اقش-تىڭ ساۋدا ساياساتى: ترامپتىڭ "ادىلەتسىز ساۋدا" تۋرالى پىكىرى قانشالىقتى ورىندى؟

اقش-تىڭ قايتا سايلانعان پرەزيدەنتى دونالد ترامپ ەلگە كىرەتىن تاۋارلارعا جاڭا سالىقتار (تاريفتەر) ەنگىزۋ جوسپارىن جاريالادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ء"وزارا تاريفتەر" جۇيەسىن ەنگىزۋ ارقىلى اقش ءوز ەكسپورتىنا قويىلاتىن شەكتەۋلەرگە لايىقتى جاۋاپ قايتارا الادى.
ترامپتىڭ ايتۋىنشا، باسقا ەلدەر اقش-تان كەلەتىن يمپورتقا جوعارى تاريفتەر قويادى، ال امەريكا ءوز كەزەگىندە بۇعان ءادىل جاۋاپ قايتارماي كەلەدى. ول بۇل جاعدايدى "ادىلەتسىز ساۋدا" دەپ اتاپ، ۆاشينگتوننىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرى، ءتىپتى وداقتاستارى تاراپىنان ادىلەتسىزدىككە ۇشىراپ وتىرعانىن العا تارتتى. بۇل پىكىردىڭ قانشالىقتى نەگىزدى ەكەنىن قاراستىرىپ كورەيىك.
ساۋدا تاريفتەرى قالاي جۇمىس ىستەيدى؟

دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ (دسۇ) ەرەجەلەرى بويىنشا، ءاربىر مەملەكەت يمپورتقا بەلگىلى ءبىر مولشەردە تاريف قويا الادى. بۇل تاريفتەر ءارتۇرلى تاۋارلارعا ءارتۇرلى دەڭگەيدە بەلگىلەنەدى. مىسالى، ءبىر ەل كۇرىش يمپورتىنا 10% تاريف ورناتىپ، ال اۆتوكولىك يمپورتىنا 25% تاريف ەنگىزۋى مۇمكىن.
دسۇ-نىڭ ماڭىزدى پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى – "ەڭ قولايلى ۇلت" (Most Favoured Nation, MFN) قاعيداسى. بۇل قاعيدا بويىنشا، بەلگىلى ءبىر ەل ءبىر تاۋارعا تاريف بەلگىلەۋ كەزىندە بارلىق ەلدەرگە بىردەي تالاپ قويادى. مىسالى، ەگيپەت رەسەيدەن كەلەتىن بيدايعا 2% تاريف قويسا، ۋكراينادان كەلەتىن بيدايعا 50% تاريف قويا المايدى.
ەرەكشەلىك تەك ەركىن ساۋدا كەلىسىمدەرى بولعان جاعدايدا عانا جاسالادى. ەگەر ەكى ەل وسىنداي كەلىسىمگە قول قويسا، ولار ءبىر-بىرىنە تومەندەتىلگەن نەمەسە نولدىك تاريفتەر قولدانا الادى.
اقش تاريفتەرى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قالاي؟

الەم ەلدەرى ءارتۇرلى تاۋارلارعا تاريفتەر بەلگىلەگەنىمەن، ورتاشا سىرتقى تاريف كورسەتكىشى دسۇ-عا ەسەپ رەتىندە بەرىلەدى. 2023 جىلى اقش-تىڭ ورتاشا ءتاريفى 3,3% بولدى.
بۇل كورسەتكىش:
ۇلىبريتانيانىڭ (3,8%) تاريفىنەن تومەن;
ەۋروپالىق وداقتىڭ (5%) جانە قىتايدىڭ (7,5%) تاريفتەرىنەن تومەن;
وڭتۇستىك كورەيا (13,4%) مەن ءۇندىستان (17%) سياقتى ەلدەردەن الدەقايدا تومەن.
سونىمەن قاتار، اقش-تىڭ مەكسيكا (6,8%) جانە كانادا (3,8%) سياقتى ساۋدا سەرىكتەستەرىمەن ەركىن ساۋدا كەلىسىمدەرى بار. سول سەبەپتى بۇل ەلدەردەگى جوعارى تاريفتەر اقش ەكسپورتىنا اسەر ەتپەيدى.
بۇل ساندار ترامپتىڭ كەيبىر ەلدەردىڭ اقش-قا قاراعاندا جوعارى تاريفتەر قولداناتىنىن ايتۋىنا نەگىز بولا الادى. بىراق بۇل "ادىلەتسىز ساۋدا" ما؟ ەكونوميستەردىڭ پىكىرىنشە، يمپورتتىق تاريفتەر كوبىنەسە سول ەلدىڭ ءوز تۇتىنۋشىلارىنا سالماق تۇسىرەدى، سەبەبى تاۋارلار قىمباتتاپ كەتەدى.
ء"وزارا تاريف" جۇيەسى قالاي جۇمىس ىستەيدى؟

ترامپتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، اقش ءار ەلگە سول ەلدىڭ ءوزى قولداناتىن تاريف دەڭگەيىنە تەڭ تاريف ەنگىزەدى. ەگەر ءبىر ەل اقش ەكسپورتىنا 25% تاريف قولدانسا، اقش تا ءدال سونداي تاريف بەلگىلەۋى ءتيىس.
الايدا بۇل ۇسىنىس دسۇ-نىڭ MFN ەرەجەلەرىنە قايشى كەلەدى. سەبەبى اقش ءبىر تاۋارعا تاريف بەلگىلەگەندە، ونى بارلىق ەلدەرگە بىردەي دەڭگەيدە قولدانۋى ءتيىس. مىسالى، اقش ۆەتنامنان كەلەتىن يمپورتقا 9,4% تاريف قويىپ، ال ۇلىبريتانيادان كەلەتىن يمپورتقا 3,8% تاريف بەلگىلەسە، بۇل دسۇ ەرەجەلەرىن بۇزۋ بولىپ سانالادى.
ەگەر اقش-تىڭ قانداي دا ءبىر ساۋدا سەرىكتەسى دسۇ ەرەجەلەرىن بۇزىپ جاتقانى دالەلدەنسە، وندا اقش بەلگىلى ءبىر ەلگە قارسى جاۋاپتى تاريف ەنگىزە الادى. بىراق بۇل جالپى ء"وزارا تاريف" ساياساتى رەتىندە ەمەس، ناقتى جاعدايلارعا نەگىزدەلۋى ءتيىس.
اقش-تا كەيبىر تاريفتەر تومەندەۋى مۇمكىن بە؟

ەگەر اقش شىنىمەن ءاربىر ەلمەن جەكە تاريف سايكەستەندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزسە، كەيبىر جاعدايلاردا تاريفتەردى تومەندەتۋگە دە تۋرا كەلۋى مۇمكىن. مىسالى، اقش ءسۇت ونىمدەرىنە 10%-دان جوعارى تاريفتەر قولدانادى، ال جاڭا زەلانديا بۇل ونىمگە 0% تاريف قويادى. ەگەر اقش جاڭا زەلانديامەن ء"وزارا تاريف" ورناتسا، وندا امەريكاندىق تاريفتەردى ازايتۋ قاجەت بولادى، بۇل ءوز كەزەگىندە جەرگىلىكتى فەرمەرلەردىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەدى.
اۆتوكولىك ونەركاسىبىندە دە ۇقساس جاعداي تۋىندايدى. اقش يمپورتتىق جۇك كولىكتەرىنە 25% تاريف قويادى، ال ەو جۇك كولىكتەرىنە 10% تاريف قويادى. ەگەر ء"وزارا تاريف" قاعيداسى قولدانىلسا، اقش جۇك كولىكتەرىنە ارنالعان ءتاريفىن تومەندەتۋگە ءماجبۇر بولادى، بۇل جەرگىلىكتى ءاۆتووندىرىس ءۇشىن ءتيىمسىز.
PS: ترامپتىڭ "ادىلەتسىز ساۋدا" تۋرالى پىكىرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ورىندى: كەيبىر ەلدەر اقش-قا قاراعاندا جوعارى تاريفتەر قولدانادى. الايدا بۇل ەلدەردىڭ ءوز تۇتىنۋشىلارىنا دا قوسىمشا اۋىرتپالىق تۇسىرەدى. سونىمەن قاتار، ۇسىنىلعان ء"وزارا تاريف" جۇيەسى دسۇ ەرەجەلەرىنە قايشى كەلۋى مۇمكىن جانە ونى ىسكە اسىرۋ وتە كۇردەلى پروتسەسس بولار ەدى.
ەگەر اقش تاريف ساياساتىن قايتا قاراستىراتىن بولسا، وندا بۇل وزگەرىستەر الەمدىك ساۋدا جۇيەسىنە ەلەۋلى اسەر ەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ساۋدا ساياساتى بويىنشا كەز كەلگەن شەشىمدەر حالىقارالىق ەرەجەلەردى ەسكەرە وتىرىپ قابىلدانۋى ءتيىس.