Foto: euronews

AQŞ-tıñ qayta saylanğan prezidenti Donal'd Tramp elge kiretin tauarlarğa jaña salıqtar (tarifter) engizu josparın jariyaladı. Onıñ pikirinşe, "özara tarifter" jüyesin engizu arqılı AQŞ öz eksportına qoyılatın şekteulerge layıqtı jauap qaytara aladı.
Tramptıñ aytuınşa, basqa elder AQŞ-tan keletin importqa joğarı tarifter qoyadı, al Amerika öz kezeginde bwğan ädil jauap qaytarmay keledi. Ol bwl jağdaydı "ädiletsiz sauda" dep atap, Vaşingtonnıñ sauda seriktesteri, tipti odaqtastarı tarapınan ädiletsizdikke wşırap otırğanın alğa tarttı. Bwl pikirdiñ qanşalıqtı negizdi ekenin qarastırıp köreyik.
Sauda tarifteri qalay jwmıs isteydi?

Düniejüzilik Sauda Wyımınıñ (DSW) erejeleri boyınşa, ärbir memleket importqa belgili bir mölşerde tarif qoya aladı. Bwl tarifter ärtürli tauarlarğa ärtürli deñgeyde belgilenedi. Mısalı, bir el küriş importına 10% tarif ornatıp, al avtokölik importına 25% tarif engizui mümkin.
DSW-nıñ mañızdı principteriniñ biri – "eñ qolaylı wlt" (Most Favoured Nation, MFN) qağidası. Bwl qağida boyınşa, belgili bir el bir tauarğa tarif belgileu kezinde barlıq elderge birdey talap qoyadı. Mısalı, Egipet Reseyden keletin bidayğa 2% tarif qoysa, Ukrainadan keletin bidayğa 50% tarif qoya almaydı.
Erekşelik tek erkin sauda kelisimderi bolğan jağdayda ğana jasaladı. Eger eki el osınday kelisimge qol qoysa, olar bir-birine tömendetilgen nemese nöldik tarifter qoldana aladı.
AQŞ tarifteri basqa eldermen salıstırğanda qalay?

Älem elderi ärtürli tauarlarğa tarifter belgilegenimen, ortaşa sırtqı tarif körsetkişi DSW-ğa esep retinde beriledi. 2023 jılı AQŞ-tıñ ortaşa tarifi 3,3% boldı.
Bwl körsetkiş:
Wlıbritaniyanıñ (3,8%) tarifinen tömen;
Europalıq Odaqtıñ (5%) jäne Qıtaydıñ (7,5%) tarifterinen tömen;
Oñtüstik Koreya (13,4%) men Ündistan (17%) siyaqtı elderden äldeqayda tömen.
Sonımen qatar, AQŞ-tıñ Meksika (6,8%) jäne Kanada (3,8%) siyaqtı sauda seriktesterimen erkin sauda kelisimderi bar. Sol sebepti bwl elderdegi joğarı tarifter AQŞ eksportına äser etpeydi.
Bwl sandar Tramptıñ keybir elderdiñ AQŞ-qa qarağanda joğarı tarifter qoldanatının aytuına negiz bola aladı. Biraq bwl "ädiletsiz sauda" ma? Ekonomisterdiñ pikirinşe, importtıq tarifter köbinese sol eldiñ öz twtınuşılarına salmaq tüsiredi, sebebi tauarlar qımbattap ketedi.
"Özara tarif" jüyesi qalay jwmıs isteydi?

Tramptıñ wsınısı boyınşa, AQŞ är elge sol eldiñ özi qoldanatın tarif deñgeyine teñ tarif engizedi. Eger bir el AQŞ eksportına 25% tarif qoldansa, AQŞ ta däl sonday tarif belgileui tiis.
Alayda bwl wsınıs DSW-nıñ MFN erejelerine qayşı keledi. Sebebi AQŞ bir tauarğa tarif belgilegende, onı barlıq elderge birdey deñgeyde qoldanuı tiis. Mısalı, AQŞ V'etnamnan keletin importqa 9,4% tarif qoyıp, al Wlıbritaniyadan keletin importqa 3,8% tarif belgilese, bwl DSW erejelerin bwzu bolıp sanaladı.
Eger AQŞ-tıñ qanday da bir sauda seriktesi DSW erejelerin bwzıp jatqanı däleldense, onda AQŞ belgili bir elge qarsı jauaptı tarif engize aladı. Biraq bwl jalpı "özara tarif" sayasatı retinde emes, naqtı jağdaylarğa negizdelui tiis.
AQŞ-ta keybir tarifter tömendeui mümkin be?

Eger AQŞ şınımen ärbir elmen jeke tarif säykestendiru sayasatın jürgizse, keybir jağdaylarda tarifterdi tömendetuge de tura kelui mümkin. Mısalı, AQŞ süt önimderine 10%-dan joğarı tarifter qoldanadı, al Jaña Zelandiya bwl önimge 0% tarif qoyadı. Eger AQŞ Jaña Zelandiyamen "özara tarif" ornatsa, onda amerikandıq tarifterdi azaytu qajet boladı, bwl öz kezeginde jergilikti fermerlerdiñ müddesine qayşı keledi.
Avtokölik önerkäsibinde de wqsas jağday tuındaydı. AQŞ importtıq jük kölikterine 25% tarif qoyadı, al EO jük kölikterine 10% tarif qoyadı. Eger "özara tarif" qağidası qoldanılsa, AQŞ jük kölikterine arnalğan tarifin tömendetuge mäjbür boladı, bwl jergilikti avtoöndiris üşin tiimsiz.
PS: Tramptıñ "ädiletsiz sauda" turalı pikiri belgili bir därejede orındı: keybir elder AQŞ-qa qarağanda joğarı tarifter qoldanadı. Alayda bwl elderdiñ öz twtınuşılarına da qosımşa auırtpalıq tüsiredi. Sonımen qatar, wsınılğan "özara tarif" jüyesi DSW erejelerine qayşı kelui mümkin jäne onı iske asıru öte kürdeli process bolar edi.
Eger AQŞ tarif sayasatın qayta qarastıratın bolsa, onda bwl özgerister älemdik sauda jüyesine eleuli äser etui mümkin. Sondıqtan sauda sayasatı boyınşa kez kelgen şeşimder halıqaralıq erejelerdi eskere otırıp qabıldanuı tiis.