Salqın sayasat sırttan keler investiciyağa kedergi keltirui mümkin

2018 jıl Qazaqstan üşin birşama qiındıqtar äkelgendigi tüsinikti. Teñge qwnsızdanıp, ekonomikanıñ qwldırauına äkelip soqtı. Bwdan bölek, mwnay bağasınıñ da jağdayı mäz emes. Sonımen qatar, türli qılmıstar köbeyip, işki sayasi jağdaylar da birşama uşıqtı.

Äytse de, öten jıldıñ soñına qaray tarif bağaları tömendep, wstazdar men tärtip saqşılarınıñ jalaqısı ösetindigi köptegen halıqtıñ ümitin qayta jaqqanday boldı. Biraq, mwnıñ barlığı biıl qanday jağdaylarğa alıp kelui mümkin. Sebebi, sayasatta ärbir is şahmat jürisi ispetti bir qadam äri oylaudıñ arqasında bolatındığı tüsinikti. Osı orayda nazarlarıñızğa täjiribieli ekonomist Maqsat Halıq pen sayasi sarapşı Rasul Jwmalınıñ 2019 jılğa boljamın wsınudı jön körip otırmız.

Sayasatker, Rasul Jwmalı:

Biıl saylau boluı da mümkin, bolmauı da mümkin. Bilik basındağılardıñ basına ne kelse, sonı istey saladı. Bwğan deyin de bizde soñğı 15 jılda ötken prezidenttik, parlamenttik saylaulardıñ barlığı zañda belgilengen uaqıttan tıs ötken bolatın. Qazir de mwnday qadamğa bara saluı äbden ıqtimal. Eldegi dağdarıstı jağday, halıqtıñ aşınuı,  mwnıñ barlığı tım kürdelenip ketudiñ aldında. Osığan baylanıstı bilik qaytadan merzimin sozıp aludıñ retin qarastırıp otırğan sıñaylı. Negizi bwl jaqsı dästür dep öz basım oylamaymın. Qayta-qayta saylaudıñ kezekten tıs ötkizilui, memlekettiñ öziniñ zañdarına degen közqarasınıñ körsetkişi emes pe. Öz zañdarın özi orındamaytın bolsa, özi belgilegen saylaudı merziminen erte ötkize beretin bolsa, bwl qanşalıqtı zañnıñ orındalatının körsetip twr. Biliktiñ özi zañğa nemqwraylı qaraytın bolsa, basqalardan qalay talap etuge boladı. Jalpı saylau degen bwl demokratiyalıq qatısular, uaqıtında ötui şart. Örkenietti memleketter deymiz ğoy, solardı alıp qarasaq, mısalı, Britaniya bolsın, Franciya bolsın, Amerika Qwrama Ştattarı bolsın kezinde tipti tötenşe jağday bolğanda ğana kezekten tıs saylaulardı ötkizetin. YAğni, öz zañdarına qwrmetpen qaraydı. Bizde ökinişke oray basqa. Sondıqtan osı 2019 jılı saylau öte me, ötpey me bwl biliktiñ öziniñ wstanımı. Biraq, bwl bizdegi saylaudı tolıqqandı saylau dep aytuğa kelmeydi. Sebebi, saylau bolu üşin qoğamda azamattardı tañdau bolu kerek, tañdau bolmaytın bolsa, ol qanday saylau bolmaq. Saylau birneşe wsınıstıñ arasınan, birneşe sayasatkerdiñ nemese bağdarlamalardıñ arasınan köñiliñizden şıqqan bireudi tañdau. Bizdegi saylauda onday tañdau joq. Bwrınğı bilik öziniñ merzimin jañadan sozıp aladı. Bwl endi saylau degenge onşa keliñkiremeydi.

Sonımen qatar, eger saylau bola qalğan jağdayda odan qanday da bir tıñ jañalıq kütudiñ qajeti joq. Sebebi, bwğan deyin de kezekten tıs qanşama saylaular boldı. Sol bayağı jartas, sol jartas qala beredi. Bayağı şendilerde özderiniñ ornındarında qala bermek. Mwnday jağdaylar osı uaqıtqa deyin ömirdiñ jaqsaruına alıp kelgen joq.

Bwdan bölek, özimizdiñ işimizde de dağdarıs äli künge deyin jalğasıp keledi. Qay salanı alıp qarasaq ta ekonomika, qarjı, teñgeniñ bağamı, äleumettik mäseleler barlığına üñilip oñıp twrğan birde bir salanı ayta almaymız. Jastar mäselesi, auıl şaruaşılığı yağni dağdarıstıñ jağdayı öz işimizde, onı asqındırıp otırğan meniñşe ol basqaru jüyesiniñ, sayasi jüyeniñ eskirgeni, reformasız qaluı, qazirgi tüyitkilderge käsibi deñgeyde, memleketşildik deñgeyde jauap beruge dayın bolmauı sonımen qatar, jemqorlıqtıñ asqınuı bwl da bizdiñ eñ asqınğan dertterimizdiñ biri. Mañızdı şeşimderdiñ halıqtıñ müdesimen sanaspay jabıq esik jağdayında qabıldanuı, sırttağı qarızdıñ ösui, qazirdiñ özinde 170 milliard dollardan asıp otır. Bwl degenimiz jan basına şaqqanda 9 mıñ dollardan astam qarızbız degen äñgime. Endi mınau formal'dı türde qabıldanatın şeşimderge qaramastan, olardıñ iske asıp jatqanı şamalı. Al, dağdarıstı jağdaydı biz älemdik reytingilerden bayqaymız. Ekonomikanıñ ösimi, türli keleñsiz jağdaylar, söz erkindiginiñ joqtığı, jemqorlıqtıñ asqınuı, qılmıstıñ köbeyuui, äsirese jastardıñ arasındağı elge kelgen migranttardıñ köbeyuui biıl da asqınatın türi bar. Sebebi, bizdegi köptegen mäseleler şeşilmeydi. Sonday-aq, mwnday mäseleler talqılanbaydı, sebepteri anıqtalmaydı. Jılı jauıp qoyuğa, ündemey qaluğa nemese şekteuge, tıyım saluğa, qit etse sottauğa dayın twratın memleketimiz barlıq mäselelerdi östip şeşip keledi.

Tipti, jıldıñ bası Qarağandıdağı qayğılı jağdaydan bastaldı. Halıqtıñ narazılığı, jastardıñ mitingige şığuı bwl da bir jağdaydıñ uşıqqandığınıñ körinisi. Nelikten 2019 jılı bwl mäseleler saqtaladı? Sebebi bizdegi eskirgen sayasi jüyeniñ özgeretin qalpı joq. Onday wstanımı, erik-jigerin bayqap otırğanımız joq. Sondıqtan, eski äreketter men wstanımdar bwl mäselelerdi şeşuge mümkindik tuğızbaydı. Osı sebepti 2019 jılı atalğan mäseleler kürdelene tüspek.

Endi Qazaqstannıñ jağdayına äser etetin sırtqı faktorlar da biz üşin jağımdı bolıp otırğan joq. Onıñ işindegi bizdiñ ekonomikamızdıñ arqa süyegeni mwnay bağalarınıñ tömendeui mwnıñ barlığı keri äserin tigizude. Mwnday jağdaylar Qazaqstannıñ ekonomikasına, äleumettik jağdayına ülken sın bolıp otır. Ekinşiden, Qazaqstannıñ jağdayına kesirin tigizip otırğan, bwl Reseyge täueldiligi. Euraziyalıq Ekonomikalıq odaq şeñberinde birtalay lauazımdarımızdı osı wyımğa berip qoyğanımızdıñ kesiri, qazir reseyde bolıp jatqan barlıq keleñsizdik qazaqstanğa da keri äserin tigizip otır. Äsirese, 2018 jıldan beri Reseydiñ bükil älemmen arazdasıp otırğanı, sankciyalardıñ qwrsauına tüskeni, bwl Reseydiñ özine de onımen birge oğan täueldi Qazaqstanğa da öziniñ keri äserin tigizip otırğandığın bayqap otırmız. YAğni, osınday sırtqı faktorlardıñ äseri onıñ işindegi eki memleket Resey men Qıtayğa täueldiligimiz artıp kele jatqanı, özimizdiñ derbes täuelsiz sayasatımızdı jürgize almauımızdıñ kesiri 2019 jılı osı mäselelerdiñ uşığatın türi bar.

Al, 2019 jılı jaña reformalar bolama degenge kelsek, bwğan biliktiñ öziniñ barğısı joq. Qazirgi jağdaydı meylinşe wzaq merzimge saqtap qaluğa tırısuda. Jalpı Halıqaralıq, älemdik praktikağa jüginetin bolsaq, kez-kelgen bilik özdiginen reforma jasamaydı. Tek qana mäjbür bolğanda, basqa amalı qalmağanda ğana osınday äreketterge baradı. YAğni biligin halıqpen bölisu üşin ğana jasaydı. Halıqtıñ aldında esep beru, qabıldağan şeşimi üşin jauapkerşiligin sezinu, bwğan bizdiñ bilik bir küni oyana salıp, men bwğan deyin ağattıq jasappın, endi basqaşa isteymin dep özdiginen eşqaşan jasamaydı. Sondıqtan, 2019 jılı biliktiñ özi osınday qadamğa baru ne ğaybıl. Alayda, qoğamnıñ özi oyanıp, tabandılıq tanıtatın bolsa, azamattıq qoğam retinde belsendilik tanıtatın bolsa jäne mäjbürleytin bolsa, aşıqtıqqa, demokratiyanıñ orındaluına, jalpı konstituciyada jazılğan qwndılıqtardıñ qağaz jüzinde emes, is jüzinde orındaluı barlığınıñ zañ aldında teñdigi, söz bostandığı, birinşi kezekte adamnıñ igiligi, adamnıñ ömiri, qazaq tili - memlekettik til, mwnıñ barlığı bizdiñ konstituciyada jazılğan. Biraq, mwnıñ barlığı orındalıp otırğan joq. Söz bostandığı, senim bostandığı, mitingke şığu bostandığı, is jüzinde mwnıñ barlığına bizde tıyım salınğan. Barlığına cenzura! Nelikten? Sebebi, qoğamnıñ özi belsendilik tanıtpaydı. Sondıqtan, eger 2019 jılı qanday da bir özgeris bolatın bolsa, qoğamnıñ öziniñ eti tiri bolatın bolsa, özi belsendilik tanıtatın bolsa, sonda ümit bar. Eger osılay qala beretin bolsa, eşkim sırttan kelip Qazaqstannıñ şaruasın istep bermeydi. Köz jwmıp, auızdı jwmıp otıratın bolsaq, onda tıñ nätije kütudiñ qajeti joq. Sondıqtan köp nerse qoğamnıñ özine, azamattardıñ özine baylanıstı!

Ekonomist, Maqsat Halıq:  Eñ birinşi 2018 jılı este qalğan ülken jağday, ol teñgeniñ qwnsızdanuı erekşe orın aldı dep aytuğa boladı.  Sebebi, erkin aynalımğa ötkeli üş jıl ötse de, bıltır teñge biraz qwnsızdanğan tendenciyanı kördik. Onıñ negizi sebebi, AQŞ-tıñ federaldı registr jüyesi dollardıñ bağalıq payızdıq mölşerlemesin maqsattı türde wzaq merzimde köterip kele jatqandığı öz äserin tiizude. Ötken jıldıñ özinde tört märte kötergen. Mısalı, köktemde 1,72 payızğa  bwdan keyin jazda 1,75 payızğa  tağı da bir ret özgertti. Al, tamız ayında 2,25 payızğa, 2018 jıldıñ jeltoqsanında eki jarım payızğa arttırğan. Alğaşqı ekeui qattı bir äserin bergen joq, öytkeni ol uaqıttarda teñgege swranıs köp boldı da, biraz iri kompaniyalır memleket aldındağı salıqtıq bereşekterin ötep jatqandıqtan, teñge jıldıñ basında küşin saqtap twrdı. Al, endi jıldıñ soñına qaray qaraytın bolsaq, tamız ayındağı köterilu qattı äser etkendigin añğaruğa boladı. Tipti halıqtıñ arasında dollar 400-den asıp ketedi degen türli qauesetter tarağan. Bäri jappay dollardı satıp ala bastadı. Bwdan keyin 2018 jıldıñ jeltoqsan ayındağı dollardıñ köterilui teñgeniñ qwnsızdanuına birden qattı äser etti.

Endi osı jağdayğa baylanıstı Wlttıq bank qanday äreket jasadı degenge keler bolsaq, 2018 jıldıñ qırküyek ayında halıqtıñ arasındağı devol'vaciyanıñ aldın alu üşin intervenciya jasadı. Teñgege quat beru üşin 520 mln dollardı jaqtı. Bwdan bölek, qazan ayında teñgeniñ bağalıq payızın 9 payızdan 9,27 payızğa arttırdı. Osı jağdaylar teñgeniñ osı künge deyin saqtaluına, quattılığın wstap twruğa öziniñ äserin tigizip keledi.

Biraq, biıl jılım qanday boljam? Keler jılı osı federaldı registr jüyesi tağı da dollardıñ payızdıq mölşerlemesin kötere beredi degen boljam bar. Eger de onday bolatın bolsa, onda jalpı bizdiñ ğana ekonomikamız üşin ğana emes, damuşı elderdiñ ekonomikasına keri äserin tigizetindigi ras. Köptegen ekonomister 90-şı jıldardağı «Aziya dağdarısı» kezinde, AQŞ-qa qaray aziya elderiniñ kapitalı ausqan. Sol sebepti aziya elderinde dağdarıs ornağan dep aytadı. Sol tendenciya qaytalanuı mümkin. Öytkeni, dollardıñ kilttik payızdıq mölşerlemesi köteriletin bolsa, älemde dollardıñ qwnı artadı jäne de dollardağı qwndı qağazdardıñ payızdıq bağası da artadı. AQŞ-ta qarajat saqtau tiimdi boladı. Sondıqtan investorlardıñ nazarı endi damuşı elderde täuekelge barıp investiciya jasağannan göri, AQŞ-tıñ qwndı qağazdarına satıp alıp, payızdıq üstemesimen tabıs tauıp tınış jatqan jaqsı dep oylaydı. Söytip kapitaldıñ negizgi böligi damuşı elderden AQŞ-qa qaray auısadı. Bwl eñ iri dağdarısqa alıp kelui mümkin degen boljam bar.

Biraq, Donal'd Tramptıñ özi federaldı rezistr jüyesi dollardıñ payızdıq mölşerlemesin köterip jatqanına qarsı ekendigin aytıp otır. Sonımen qatar, osı federaldı registr jüyesiniñ törağasın auıstırıp tastay alatın bolsa, onda, kişkene köñilimiz toq boladı dep aytuğa boladı. Qalıptı twraqtılıq saqtaluı mümkin. Al, onday jağday bolmasa, ayağı qiın jağdayğa alıp kelui de ğajap emes.

Bwdan keyin älemdegi şielenisterdiñ köptep bara jatqandığı da ekonomikanıñ damuına keri äserin tigizude. Bwrın memleketter özara biz integraciyalanu kerekpiz dep aytatın. Düniejüzilik sauda wyımna müşe boluğa tırısatın. Osı orayda memleketter bir-birimen sauda jasau üşin tiimdi şarttar wsınatın. Tarifterin tüsiretin. Osınday tendenciya bwrın köp edi. Alayda, qazir kerisinşe memleketter jabıq sayasat jürgize bastadı. Mwnı ekonomikadağı protikcianizm dep ataydı. İşki narıqtı qorğau üşin kedendik baj salıqtarın köterip, importtıq tauarlarğa salıqtı arttırıp, işki otandıq önimderdi qorğau poziciyasına öte öte bastadı. Qazirgi tañda AQŞ-tıñ özi mwnday sayasattı engize bastağanın bayqaymız. Onı Qıtaymen aradağı sauda soğısınan körip otırmız.

Teñgeniñ älisireui erkin aynalımğa köşkeli beri belgili bir därejede bizdiñ memleketimizdiñ makro ekonomikalıq faktorlarına da keri äserin tigizude. Öytkeni, biz erkin aynalımğa köşpey twrıp 2013-2014 jıldarda jan basına şaqqandağı jalpı işki önim 12 mıñ dollardıñ üstinde bolatın. Bizdegi eñ ülken körsetkiş 13 600 dollar bolğan. Älemdik standarttar boyınşa eger 12 mıñ dollardan joğarı bolsa, eldiñ äleumettik jağdayı ortaşa dep bağalanadı. Sonday deñgeyge köterilgen edik. Al biraq, 2015 jılı erkin aynalımğa ötkennen keyin birden jan basına şaqqandağı işki önim eki esege tüsip ketti. 2016 jılı 7 mıñ dollardıñ şamasına deyin qwladı. Biılğı jıldıñ qorıtındısı boyınşa 9 mıñ dollardıñ şamasında bolıp twr. Bwl degenimiz äli de bolsa 10 mıñ dollarğa jete almay twr. Älemdik standarttarda jan basına şaqqandağı jalpı işki önim 10 mıñ dollardan tömen bolsa, kedey memleketterdiñ qatarında sanaladı.

Jalpı 2019 jıl Qazaqstan üşin kürdeli bolmaq. Sarapşılardıñ oyın qorıtındılaytın bolsaq teñgeniñ twraqsızdığı, sırtqı memlekettermen baylanıs, işki ekonomika men sayasi alañdağı şielenister barlığı bir arnağa kelip toğısqanday. Bwdan bölek mwnay bağasınıñ tömendeui de el ekonomikasına keri äserin tigizbese, alğa qaray ilgerilete qoymaytındığı belgili. Sonımen qatar biıl ötui mümkin saylau da tıñ jañalığın alıp kelmeytindigine köz jetkizuge boladı. Eger eskirgen jüye öziniñ sara jolınan tanbasa, onda qazaq qoğamı ülken dağdarıstıñ az-aq aldında twr.

"The Qazaq Times"