http://ansya.ru/health/aparatti-bibliografiyali-izmet-sektori-el-jregi-astana/main.html

IX-X عاسىرلاردا قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن وعىزدار سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنان ەدىلدىڭ تومەنگى بويىنا دەيىنگى ارالىقتى مەكەندەگەن. وڭتۇستىكتە حورەزممەن، ماۋەرانناحرمەن جانە حوراسانمەن شەكتەستى. باتىس تۇرىك جانە تۇركەش قاعاندىقتارى قۇلاعاننان كەيىنگى تايپالار اراسىنداعى ءوزارا كۇرەس پەن قارلۇق قاعاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى باتىس جەتىسۋ جەرىن مەكەندەگەن وعىز تايپالارى VIII عاسىردا بۇل وڭىردەن كوشە باستادى. IX عاسىردىڭ باس كەزىندە وعىزدار قيماقتارمەن جانە قارلۇقتارمەن وداقتاسىپ، قانعار-پەچەنەگ بىرلەستىگىن تالقانداپ، سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسى القابى مەن ارال ءوڭىرىن قاراتىپ الدى. IX عاسىردىڭ سوڭىندا ارال ءوڭىرىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى ساياسي ۇستەمدىكتى قولىنا العان وعىز كوسەمدەرى حازارلارمەن وداق قۇرىپ، پەچەنەگتەرگە قايتا سوققى بەرىپ، ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ ارالىعىن يەلەندى. X عاسىردا وعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان جاڭاكەنت قالاسى (يانگيكەنت نەمەسە جاڭا گۋزيا) ەۋروپا مەن ازيانى جالعاستىراتىن ماڭىزدى كەرۋەن جولى تورابىنا ورنالاستى. جاڭاكەنت ارقىلى ماڭىزدى كەرۋەن جولدارى قيماقتار ەلىنە، حورەزم مەن ماۋەرانناحرعا ءوتتى. وعىز مەملەكەتىنىڭ جوعارى بيلەۋشىسى “جابعۋ” (يابگۋ) دەپ اتالدى. ولاردىڭ “كۇل-ەركىندەر” دەگەن كەڭەسشىلەرى بولدى. جابعۋ رەسمي تۇردە سايلانىپ قويىلعانىمەن، بيلىك اتادان بالاعا مۇراعا قالىپ وتىردى. دەگەنمەن، باسقارۋدىڭ اسكەري-دەموكراتيالىق ءتۇرى ساقتالعاندىقتان، جابعۋدىڭ بيلىگى تايپا كوسەمدەرى كەڭەسىمەن شەكتەلدى. مەملەكەتتە تۇراقتى الىم-سالىق جۇيەسى بولدى. وعىز مەملەكەتى ەۋرازيانىڭ ساياسي، اسكەري تاريحىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. 965 ج. وعىز جابعۋى مەن كيەۆ كنيازى سۆياتوسلاۆتىڭ اراسىندا حازارلارعا قارسى اسكەري وداق جاسالىپ، ناتيجەسىندە حازار قاعاندىعى تالقاندالدى. حازار قاعاندىعىنىڭ قۇلاۋى وعىز مەملەكەتىنىڭ ساياسي قۋاتىنىڭ وسۋىنە سەبەپشى بولدى. X عاسىردىڭ اياعىندا وعىز جابعۋلارى كيەۆ كنيازدەرىمەن بىرىگە وتىرىپ، ەدىل بۇلعارلارىن كۇيرەتە جەڭدى. بىراق XI عاسىردىڭ باسىندا وعىز مەملەكەتىندە ىشكى ساياسي-الەۋمەتتىك قايشىلىقتار تۋىپ، السىرەي باستادى. بۇل جاعدايدى جەنت ماڭىنا X عاسىردىڭ ورتا كەزىندە كەلىپ قونىستانعان سالجۇقتار پايدالاندى. سالجۇقتار جەنت قالاسىن باسىپ العانىمەن، ۇزاق ۋاقىت ۇستاپ تۇرا الماي، كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. كوپ ۇزاماي وعىزدار قايتا كۇشەيىپ، 1041 ج. حورەزمدى باسىپ الادى. الايدا 2 جىلدان كەيىن وعىز جابعۋلارىنىڭ سوڭعىسى شاھمالىك سالجۇقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ ولتىرىلەدى. سالجۇقتارعا قارسى ۇزاق جىلدار جۇرگىزىلگەن سوعىستار مەن قاقتىعىستار وعىز مەملەكەتىن ىشتەي السىرەتىپ، ول قىپشاق تايپالارىنىڭ سوققىسىنان ءبىرجولاتا قۇلادى. وعىزداردىڭ ءبىر بولىگى شىعىس ەۋروپاعا، كىشى ازياعا كەتتى، ەندى ءبىرازى ماۋەرانناحرداعى قاراحان اۋلەتىنىڭ جانە حوراسانداعى سالجۇق بيلەۋشىلەرىنىڭ قول استىنا كوشتى. قالعان-
دارى XI عاسىردىڭ ورتاسىندا دەشتى قىپشاقتىڭ تۇركى تىلدەس تايپالارىنا بىرتە-بىرتە ءسىڭىسىپ كەتتى. وعىزدار كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينا-
لىستى، سىرداريا القابىندا ءداندى داقىل ەگىپ، باۋ-باقشا ءوسىردى. ولاردىڭ كوپشىلىگى وتقا تابىنۋشىلار بولدى. سونىمەن بىرگە وعىزدار اراسىندا بىرتە-بىرتە يسلام ءدىنى تاراي باستادى. سىرداريا القابىنداعى، ارال تەڭىزى، كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى جەرلەردى مەكەندەگەن وعىز تايپالارى قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تاريحىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى. تاريحي اڭىزداردا ولار قازاق، تۇرىكمەن، وزبەك، قاراقالپاق حالىقتارى اتالارىنىڭ ءبىرى سانالادى.

دەرەككوز: “بالالار ەنتسيكلوپەدياسى”