken.

Ahmet Baytarsınwlı atındağı mwrajaydıñ jetekşisi Rayhan Imağanbet. Foto: QT

«Biz tilimizge «komp'yuterge bağın» dep otırmız. Men bwğan kelispeymin. Ğalımdar bir äripke, bir dıbısqa bir tañbanı beker oylap tapqan joq. 1931 jılğı Ahmet Baytwrsınwlınıñ älipbii jalpı türki emlesi retinde moyındalıp, Mäskeude şığatın «Literaturnaya enciklopediyağa» kirgende latınşa nwsqası berilgen. Sondıqtan jaña birdeñeni oylap tabudıñ keregi joq. Sonşa qıp-qızıl şığınğa wrınudıñ da keregi joq. Sol tañbanı wstay otırıp, älipbi latınğa köşetin bolsa tübinde köşedi. Degenmen batısşıl boludıñ qajeti joq. Öytkeni ağılşındar men orıstar osılay ayttı eken dep, bireudiñ bodanında, köleñkesinde keldik. Al ol köleñkeden şığatın kez jetti. Biz «ğalamtor» , «äuejay» dep aytqanda biz töl sözimizdiñ jwtılıp ketpeuin qaladıq. Al endi balaması anday eken, mınday eken dep ağılşın sözin paydalana bersek, özimizdiñ örkenietke qalay jwtılıp ketkenimizdi bilmey qalamız», - deydi til mamanı.

Al «Bolaşaq» respublikalıq qozğalısınıñ törağası Däuren Babamwrat bolsa parlamentte wsınılğan 26 äripti latın älipbiin «kelemejge aynaldırudıñ qajeti joq, QWERTY-ğa kiruimiz kerek» degen pikir bildirdi.

«Mısalı biz «komentariy» degen sözdi eki «iy»-men jazamız. Biraq ol kezeñ ötip bara jatır. Al mwnday terminderdi, künde payda bolğan sözderdi qazaq tiline siñiru üşin oğan orıs tili arqılı aynalıp keletin bolsaq onda bizdiñ künimiz qarañ. Sondıqtan latın älipibine köşudi keşiktirmeuimiz kerek. Al keşegi wsınılğan nwsqanı kelemejdep, üş sözdiñ basın qwray almaytın keybir sarapşılar «anau dwrıs emes, mınau dwrıs emes» dep, endi «bizge latın älipbii ne üşin kerek?» degenge köşip ketti. Biraq biz qalay bolğanda da qazaqtıñ töl dıbıstarına qatıstı türli nwsqalardı qarastıra otırıp, QWERTY-ğa, yağni 26 tañbanıñ işine kiruimiz kerek. Bwl zamannıñ talabı. Al töbedegi noqat, qwyrıqtı dıbıs bolatın bolsa onda bastapqı latın älipbiine köşudegi maqsat joğaladı. Al bir tildiñ üstemdigin ornatu üşin ol til älemdegi ozıq ülgide damıp bara jatqan tildermen deñgeyles bolu kerek. Älemde jañadan aynalımğa enip jatqan terminderdi oñay siñiretindey boluımız kerek. Al oğan jetu üşin biz küşpen emes, bilim men ğılımdı paydalanu kerekpiz», - deydi Däuren Babamwrat.

Qazaq tiliniñ qoğamdıq-sayasi funkciyası öte tömen

Latın älipbii turalı jazuşı Beybit Qoyşıbay da öz pikirin ortağa saldı. Ol qazaqtıñ töl dıbıstarın qosarlap berudiñ qajeti joq dep esepteydi.

Beybit Qoyşıbay men Smağwl Elubay. Foto: QT

«Men qazaq tiliniñ 42 ärpin 26 äripke sıyğızuğa da boladı dep oylaytın em. Degenmen äripterdi qosarlap bermeu kerektigin de oylauğa boladı. Bireuler sätsiz dep jatır. Şınımen de sätsiz. Mısalı bwrın kiril ärpimen qazaq älipbiin jasadı ğoy. Sol kezde «ñ»-dı «ng» dep jazatın. Al onı eşkim «ñ» dep oqığan joq, «ng» dep oqıdı. Mısalı Qoñırqoja Qojıqovtı orıstar «Koñgırkoja» dep jazdı. Onı qazaqqa deyin solay oqıdı. Sondıqtan qosarlap jazudıñ osınday tildik qiındıqtarı bar. Lajı bolsa qosarlaudan qwtılu kerek» - degen pikir bildirdi jazuşı.

Beybit Qoyşıbaydıñ sözinşe, qazirgi kezde qazaq tiliniñ qoğamdıq-sayasi funkciyası öte tömen jäne oğan memlekettik organdar tejeu bop keledi eken.

«Qazaq tili şınımen memlekettik til bolu kerek. Ol üşin basqaru organdarı jwmıs isteu kerek edi. Alayda soğan tejeu salıp kele jatqan - sol memlekettik organdar. Al mwnı talap etu kerek. Ülken kisiniñ sözine sensek, «latın älipbii - tek qazaq wltı üşin ğana» deydi. Al bwl asa dwrıs söz emes. Bwğan «Qazaqstan azamatı üşin» dep qarau kerek. Osı mäseleni şeşsek, latın älipbiine engizu ömirşeñ boluı mümkin. Al osılay jalğassa, bwl osı jağdayda jalğasa beretin bolsa mazaq boladı», - deydi ol.

Damığan memleketterdiñ mädenietine ötuimiz kerek

Al sayasattanuşı Ruslan Janğazı damığan memleketterdiñ mädeni keñistigine ötu üşin 26 äripti latın älipbiin qoldanuımız kerek degen pikir bildirip otır.

Sayasattanuşı Ruslan Janğazı. Foto: QT

«Qazir talqılanıp jatqan latın älipbiine qatıstı 3 model' wsınılıp jatır. Birinşisi, bizdiñ tilimizdegi erekşe äripterdi, dıbıstardı – digraftau. Bwl sol endi wsınılğan älipbidiñ modeli. Ekinşisi – diakritika. YAğni qos nükte nemese tağı basqa tañbalar qosu. Üşinşisi – özbekterdiñ apostroftauı.  Al meniñ wstanımım – digraftau modeli. Öytkeni qazaq tiliniñ reformasınıñ mäni men mağınası osığan kelip tireledi. Al oğan qosımşa tañbalar qosatın bolsaq, bükil reformanıñ mänin joğaltadı. Sonday-aq biz latın älipbii arqılı türki tildes elderdiñ mädenietine emes, batıs älemine, sonıñ işinde AQŞ sındı ğılımi tehnologiyası, inovaciyası damığan memleketterdiñ mädeni keñistigine öteyin dep jatırmız. Biz latın älipbii dep jatırmız, al onıñ astarı – ağılşın tili. Odan qorqudıñ qajeti joq», - deydi ol.

Qoğamdıq pikirtalasqa qatısqan jurnalist Bauırjan Karipov bolsa «ğalımdardıñ talqılauınan ötpegen latın älipbii Parlament deputattarınıñ aldında talqılanbau kerek edi» deydi.

«Ğalımdardıñ pikirinen ötpegen eñ soraqı jobanıñ Parlament mäjilisinde talqılanıp, halıqqa wnamay qaluı, äleumettik jelide şulauı - bwl bizdiñ deñgeyimizdegi qazaqstandıq mobilizaciya. Bizdiñ deñgeyimizdegi sayasat osınday bolsa kerek. Meniñşe, bwğan şağım aytu kerek sekildi. Nelikten sonday bir ğalımdardıñ talqılauınan ötpegen eñ soraqı joba Parlament deputattarınıñ aldında talqılanu kerek? Sebebi qanşa degenmen olar eldiñ qamın oylağan azamattar. Al olardıñ aldında mwnday joba talqılanbauı tiis. Bizdiñ latın älipbiimiz osı eldiñ Til bilimi institutınıñ ğalımdarına qwlaq assa, şınımen halıq igiliginde bolsa, ol «ruhani jañğıru» boladı. Eger jemqorlıqpen latın älipbii enetin bolsa, eşqanday ruhani jañğıru bolmaydı. Bwdan bayağı jartas sol jartas bolıp qaladı», - deydi ol.

Qorıta kelgende, bwl mäsele äli de özekti bolıp qala beredi. Qazaqı qoğam men batısşıl örkeniet qatar kelgende äruaqıtta osılay ekitürli pikir qalıptasatını anıq. Öytkeni biri damığan zamannıñ ağınına ilesip, tehnologiyanıñ ığına jığılıp, pernetaqtadağı äripterdi ğana qoldanğan dwrıs dese, biri qazaqı bolmıstı saqtap qaludı közdeydi. Negizi latın älipbiine köşudiñ özi qazaq qoğamın «orıstanudan» saqtap qaludıñ bir jolı edi. Alayda onı da batıs pen tehnologiya sayasatına baylap qoydıq.

“The Qazaq Times”