«ءۇمىتىمىز كونستيتۋتسيالىق سوتتا»

قازاقستان كونستيتۋتسيالىق سوتىنا 4 قاڭتاردان 13 اقپانعا دەيىنگى ارالىقتا ازاماتتاردان مىڭنان استام شاعىم تۇسكەن. الايدا ونىڭ توعىزى عانا وندىرىسكە قابىلدانعان.

قازاقستاننىڭ بيزنەس وكىلدەرى دە كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنبەكشى. جاقىندا قۇرىلعان Qazaqstanda jasalgan اتتى ەكونوميكالىق ۇلتشىلدىق قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى كەيبىر سالىق راسىمدەرىنىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن تەكسەرۋگە شەشىم قابىلدادى.

ەرەجە بار، بىراق ونى ءبارى بىلە بەرمەيدى

اباي تىگىن فابريكاسىنىڭ باسشىسى، بۇرىنعى ادۆوكات نۇرحان جۇمابەكوۆ سالىق كوميتەتىنىڭ سالىق تولەۋشىلەرگە (كاسىپكەرلەرگە – اۆتور) تاۋەكەل دارەجەسىن بەرۋ ەرەجەسى كونستيتۋتسيالىق سوتقا  جۇگىنۋگە سەبەپ بولعانىن ايتتى.

ونىڭ سوزىنشە، قانداي دا ءبىر كومپانيانىڭ جوعارى، ورتاشا نەمەسە تومەن تاۋەكەل دارەجەسى بارى نەمەسە ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى قازاقستاندا جابىق تاقىرىپ  بولىپ تابىلادى. بۇل ماسەلەنى ەشكىم بىلمەيدى، ءتىپتى بيزنەس يەسى دە بىلە بەرمەيدى.

بۇل رەتتە تاۋەكەلدىڭ جوعارى دارەجەسىن بەرۋ كومپانياعا ەلەۋلى پروبلەمالار اكەلۋى مۇمكىن، دەيدى كاسىپكەر.

- كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلعاننان كەيىن ءبىز سالىق كودەكسىنىڭ 137-بابى كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدان كوتەرىلۋگە ءتيىس دەپ، وسى  ماسەلەسى بويىنشا كس-كە جۇگىنۋدى ۇيعاردىق. ءبىز كوتەرگەن ماسەلەگە سايكەس، تاۋەكەلدەردى باعالاۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەن سالىق تولەۋشىگە تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تاۋەكەلدىك كريتەريلەرى مەن قولدانۋ ءتارتىبى جاريا ەتىلمەيتىن قۇپيا اقپارات بولىپ تابىلادى. ياعني، سىزگە ءىس جۇزىندە مەملەكەتكە زيان كەلتىرۋ قاۋپىنىڭ جوعارى دارەجەسىن بەرۋ تۋرالى حابارلاما كەلەدى. بولاشاقتا تاۋەكەلدىك كريتەريلەرى سالىق تولەۋشىلەردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىنە اسەر ەتەدى. ەگەر تاۋەكەلدىڭ جوعارى دارەجەسى بولسا، وندا كومپانياعا قاتىستى بەلگىلى ءبىر قاتاڭ اكىمشىلىك پروتسەدۋرالار ىسكە قوسىلادى.

- ناقتى قانداي پروتسەدۋرالار?

- مىسالى، كامەرالدىق باقىلاۋ (سالىق ەسەبى، دەكلاراتسيا نەگىزىندە باقىلاۋ). ەگەر سالىق كوميتەتى ەسەپتەردى تەكسەرۋ كەزىندە قانداي دا ءبىر كۇدىكتى قاتەنى، جەتكىزۋشى مەن تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ دەكلاراتسياسىنداعى شامالى سايكەسسىزدىكتى تاپسا، «كامەرالدىق باقىلاۋ ناتيجەسىندە سىزدە زاڭ بۇزۋشىلىقتار بار ەكەنىن انىقتادىق» دەپ  حابارلاما جىبەرەدى. ەگەر سىزدە ورتاشا تاۋەكەل دەڭگەيى تومەن بولسا، وندا سىزگە تەك حابارلاما جىبەرىلەدى. ەگەر جوعارى بولسا، سىزگە ورىنداۋدى تالاپ ەتكەن حابارلاما كەلەدى. تالاپ ورىندالماعان جاعدايدا كومپانيالاردىڭ ەسەپشوتتارى بۇعاتتالىپ، يەسى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.

قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ قۇقىعى قىلمىسكەردىڭ قۇقىعى قۇرلى جوق پا؟

ەشقانداي شارالار، وسى نورمانىڭ قولدانىسى مەن تاۋەكەل دارەجەسىنىڭ مونيتورينگى، كىرىستەردى ءادىل دەكلاراتسيالاۋ بيزنەستى قورعاي المايدى. ويتكەنى، تاۋەكەل دارەجەسىن تومەندەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنى بەلگىسىز. ويىن شارتتارى اشىق ەمەس، – دەيدى نۇرحان جۇمابەكوۆ.

ء"تىپتى كىسى ولتىرۋشىگە دە قىلمىستىق ىسپەن تانىسۋعا قۇقىق بەرىلەدى. ال كاسىپكەر قىلمىسكەردەن دە جامان بولعانى مە؟ قانشاما جىلدار بويى وسىلاي. بىراق قازىر كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى بىزگە ءبىر ءۇمىت بەردى. كونستيتۋتسيالىق سوت تۋرالى زاڭدا ءاربىر ازاماتتىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس قانداي دا ءبىر نورماعا قارسى شىعۋعا قۇقىعى بار جانە بۇل قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن ازاماتتاردىڭ ورىنداۋى كەرەك شارتتارى بار دەپ جازىلعان".

زاڭگەر كاسىپكەرلەر 25 قاڭتاردا كس-كە ءوتىنىش بىلدىرگەنىن جانە 31-ءى كۇنى جاۋاپ العانىن اتاپ ءوتتى. الايدا سوت تالاپكەرلەردىڭ ازاماتتىق سوت ساتىسىن اينالىپ ءوتىپ، كس-كە تىكەلەي جۇگىنۋىنە بايلانىستى ءىس قاراۋدان باس تارتىلىپتى.

نۇرحان جۇمابەكوۆ بۇل شەشىمنىڭ زاڭدىلىعىن مويىندايدى:

- ءيا، ازاماتتىڭ ازاماتتىق سوتقا الدىن الا جۇگىنبەي-اق، كس-عا بارۋعا قۇقىعى بار دەگەن نورما بار. بىراق بۇل ەرەكشە جاعدايلارعا بايلانىستى. ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز وسىنداي جاعدايلارعا قاتىستى دەپ ەسەپتەدىك. كونستيتۋتسيالىق سوت باسقاشا شەشىم قابىلداپتى. ولار كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قورىتىندىلارىمەن كەلىسىپ، ۇزاققا سوزىلاتىن پروتسەستى تاڭداپ شەشىم قابىلدادى. ەندى ءبىز قاراپايىم ازاماتتىق سوتقا تالاپ ارىزدار دايىنداپ جاتىرمىز، بولجاپ وتىرعانىمىزداي، سالىق كودەكسىنىڭ 137-بابىنا كەلىپ، بىزگە اقپارات بەرۋدەن باس تارتادى (تاۋەكەل دارەجەسىن بەرۋ ەرەجەلەرى تۋرالى – اۆتور.), سودان كەيىن ءبىز كونستيتۋتسيالىق سوتقا وسى باپتى كونستيتۋتسياعا قارسى دەپ تانۋدى تالاپ ەتەمىز.

سالىق كودەكسىنىڭ نورماسىن كونستيتۋتسيالىق سوتتا قاراۋعا  ءوتىنىش بىلدىرگەن كاسىپكەرلەردىڭ قاتارىندا - قورعانىس-ونەركاسىپ كەشەنى كاسىپورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ايبەك بارىسوۆ، جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارى ۇلتتىق بىرلەستىگىنىڭ باسقارما توراعاسى گۇلميرا ۋاحيتوۆا، Qazaqstanda jasalgan تاۋار وندىرۋشىلەر مەن كاسىپكەرلەر قاۋىمداستىعى، ەلىمىزدەگى  جيھاز جانە اعاش وڭدەۋ، اۆتوموبيل، اگرارلىق سالالارىنىڭ وكىلدەرى بار.

قازاقستاندىقتاردىڭ كس-قا جۇگىنۋ تاجىريبەسى ءىس جۇزىندە جوق. سوندىقتان باس تارتۋ، قايتا جۇگىنۋ پروتسەسى قالىپتى جاعداي، وسىلايشا سوت پراكتيكاسى قۇرىلادى،- دەيدى قوزعالىس وكىلدەرى.

ەكونوميكالىق ۇلتشىلدىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى ايبەك بارىسوۆ داۋلى نورما قازاقستاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە بارىنشا زيان تيگىزەدى دەپ ەسەپتەيدى:

ء"بىزدىڭ قوزعالىسىمىزدىڭ ماقساتى – قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋ، ءبىز ونى جاقسى تۇسىنەمىز، ءبىز ءۇشىن پروبلەمالارىمىزدى بىرەۋ كەلىپ شەشىپ بەرمەيدى. بۇل نورما، مەنىڭ ويىمشا، ەڭ الدىمەن وتاندىق بيزنەسكە كەدەرگى جاسايدى. ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدىڭ ارتىندا جۇزدەگەن مىڭ ادام، كاسىپكەرلەر، كاسىپورىن قىزمەتكەرلەرى، ولاردىڭ وتباسىلارى تۇر. رەفورمالاردى، سونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق سوتتاردى جۇرگىزۋ ماقساتىندا كونستيتۋتسيالىق سوتتى ەل پرەزيدەنتى قۇردى. ەڭ ماڭىزدى رەفورما ازاماتتاردىڭ ساناسىندا بولۋعا ءتيىس وزگەرىستەر. ءبىزدىڭ ارقايسىمىز ءوز ەلىمىزدى، ونىڭ ىشىندە ونىڭ زاڭدارىن قۇرۋ تەتىگى بىزدە ەكەنىن، بىزگە بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك".

ونىڭ ويىنشا، بۇل باستامانىڭ نەگىزگى ماقساتى – بۇكىل قوعامعا ەل رەفورمالارىنا سوزبەن ەمەس، ءىس جۇزىندە قالاي ىقپال ەتۋ كەرەكتىگىن ۇلگى ەتۋ.

«بۇل ءۇشىن بىزدە قۇرالدار،"تۇتقالار " بار، ولار ءالى دە سىناقتان وتپەسە دە، سىقىرلاپ جۇمىس ىستەيدى. بىراق جۇمىس ىستەتۋ ءۇشىن ولاردى بەلسەندى پايدالانۋ كەرەك. ءبىز قازاقستاندىق بيزنەستىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. بىزدە كونستيتۋتسيالىق سوتتا كوتەرگىمىز كەلەتىن تاعى بىرنەشە سۇراق بار، بىراق بۇل وڭاي ءىس ەمەس.

سالىق كودەكسىنىڭ 137-بابى بويىنشا سوتتاسۋ – بۇل ءبىزدىڭ العاشقى قادامىمىز، سوندىقتان قاتەلەسۋىمىز دە مۇمكىن. الايدا بۇل پروتسەستى ءارى قاراي شيراتىپ، تۇسىنىكتى جانە قاراپايىم ەتۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋىمىز كەرەك، – دەپ ويىن قورىتىندىلادى ايبەك بارىسوۆ.

اتالعان سالىق كودەكسىنىڭ  137-بابى بويىنشا,  بەلگىلەنگەن جاعدايلاردى قوسپاعاندا، تاۋەكەل ولشەمشارتتارىن جانە تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جۇيەسىن قولدانۋ ءتارتىبىن سالىق ورگانى ايقىندايدى جانە ول جاريا ەتۋگە جاتپايتىن قۇپيا اقپارات بولىپ تابىلادى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، قازاقستاندا قايتا جاڭعىرتىلعان كونستيتۋتسيالىق سوت ءوز جۇمىسىن 2023 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستادى. ەل تاريحىندا كونستيتۋتسيالىق سوت 1993-1995 جىلدارى بولعان.