لوۋرەنس لەسسيگ: حح عاسىردىڭ مەديا كومپانيالارىنا عالامتور باستى جاۋعا اينالىپ تۇر

https://img.tyt.by/620x620s/n/09/a/lawrence_lessig.jpg

1903 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا سولتۇستىك كارولينانىڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان بىردەي جەل سوعاتىن جاعاجايىندا اعايىندى رايتتار 100 سەكۋندتان اسا ۋاقىت بويى اۋادان دا اۋىر، وزدىگىنەن قوزعالاتىن اپپاراتتىڭ ۇشا الاتىنىن دالەلدەدى. بۇل اسا ماڭىزدى ءسات ەدى ءارى ونىڭ تاريحيلىعىن كوپ ادام سەزىندى. مۇنىڭ ءوزى باسقارىلاتىن ۇشاقتىڭ وسى جاڭا تەحنولوگياسىنا دەگەن ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى جانە اۋەدە ۇشۋ سالاسىن يگەرۋگە قىزىعۋشىلار توپ-توپ بولىپ كوبەيدى.
اعايىندى رايتتار ۇشاقتى ويلاپ تاپقانعا دەيىن، مەنشىك تۋرالى امەريكالىق زاڭ بويىنشا، مەنشىك يەسى ءوز يەلىگىندەگى جەرگە عانا ەمەس، ونىڭ بايلىقتارىنا جانە سونىمەن قاتار سول جەر ۇستىندەگى اۋە كەڭىستىگىنە دە يە بولاتىن. عالىمدار كوپتەگەن جىلدار بويى جەرگە دەگەن يەلىكتى قايتكەن كۇندە جاقسىلاپ ناقتىلاۋعا بولاتىن ءارى جەر يەسىن ونىڭ ۇستىندەگى اسپانعا دا يە ەتەتىن مەنشىك زاڭىن ويلاستىرىپ، باس قاتىردى. بۇل مەنشىك يەسى جۇلدىزدارعا دا يە دەگەندى بىلدىرە مە؟ ال سول اۋە كەڭىستىگىن ۇنەمى كەسىپ ۇشاتىنى ءۇشىن قازداردى سوتقا بەرۋگە بولا ما؟
وسىلاي دەپ جۇرگەندە ۇشاقتار پايدا بولدى دا، مىنە، وسى ساتتەن باستاپ امەريكالىق قۇقىق قاعيدالارى العاش رەت اسا ايتۋلى ماڭىزعا يە بولدى. داستۇرىمىزدەن تەرەڭ تامىر تارتاتىن بۇل قاعيدالاردى وتكەن كەزەڭدەگى ءبىزدىڭ كوپتەگەن كورنەكتى زاڭگەرلەرىمىز مويىنداعان بولاتىن. ەگەر مەنىڭ مەنشىگىم اسپانعا دەيىن سوزىلاتىن بولسا، وندا مەنىڭ ەگىستىگىمنىڭ ۇستىمەن ۇشىپ وتكەن United اۋە كومپانياسىنا نە ىستەۋىم كەرەك؟ وعان مەنىڭ مەنشىك يەلىگىمنىڭ ۇستىنەن ۇشۋعا تىيىم سالا الامىن با؟ ايتالىق، Delta اirlines-پەن ليتسەنزيالانعان كەلىسىمشارت جاساي الامىن با؟ وسى قۇقىقتىڭ باعاسىن ايقىنداۋ ءۇشىن اۋكتسيون ۇيىمداستىرا الامىن با؟
بۇل ساۋالدار 1945 جىلى فەدەرالدى سوت قاراستىرعان داۋلى ماسەلەلەردىڭ باستىلارى بولدى. سولتۇستىك كارولينا فەرمەرلەرى توماس لي مەن تايمي كوسبيدىڭ تاۋىقتارى اسكەري ۇشاقتاردىڭ تىم تومەن باۋىر-
لاپ ۇشۋىنان قىرىلا باستاعاندا (شوشىنعان تاۋىقتار تاۋىققورا قا-
بىرعاسىنا سوقتىعىپ قىرىلىپ قالعان) كوسبيلەر سوتقا شاعىم ءتۇسىردى ءارى شاعىمدا ۇكىمەتتىڭ ولاردىڭ مەنشىك اۋماعىنا قول سۇققانىن اتاپ كورسەتتى. ۇشاقتار، ارينە، كوسبيلەردىڭ جەرىنە قونعان ەمەس. ال بىراق بلەكستوۋن، كەنت، كاۋك سىندى بەلگىلى ادامدار ناقتىلاپ كەتكەندەي، «جەردەگى مەنشىك اۋماعى ونىڭ ۇستىندەگى اسپان الەمىنىڭ شەكسىزدىگىنە دەيىن سوزىلاتىن» بولسا، وندا ۇكىمەت شىنىمەن دە فەرمەرلەر جەرىنە رۇقساتسىز ەنگەن بولىپ تۇر. سوندىقتان دا كوسبيلەردىڭ وسى زاڭسىزدىقتاردى توقتاتۋدى تالاپ ەتۋى زاڭدى. كوسبيلەردىڭ ءىسىن قاراۋعا جوعارعى سوت كەلىسىم بەردى. كونگرەسس اۋە جولدارىن قوعامعا ورتاق دەپ جاريالادى، بىراق مەنشىك كولەمى اسپان كەڭىستىگىنە دەيىن سوزىلادى دەگەن زاڭدىلىقتى ەسكە الساق، وندا كونگرەسس دەكلاراتسياسى قالىپتاسقان كونستيتۋتسياعا قايشى بولىپ شىعادى جانە مەنشىككە ەشبىر وتەماقىسىز-اق قول سۇعۋ بولىپ تابىلادى. سوت «مەنشىككە جەردىڭ اۋماعى جانە ونىڭ ۇستىندەگى اسپان كەڭىستىگى دە كىرەتىنى تۋرالى جالپى زاڭ دوكتريناسىن ەسكىردى» دەپ مويىندادى. بىراق سۋديا دۋگلاس ەجەلگى دوكترينانى جاقتىرتپاعانى سونشالىق، جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان مەنشىك تۋرالى زاڭدى ءبىر عانا ازات جولمەن جوق ەتتى. ول قاۋلىدا بىلاي دەپ جازدى:
«قازىرگى زاماندا بۇل دوكتريناعا ورىن جوق. كونگرەسس قاۋلى ەتكەندەي، اۋە كەڭىستىگى قوعامنىڭ ورتاق يگىلىگى بولىپ تابىلادى. ەگەر بۇلاي بولماعان جاعدايدا، ءاربىر ترانسكونتينەنتالدى ۇشۋدىڭ ناتيجەسىندە اۋە تاسىمالداۋشىسى سوتقا تۇسكەن شاعىمداردىڭ استىندا قالاتىن بولىپ شىعادى. بۇل اقىلعا سىيىمسىز. اۋە كەڭىستىگىنە جەكە مەنشىكتىكتى مويىنداۋ – اۋە كولىك جولىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، اۋە جولدارىن باسقارۋ جانە بۇكىل قوعام مۇددەسى جولىندا اۆياتسيانىڭ دامۋى مۇمكىندىگىنەن ايىرادى، سونىمەن قاتار نەگىزىنەن زاڭ بويىنشا بۇكىل قوعامعا تيەسىلى دۇنيەنى جەكەنىڭ يگىلىگىنە اينالدىرادى».
بۇل اقىلعا سىيىمسىز.
مىنە، قۇقىق قاشاندا وسىلاي جۇمىس ىستەيدى. ارينە، ۇنەمى وسىلايشا قاتتى كەتپەيدى ءارى اسىعىس قابىلدانبايدى، بىراق اقىرىندا ءدال وسىلاي جۇمىس ىستەي باستايدى. دۋگلاس شەشىمدى كوپ جالتاقتاپ، ويلانىپ-تولعانىپ جاتپاستان بىردەن قابىلدايتىن. وزگە سۋديالار، دۋگلاستىڭ «بۇل اقىلعا سىيىمسىز» دەپ ءبىر جولمەن عانا جەتكىزگەنىندەي قورىتىندىعا كەلۋى ءۇشىن بىرنەشە بەت پىكىر جازار ەدى. بىراق قانشا بەت جازىلسىن مەيلى، بىزدىكىندەي قۇقىقتىق جۇيەنىڭ نەگىزگى رۋحى زاڭنىڭ زاماناۋي تەحنولوگياعا بەيىمدەلەتىنىندە بولىپ تابىلادى. جانە دە زاڭ، بەيىمدەلە وتىرىپ، وزگەرەدى. ءبىر كەزدەرى ماڭگىلىك جارتاستاي مىقتى بولعان زاڭدىلىقتار كەلەسى زامان اعىمىندا بىت-شىتى شىعىپ قۇلايدى. شىن مانىسىندە سوت: «كوسبيدىڭ مەنشىك قۇقىعى جەر مەملەكەت پايدالانعان كەزدە قۇنسىزدانىپ قالعان جاعدايدا عانا بۇزىلعان بولىپ سانالار ەدى» دەگەن قاۋلى شىعاردى. بۇل مىسالدى مەن كيت اوكيدىڭ «زياتكەرلىك مەنشىك جانە تاۋەلسىزدىك: اۆتورلىقتىڭ مادەني جاعراپياسى بويىنشا جازبالار» اتتى تۋىندىسىنان الدىم).
ەگەر دە مۇنداي وزگەرىستەرگە قارسى شىعاتىندار اناۋ ايتقان ىقپالدى تۇلعا بولماسا ءبارى دە وسىلايشا جالعاسا بەرمەك-ءتى. كوسبيلەر قاراپايىم فەرمەرلەر ەدى. ولار سياقتى وزگە دە كوپتەگەن جان اۋە قوزعالىسىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىنا نارازىلىعىن بىلدىرگەنىمەن، الەمنىڭ بارلىق كوسبيلەرى بىرىگۋى جانە پروگرەستى توقتاتۋى، اعايىندى رايتتار جاساپ شىعارعان تەحنولوگياعا تىيىم سالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. اعايىندى رايتتار ۇشاقتى تەحنيكالىق يدەيالاردىڭ قايناپ تۇرعان قازانىنا سالىپ جىبەردى، سودان كەيىن ولاردىڭ تەحنولوگياسى تاۋىق قوراداعى ۆيرۋس سىندى تەز تارالدى.
كوسبي سىندى فەرمەرلەر اعايىندى رايتتاردىڭ ۇشاعى «اقىلعا سىيىمدى» دۇنيەلەردى وزگەرتىپ جىبەرگەن جاعدايدا قالدى. ولار ءوز فەرمالارىندا وتىرىپ وسى ءبىر ءساندى جاڭالىقتار ءۇشىن ارمانسىز اشۋ شاقىرىپ، جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ ىزالانا الار ەدى. ولار ءوز كونگرەسمەندەرىنەن كومەك سۇراسىن، ءتىپتى سوتقا دا شاعىمدانسىن مەيلى، بىراق ناتيجەسىندە ءبارىبىر، جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن، جۇرتتىڭ بارىنە ايدان انىق «اقىلعا سىيىمدى» دۇنيەنى جەڭە المادى. ولاردىڭ «جەكە مۇددەسى» ەشقاشان دا كوزگە انىق كورىنىپ تۇرعان «قوعام مۇددەسىنەن» جوعارى تۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرىلمەدى.
ەدۆين گوۆارد ارمسترونگ – امەريكانىڭ ادىلەتسىز ۇمىت قالعان، كەمەڭگەر ونەرتاپقىشتارىنىڭ ءبىرى. ول امەريكالىق جاڭاشىلدار ساحناسىندا توماس ەديسون، الەكساندر گرەم بەلل سىندى الىپتاردان كەيىن بىردەن پايدا بولدى. ونىڭ تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى راديو پايدا بولعاننان كەيىنگى العاشقى 50 جىلدا مەيلىنشە ماڭىزدى بولدى. ول 1831 جىلى كىتاپ تۇپتەۋشىنىڭ كومەكشىسى بولا ءجۇرىپ ەلەكترلىك يندۋكتسيانى اشقان مايكل فارادەيدەن الدەقايدا جاقسى ءبىلىم الدى. الايدا ارمسترونگ راديو جۇمىسىنىڭ قاعيداتتارىنداعى ەڭ ءبىر كوزگە كورىنبەس، قولعا ۇستاتپاس ۇساق-تۇيەكتىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن. ول راديو سالاسىن الدەقايدا العا جىلجىتقان نەگىزگى جانە ماڭىزدى ءۇش جاڭالىق اشتى. 1933 جىلى روجدەستۆونىڭ ەرتەڭىنە ارمسترونگقا اسا ماڭىزدى ونەرتابىسى – جيىلىكتى مودۋلياتسيالى راديو (FM) ءۇشىن 4 پاتەنت بەرىلدى. بۇعان دەيىن قالىڭ كوپشىلىككە امپليتۋدالىق مودۋلياتسيالى راديو عانا قولجەتىمدى بولاتىن. سول كەزەڭ تەورەتيكتەرى جيىلىك مودۋلياتسياسىنداعى راديو ەشقاشان جۇمىس ىستەمەيدى دەپ سەندىرەتىن. ولاردىڭ سپەكتردىڭ جىڭىشكە سىزىعى تۋرالى ويى دۇرىس تا بولاتىن. ال ارمسترونگ بولسا جيىلىك مودۋلياتسياسىنداعى راديو، بەرىلەتىن سيگنالدىڭ قۋاتى جانە اتموسفەرالىق شۋىلى ەداۋىر كەم بول-
عان جاعدايدا، سپەكتردىڭ جالپاق سىزىعى ارقىلى سىڭعىرلاعان تازا سيگ-
نال بەرە الاتىنىن تاپتى.
1935 جىلدىڭ 5 قاراشاسىندا ول ءوزىنىڭ ويلاپ تاپقان تەحنولوگياسىن نيۋ-يوركتەگى «ەمپايەر ستەيت» ۇيىندە ورنالاسقان راديوينجەنەريا ينستيتۋتىندا كورسەتتى. ول راديوقابىلداعىشتىڭ بارلىق امپليتۋدالىق مودۋلياتسياسى ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن ارنالارىن بۇراپ شىعىپ، سو-
ڭىندا وسىدان 17 ميل قاشىقتىقتاعى ستانتسيادان جىبەرىلىپ وتىرعان ترانسلياتسيانى ورنىقتىردى. كەنەت راديو ءۇنسىز قالدى، بەينە بۇزىلىپ قالعانداي، بىرەر ساتتەن سوڭ راديوقابىلداعىشتان بۇرىن ەشكىم ەستىمەگەن ساف تازا داۋىسپەن ديكتور سويلەي جونەلدى! «بۇل نيۋ-يورك شتاتىنداعى يونكەرستە ورنالاسقان، جيىلىك مودۋلياتسياسىندا جانە 2,5 مەترلىك تولقىن-
دا جۇمىس ىستەيتىن W2AG اۋەسقوي ستانتسياسى».
اۋديتوريا بۇرىن مۇمكىن ەمەس دەپ جۇرگەن جاڭالىقپەن تانىستى.
«يونكەرستەگىلەر ميكروفون الدىندا توستاققا سۋ قۇيىپ ەدى، قۇيىلىپ جاتقان سۋ سارىلى ەستىلدى... ءبىر پاراققاعازدى مىجعىلاپ جىرتىپ ەدى – بارلىعى دا الدىمەن مىجعىلانىپ، سونسوڭ جىرتىلعان قاعاز دىبىسىن ەستىدى. كۇيتاباقتان سوۋزدىڭ مارشتارى وينالدى، فورتەپيانو مەن گيتارادا جەكە نومىرلەر ورىندالدى... مۋزىكانىڭ تابيعي كۇيىندە تازا ەستىلگەنى سونشا، راديودان مۇندايدى بۇرىن-سوڭدى ەشكىم ەستىمەگەن ەدى».
اقىلعا سىيىمدى دەپ قاراستىرساق، ارمسترونگ تاماشا راديو ويلاپ تاپتى. بىراق سول كەزەڭدە ارمسترونگ امپليتۋدالىق مودۋلياتسيالى ترانسلياتسياسى سالاسىندا باسىمدىق تانىتىپ جۇرگەن RCA كومپانياسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن بولاتىن. 1935 جىل قارساڭىندا بۇكىل قۇراما شتاتتار اۋماعىندا مىڭداعان راديوستانتسيا جۇمىس ىستەدى، الايدا بارلىق ءىرى قالالارداعى حابار تاراتقىش جەلىلەر از عانا كومپانيالاردىڭ قولىنا جيناقتالعان-تىن.
RCA پرەزيدەنتى، ارمسترونگتىڭ دوسى دەۆيد سارنوفف، عالىمنىڭ امپليتۋدالىق مودۋلياتسيادا تازا سويلەيتىن راديو ويلاپ تابۋىن اسىعا كۇتكەن ەدى. سوندىقتان دا ارمسترونگ وعان دىبىستى تازا بەرەتىن قۇرىلعى ويلاپ تاپتىم دەگەندە قاتتى قۋاندى. بىراق ارمسترونگتىڭ ءوز ونەر تابىسىن جاريا ەتكەنى سول-اق ەكەن، سارنوففتىڭ قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
«مەن، ارمسترونگ ءبىزدىڭ امپليتۋدالىق مودۋلياتسيالى راديوسىنداعى شۋىلدى تازالايتىن فيلتر ويلاپ تاباتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىم. مەن ونىڭ رەۆوليۋتسيا باستاپ، RCA-مەن باسەكەلەسەتىن، شايتان العىر شەكسىز-شەكسىز يندۋستريانى تۋىنداتادى دەپ كۇتپەگەن ەدىم».
ارمسترونگتىڭ ونەرتابىسى RCA-نىڭ امپليتۋدالىق مودۋلياتسيالى يمپەرياسىنا قاۋىپ ءتوندىردى. سوندىقتان كومپانيا قولىنان كەلگەنشە بارلىق تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، جيىلىك مودۋلياتسياسىندا جۇمىس ىستەيتىن راديونى تۇنشىقتىرا باستادى. FM – عاجايىپ تەحنولوگيا بولا الار ەدى، الايدا سارنوفف تاماشا تاكتيك بولاتىن. بۇل وقيعانى ءبىر اۆتور بىلاي سۋرەتتەيدى:
«FM-ءدى قولداۋشىلاردىڭ، نەگىزىنەن، ينجەنەرلەردىڭ كۇشى – ماركەتو-
لوگتاردىڭ، پاتەنت بەرەتىن بيۋرولاردىڭ، زاڭ كەڭسەلەرىنىڭ ستراتە-
گيالىق كۇش-قۋاتىنا قارسى تۇرا المادى. ال سوڭعىلارىنىڭ ءبارى جا-
بىلىپ قوعامعا پايدا اكەلەتىن، بىراق كورپوراتيۆتى مۇددەلەرىنە قاي-
شى، ياعني جەكە كومپانيالارعا شىعىن اكەلەتىن وسى جاڭالىقتى باسىپ تاستاۋعا بار كۇش-قايراتىن جۇمسادى. ەگەر دە FM راديونىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاسالماعاندا، بۇل راديويندۋسترياداعى كۇشتەردىڭ تولىعىمەن قايتا بولىنىسكە تۇسۋىنە اكەلىپ سوعار ەدى دە... اقىر سوڭىندا بۇكىل قۇدىرەتى جان-جاقتان تولىعىمەن زاڭمەن قارۋلانىپ قورعالعان امپليتۋدالىق مودۋلياتسيالى راديوسىنىڭ تۇبىنە جەتەر ەدى، ال RCA -نىڭ بارلىق قۇدىرەت كۇشى وسى راديونىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان-تىن.
RCA العاشىندا زەرتتەۋ ءالى تولىق اياقتالعان جوق، سوندىقتان ونى ارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك دەگەن جەلەۋمەن، تەحنولوگيامەن ەشكىممەن بولىسپەدى. ەكى جىلعا سوزىلعان زەرتتەۋلەردەن كەيىن ارمسترونگتىڭ ءتوزىمى تاۋسىلعاندا جيىلىك مودۋلياتسياسىنداعى راديونىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن RCA ۇكىمەتتەگى ىقپالىن پايدالانا باستادى. 1936 جىلى RCA اقش-تىڭ بايلانىستار جونىندەگى فەدەرالدىق كوميسسيانىڭ (FCC) بۇرىنعى جەتەكشىسىن جالداپ، وعان كوميسسيانى FM راديوسىنا ونى مۇلدەم ەستىرتپەيتىندەي جيىلىك سپەكترىن بەرۋگە، ءسويتىپ، ونى ءىس جۇزىندە جيىلىكتىڭ مۇلدە وزگە كەڭىستىگىنە اۋىستىرۋعا كوندىرۋدى تاپسىردى. العاشىندا بۇل قيمىل-قارەكەتتەن ەش ناتيجە شىقپادى. بىراق ارمسترونگ جانە بۇكىل ۇلت وكىلدەرى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ جاتقاندا، RCA بىرتىندەپ دەگەنىنە قول جەتكىزە باستادى. سوعىس اياقتالعان سوڭ كوپ ۇزاماي-اق فەدەرالدىق كوميسسيا بارلىعى بىردەي انىق ءبىر ماقساتقا قول جەتكىزۋدى – FM راديوسىن تۇبەگەيلى جويۋدى كوزدەيتىن بىرنەشە نورماتيۆتىك اكت قابىلدادى. مۇنى لوۋرەنس لەسسيگ بىلايشا باياندايدى:
«سوعىستان كەيىن راديوالپاۋىتتاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن FCC ارقىلى قابىلدانعان بىرقاتار قاۋلىمەن FM راديوسىن قۇرتۋعا باعىتتالعان بىرنەشە قاتتى سوققى كۇشى مەن جاۋىزدىعى جاعىنان ەش اقىلعا سىيمايتىن».
RCA سوڭعى اۆانتيۋراسى – تەلەديدارعا جيىلىك سپەكترىندەگى ورىندى بوساتۋ ءۇشىن FM راديوسى تىڭداۋشىلارىن سپەكتردىڭ مۇلدەم جاڭا كەڭىستىگىنە اۋىستىرىپ تاستادى. FM راديو ستانتسيالارىنىڭ قۋاتتىلىعى دا ازايتىلدى، بۇل ەندى ولار باعدارلامالارىن ەلدىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە تاراتا المايدى دەگەن ءسوز ەدى. (بۇل شەشىمنىڭ قابىلدانۋىنا بار كۇشىن سالىپ جاقتاسقان ات&ت كومپانياسى بولدى، ويتكەنى تاراتۋ باعانالارىنسىز راديوستانتسيالار حابار تاراتا الماس ەدى، سوندىقتان كابەلدى جەلى جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولاتىن، ال بايلانىستىڭ بۇل ءتۇرىن ات&ت كومپانياسى ساتاتىن). وسىلايشا FM راديوسى ۋاقىتشا بولسا دا، مۇلدە جانشىلىپ قالدى. ارمسترونگ RCA-مەن شاماسى جەتكەنشە كۇرەسىپ باقتى. ەسەسىنە RCA ارمسترونگتىڭ پاتەنتتەرىن سوتقا بەردى. تەلەديدار ستاندارتىنا ارنالعان جاڭا جيىلىك مودۋلياتسياسىنىڭ تەحنولوگيالارىن ەنگىزگەننەن كەيىن RCA ارمسترونگتىڭ پاتەنتتەرىن بەرىلگەنىنە ون بەس جىل وتكەنىنە قاراماستان ەشبىر نەگىزسىز-اق جارامسىز دەپ تاپتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە اۆتور تولەماقىلاردان قاعىلدى. پاتەنتتەرىن قايتارۋ ءۇشىن ارمسترونگ التى جىل بويى زاڭ جۇزىندە، قىمباتقا تۇسكەن مايدان اشتى. سوڭىندا، پاتەنتتەردىڭ مەرزىمدەرى بىتكەندە، RCA ارمسترونگتى كەلىسسوزگە شاقىرىپ، اقى تولەيتىن بولدى. بىراق ول سوما ارمسترونگتىڭ ادۆوكاتتارعا كەتكەن شىعىنىن جابۋعا دا جەتپەيتىن. بۇل تەكەتىرەستە وڭباي جەڭىلگەن، ابدەن قاجىعان، ەڭ سوڭىندا تاقىرعا وتىرعان ونەرتاپقىش 1954 جىلى ايەلىنە قىسقا عانا حات قالدىرىپ، 13-قاباتتان سەكىرىپ كەتتى.
زاڭ كەيدە مىنە، وسىلايشا جۇمىس ىستەيدى. مۇنداي تراگەديالاردى ءجيى تۋدىرماس، قاھارماندىق پەن ءدراماتيزمدى سيرەك تۋدىراتىن زاڭنىڭ قولدانىستا وسىلاي دا بولاتىنى بار.
ۇكىمەت پەن ۇكىمەتتىك اگەنتتىكتەر اۋەل باستان-اق ىقپالعا تۇسكىش بولادى. مۇنداعى ەڭ شەتىن ءسات – قۇقىقتىق نەمەسە تەحنولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ بىرەۋلەردىڭ ماڭىزدى مۇددەلەرىنە زيان كەلتىرۋى بولىپ تابىلادى. وسى مىقتى مۇددە ءوزىن قورعاۋدى تالاپ ەتىپ بيلىككە تىم ءجيى قىسىم كورسەتەدى. ارينە، بۇل جاعدايدا ولار قوعامنىڭ مۇددەسىن العا تارتادى، بىراق مۇنىڭ ءبارى دە جالعان ءسوز. ءبىر كەزدەرى جارتاستاي مىعىم تۇرعان تۇسىنىكتەردىڭ ءوزى كەلەسى ءبىر داۋىردە تاريحي وزگەرىستەردىڭ نەگىزىندە قۇم بولىپ ۇگىتىلەدى. الايدا ولارعا سىبايلاس جەمقورلىققا باتقان ساياسي جۇيەمىز كومەك قولىن سوزادى. RCA دا كوسبيلەردە بولماعان ارتىقشىلىق – تەحنولوگيالىق وزگەرىستەرگە قارسى تۇرا الاتىن ىقپال بولدى.
عالامتوردا بەلگىلى ءبىر ونەرتاپقىش قانا جۇمىس ىستەمەيدى، سول سياقتى ونىڭ پايدا بولعان ناق ۋاقىتى دا كورسەتىلمەيدى. دەگەنمەن، قىسقا مەرزىم ىشىندە عالامتور قاراپايىم ءاربىر امەريكالىقتىڭ ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ ورنىعىپ ۇلگەردى. Rew Internet American Life Project زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، 2002 جىلى عالامتورعا امەريكالىقتاردىڭ 58 پايىزىنىڭ قولى جەتكەن. بۇل الدىڭعى ەكى جىلمەن سالىستىرعاندا 49 پايىزعا كوپ دەگەندى ءبىلدىردى. ال 2004 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي عالامتور اقش حالقىنىڭ 3-تەن 2 بولىگىن ەركىن قامتۋى مۇمكىن.
كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە ەنگەن عالامتور بارلىعىن وزگەرتتى. تەحنيكالىق سيپاتتاعى كەيبىر وزگەرىستەردى اتاساق – عالامتور كوممۋنيكاتسيا جىل-
دامدىعىن ۇدەتتى، اقپارات جيناۋدىڭ قۇنىن ارزانداتتى جانە ت.ب. بۇل كىتاپتا تەحنيكالىق ماسەلەلەر قاراستىرىلمايدى. ولار ءسوز جوق، ماڭىزدى ماسەلەلەر ءارى ولاردى تولىق تالداپ، ءتۇسىنىپ بولعانىمىز جوق، بىراق عالامتوردان قول ءۇزدىڭىز بولدى، بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ەكىنشى قاتاردا بولىپ شىعادى. جانە عالامتوردى پايدالانبايتىندارعا تىكەلەي قاتىسى جوق، قاتىسى بولعان كۇندە تىكەلەي اسەرگە يە ەمەس. بۇل ماسەلەلەر عالامتور تۋرالى كىتاپ قاراستىراتىن باستى دۇنيەلەر. بىراق ءبىزدىڭ كىتابىمىز ول تۋرالى ەمەس. كەرىسىنشە، بۇل كىتاپ – عالامتوردى اعىتىپ تاستاعاننان كەيىن دە ونىڭ ادامدارعا ەتەتىن ىقپالى تۋرالى، ونىڭ مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ ۇدەرىسىنە تيگىزەر اسەرى تۋرالى. مەن، عالامتور بۇل ۇدەرىستە تۇبەگەيلى جانە بەيسانا وزگەرىس جاسادى دەپ نىق ايتا الامىن. ول رەسپۋبليكانىڭ ومىرگە كەلۋىمەن بىرگە قالىپتاسقان ءداستۇردى تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. مۇنى تۇسىنگەن كوپتەگەن ادام وعان قارسى شىقتى، ومىرلەرىنەن الشاقتاتىپ تاستادى. دەگەنمەن، ادامداردىڭ بارلىعى دەرلىك عالامتوردىڭ بۇل قاتەرلى قاسيەتىن سەزبەيدى دە.
بۇل وزگەرىستىڭ ماعىناسىن، ولاردىڭ ارقايسىسىنا بايلانىستى قول-
دانىلاتىن قۇقىقتىق نورمالار اياسى ايقىندالعان كوممەرتسيالىق جانە كوممەرتسيالىق ەمەس مادەنيەتتىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتان بايقاۋعا بولادى. «كوممەرتسيالىق» مادەنيەت دەپ مەن، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ وندىرىلەتىن جانە ساتىلاتىن نەمەسە ساتۋ ءۇشىن شىعارىلاتىن بولىگىن تانيمىن. ال بۇدان وزگەسىنىڭ ءبارىن «كوممەرتسيالىق ەمەس» مادەنيەت دەپ تۇسىنەمىن. قارتتارىمىز ساياباق ورىندىقتارىنا جايعاسىپ نەمەسە قالا كوشەلەرىنىڭ قيىلىستارىنداعى اياداي ورىندارعا وتىرىپ الىپ بالالار مەن ۇلكەندەرگە تاريحات، شەجىرە ايتسا، بۇل كوممەرتسيالىق ەمەس مادەنيەت. ال نوي ۆەبستەر ءوزىنىڭ «وقىرمانىن»، دجوەل بارلوۋ ولەڭدەرىن باسپادان باستىرىپ شىعارعاندا بۇل كوممەرتسيالىق مادەنيەت بولدى.
امەريكالىق داستۇردە كوممەرتسيالىق ەمەس مادەنيەت اۋەل باستان-اق رەتتەلمەيتىن سالا ەدى. ارينە، ەگەر ءسىزدىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىڭىز ادەپسىز نەمەسە ءانىڭىز اينالاداعى تۇرعىنداردىڭ تىنىشتىعىن بۇزسا، بۇعان زاڭ ارالاساتىن. بىراق زاڭ ەش ۋاقىتتا دا مادەنيەتتىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ تۋىنداۋى مەن تارالۋ اسپەكتىلەرىنە تىكەلەي ارالاسقان ەمەس. مادەنيەتتىڭ بۇل قىرى «ەركىن» بولىپ قالا بەردى. وزدەرىنىڭ مادەنيەتىن تاراتۋ ءۇشىن جانە ءوزارا الماسۋ ءۇشىن ادامداردىڭ قاراپايىم ءادىس قولدانۋى – قايتادان اڭگىمەلەپ بەرۋ، مازمۇنداۋ، پەسا نەمەسە تەلەشوۋدان ءۇزىندى ويناپ بەرۋ، فان-كلۋبتارعا قاتىسۋ، مۋزىكا جازبالارىمەن الماسۋ قۇقىقتىق رەتتەۋدەن تىس ءومىر ءسۇرىپ كەلدى.
زاڭ ءوزىنىڭ بۇكىل نازارىن كوممەرتسيالىق مادەنيەتكە اۋداردى. زاڭ شىعارماشىلىق ىنتالاندىرۋدى باستا از-ازداپ، ال كەيىننەن بەلسەندى تۇردە قورعاۋعا كىرىستى. اۆتورلار ەكسكليۋزيۆتى قۇقىقتارىن كوممەرتسيالىق نارىقتا ساتا الۋى ءۇشىن ولاردى ءوز شىعارماشىلىعىنا دەگەن ەرەكشە قۇقىقپەن قامتاماسىز ەتتى. ارينە، بۇل دا شىعارماشىلىق قىزمەت پەن مادەنيەتتىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى. ال امەريكادا ونىڭ ماڭىزدىلىعى وتە جوعارىلادى. دەگەنمەن، ول ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە بەلەڭ الىپ كەتكەن جوق. ەش ۋاقىتتا ولاي بولعان ەمەس. كەرىسىنشە، ول ۇيلەستىرىلگەن ەركىن مادەنيەتتىڭ باعىنىشتى بولىگى بولىپ قالا بەردى.
ەندى ەركىن مادەنيەت پەن باسقارىلاتىن مادەنيەتتىڭ اراسىنداعى بۇرىنعىشا ايقىن دا انىق شەكارا جويىلدى.عالامتور بۇل شەكارالاردىڭ جويىلۋىنا جاعداي جاسادى، مىنە، وسى ساتتەن باستاپ بۇل ماسەلەگە مەديوكونتسەرندەر ۇيىمداستىرعان زاڭ ارالاستى. ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدىڭ تاريحىنداعى مادەنيەتتىڭ پايدا بولۋى مەن ونىڭ تارالۋىنا اسەر ەتەتىن ادەتتەگى ادىستەر العاشقى رەت قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ قاراماعىنا ءوتتى. زاڭ، بۇرىن باسقارۋعا قۇزىرەتتىلىگى جەتپەگەن مادەنيەت پەن شىعارماشىلىقتىڭ كەڭ سالاسىن قامتي وتىرىپ، ءوزىنىڭ وكىلەتتىلىگىن كەڭەيتتى. مادەنيەتكە دەگەن ەركىن قولجەتىمدىلىك پەن باسقارىلاتىن قولجەتىمدىلىك اراسىنداعى تاريحي تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ تۇرعان تەحنولوگيا جويىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ مادەنيەتكە قازىر قول جەتكىزۋىمىز قيىن، بىراق باسقارىلۋى، شەكتەۋى ودان دا كوبىرەك مادەنيەتكە اينالىپ بارا جاتىر.
بۇل كوممەرتسيالىق مادەنيەتتى قورعاۋ ءۇشىن كەرەك دەپ اقتالادى. ارينە، بۇل ساياساتتىڭ ناعىز پروتەكتسيونيستىك ءتۇرى. بىراق مەنىڭ كىتابىمدا قاراستىرىپ وتىرعان وسى پروتەكتسيونيزم ءبىز بىلەتىن، بارلىق سالاعا قاتار قولدانىلمايتىن جانە تەڭگەرىلگەن پروتەكتسيونيزم ەمەس. ول جانە ءتىپتى دە سۋرەتكەرلەردى قورعامايدى. كەرىسىنشە، ول ءبىر بيزنەستىڭ بەلگىلى ءبىر تۇرلەرىن قورعايدى. عالامتوردىڭ كوممەرتسيالىق جانە كوممەرتسيالىق ەمەس مادەنيەتتى دە تاراتاتىن قۇرالداردىڭ قىزمەتىن ءبىر ءوزى جالعىز اتقارا الاتىن كۇشىنەن جانە وزگەرتە الاتىن مۇمكىندىگىنەن ۇرەيلەنگەن كورپوراتسيالار بىرىگىپ، زاڭ شىعارۋشىلاردان زاڭداردى وزدەرىن، ياعني مەدياالپاۋىتتاردى قورعاۋ ءۇشىن قولدانۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. بۇل RCA مەن ارمسترونگ تۋرالى تاريح. بۇل كوسبيلەردىڭ ارمانى.
ويتكەنى عالامتور كوپشىلىككە مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا جانە دامىتۋ ۇدەرىسىنە قاتىسۋىنا ادام ايتقىسىز زور مۇمكىندىكتەر تۋدىردى. بۇل كۇش-قۋات تۇتاستاي العاندا مادەنيەتتى ءوندىرۋ مەن وڭدەۋ نارىعىندا توڭكەرىس جاسادى جانە وسى توڭكەرىس قالىپتاسىپ قالعان كونتەنت-يندۋسترياعا قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. وسىلايشا امپليتۋدالىق مودۋلياتسيالى راديوسىنا FM راديوسى قالاي جاۋ بولعان بولسا حح عاسىردىڭ مەديا كومپانيالارىنا عالامتور سولاي جاۋ بولىپ تۇر. نەمەسە بۇل جاعدايدى تاعى بىلاي سۋرەتتەۋگە بولادى: ءحىح عاسىردىڭ تەمىر جولدارى ءۇشىن جۇك كولىگى قالاي باسەكەلەس بولعانىن ەلەستەتىپ كورىڭىز. بىراق بۇل باسەكەلەستىك تەمىر جولدىڭ جويىلۋىنا ەمەس وزگەرىسكە تۇسىرىلۋىنە اكەلدى. ساندىق تەحنولوگيالار دا عالامتورمەن بايلانىستىرىلا دامىتىلا وتىرىپ مادەنيەتتىڭ دامۋىنا كۇشتى ىقپال ەتەتىن باسەكەلەستىك پەن العا ۇمتىلىسى وراسان نارىق ۇيىمداستىرا الادى. مۇنداي نارىق – شىعارماشىلىقتىڭ بارىنشا مول ءتۇرىن جاساۋعا جانە تاراتۋعا قابىلەتتى اۆتورلاردى مەيلىنشە مول سىيعىزا الار ەدى. ال كەيبىر فاكتورلارعا بايلانىستى بۇل اۆتورلار بۇگىنگىسىنە قاراعاندا ورتا ەسەپپەن العاندا قازىرگىدەن الدەقايدا كوپ تابىس تابار ەدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ RCA-لارى زاڭدى وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن پايدالانۋىن باستاماسا بۇل جاعداي وسىلاي ساقتالادى.
الايدا كىتاپتىڭ كەلەسى تاراۋلارىندا كورسەتىلەتىندەي، قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز تاپ وسىنى باستان كەشۋدە. حح عاسىردىڭ باسىنداعى راديوكومپانيالاردىڭ نەمەسە 1971 جىلدىڭ تەمىر جولدارىنىڭ مۇ-
راگەرلەرى ءوز قولدارىنداعى بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن ىقپالدارىن پايدالانا وتىرىپ، زاڭدى وزدەرىن قورعاۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. ولار وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەلەرىن مادەنيەت دامۋىنا ىقپال ەتەتىن پايدالى، پروگرەسسيۆتى تەحنولوگيالاردان بيىك قويىپ وتىر. ازىرگە عالامتور ولار-
دىڭ وزدەرىن وزگەرتپەي تۇرعاندا، ولار عالامتوردى ءوز ىڭعايىنا قاراي وزگەرتىپ وتىر.
مەن اسىرا ايتىپ وتىرمىن دەپ ويلامايمىن. كوپيرايت پەن عالامتور ءۇشىن كۇرەس كوبىنە تىم الىس جاتقان بۇلىڭعىر ماسەلە بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال بۇل تارتىستى باقىلاپ وتىرعاندار ءۇشىن بار ماسەلە مىنا ءبىر قاراپايىم ساۋالدارعا كەلىپ تىرەلەدى: «قاراقشىلىقتى» زاڭداستىرۋ كەرەك پە الدە «مەنشىكتى» قورعاۋ كەرەك پە؟ عالامتور تەحنولوگيالارىمەن ءجۇرىپ جاتقان «سوعىس» (امەريكا كينەماتوگرافيا اسسوتسياتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى دجەك ۆالەنتي مۇنى «ءوزىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى جەكە مەنشىك سوعىسى» دەپ اتايدى) بەينە ءبىر زاڭسىزدىققا قارسى ءارى مەنشىككە دەگەن قۇرمەتكە
قول جەتكىزۋ ءۇشىن كۇرەس سياقتى بولىپ كورىنەدى. كوپتەگەن ادام بۇل تارتىس-
تا قاي جاققا شىعاتىنىڭىزدى شەشۋ وڭاي، ول ءۇشىن مەنشىكتى جاقتايسىز با نەمەسە وعان قارسىسىز با – وسىنى انىقتاپ الساڭىز بولعانى، – دەپ ويلايدى.
ەگەر ءبارى وسىلاي وڭاي بولسا، مەن دجەك ۆالەنتيدى جانە كونتەنت يندۋسترياسىن جاقتار ەدىم. مەن دە مەنشىكتىڭ قۇرمەتتەلۋىن جاقتايمىن، اسىرەسە، ميستەر ۆالەنتي ماڭىزدانا «ينتەللەكتۋالدى» دەپ اتايتىن تۇرىنە جانىم اشيدى، ارينە. «قاراقشىلىق» – تەرىس دۇنيە، ال دۇرىس قۇرىلعان زاڭ ونى قايدا بولسا دا، جەلىدە مە، جەلىدە ەمەس پە – ءبارىبىر تاۋىپ، جازاعا تارتۋى كەرەك.
بىراق وسى ءبىر قاراپايىم تۇسىنىكتەردىڭ استارىندا بۇدان دا اۋىر ءارى وتە ماڭىزدى وزگەرىستەر جاسىرىنىپ جاتىر. ەگەر ءبىز ولاردى جاقسىلاپ وي ەلەگىنەن وتكىزبەسەك، عالامتوردى «قاراقشىلىقتان» تازارتۋ جولىنداعى مايدان – ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى عاسىردان عاسىرعا ساقتاپ، الىپ كەلە جاتقان نەگىزدەردىڭ كۇل-تالقان بولۋىنا اكەلە مە دەپ قورقامىن. ءبىزدىڭ ءجۇز سەكسەن جىلدىق رەسپۋبليكالىق قۇرىلىمىمىزدىڭ داستۇرلەرىنە نەگىزدەلگەن بۇل قۇندىلىقتارىمىز – اۆتورلارعا ءبىزدىڭ وتكەن كەزەڭدەرىمىزدىڭ يگىلىكتەرىن ىرگەتاس ەتە وتىرىپ، ەركىن شىعارماشىلىققا كەپىلدىك بەردى جانە شىعارماشىلىق يەلەرىن زاڭنىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىنەن قورعادى. پروفەسسور نيل نەتانگەل ايتقانداي كوپيرايت تۋرالى جاقسى تەڭگەرىلگەن زاڭ اۆتورلاردى جەكەلەپ باقىلاۋدان قورعايدى. وسى سەبەپتى دە ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز كەڭەستىك تە، مەتسەناتتىق تا بولعان جوق. كەرىسىنشە، ول اۆتورلارىمىز مادەنيەتىمىزدىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، دامىتا الاتىنداي اۋقىمدى كەڭىستىك الىپ بەردى.
وسىعان قاراماستان قۇقىق عالامتور جانە ونىمەن بايلانىستى تەحنولوگيالىق وزگەرىستەرگە امەريكاداعى شىعارماشىلىق قىزمەتتى رەتتەيتىن ەرەجەلەردى قاتايتۋىمەن «جاۋاپ قاتتى». ءبىزدى قورشاعان مادەنيەتتى دامىتۋ نەمەسە سىناۋ ءۇشىن ءبىز ەندى وليۆەر تۆيست سياقتى الدىمەن رۇقسات سۇراۋىمىز كەرەك بولدى.
ادەتتە رۇقساتتى ارينە، بەرەدى. بىراق سىنشىلار مەن تاۋەلسىز اۆتورلارعا رۇقساتتى تىم سيرەك بەرەدى. ءبىز وزىمىزشە مادەني اقسۇيەك، ىعاي مەن سىعايلار ورتاسىن قۇرىپ الدىق. بۇل اقسۇيەكتەر ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا ءومىر سۇرسە، وزگە اۆتورلار كۇندەرىن ارەڭ كورىپ ءجۇر. بىراق اتاپ ايتاتىن نارسە – اقسۇيەكتىكتىڭ قاي ءتۇرى بولسىن ءبىزدىڭ داستۇرىمىزگە جات.
مەن ايتقالى وتىرعان تاريح – سوعىس تۋرالى. اڭگىمە «بۇكىل ماڭىزدىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان تەحنولوگيالار» تۋرالى ەمەس. ءوز باسىم قۇدايعا – ساندىق بولسىن مەيلى، وزگە بولسىن سەنبەيمىن. مەن بەلگىلى ءبىر تۇلعانى نەمەسە ادامدار توبىن اردان بەزگەندەر دەگەلى دە وتىرعان جوقپىن، سەبەبى مەن ازازىلگە دە، ول ءبىر ادامنىڭ ءىسى نەمەسە توپتىڭ ءىسى بولسىن سەنبەيمىن. بۇل اقىلگويلىك ەمەس. بۇل يندۋسترياعا قارسى جيھادقا شاقىرۋ دا ەمەس. كەرىسىنشە، بۇل – جاي عانا باعدارلامالىق كودتاردان الدەقايدا الىسقا كەتكەن ينتەرنەت-تەحنولوگيالار تۋدىرىپ وتىرعان الاپات سوعىستىڭ ءۇمىت قالدىرمايتىنىن زەردەلەۋگە ۇمتىلۋ. وسى تەكەتىرەستى زەردەلەگەن سوڭ كەلىسىمگە كەلۋدىڭ جولدارىن تابۋعا بولادى. عالامتورلىق تەحنولوگيالار اينالاسىندا ايتىس-تارتىستاردى جالعاستىرا بەرۋگە دالەلدى سەبەپتەر دە جوق. ولاي ەتكەن جاعدايدا ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە زور نۇقسان كەلەدى، ارينە، ەگەر مادەنيەتىمىز بۇل سىننان وتە السا. ءبىز بۇل سوعىستىڭ ءتۇپ سەبەپتەرىن ىزدەپ تابۋىمىز كەرەك. بۇل تارتىستىڭ شەشىمىن تابۋ كەرەك.
كوسبيلەردىڭ داۋ-شارى سەكىلدى، بۇل سوعىس ءبىر ەسەپتەن، «مەنشىك» ءۇشىن بولىپ جاتىر. بۇل سوعىستاعى مەنشىك كوسبيلەردىكى سىندى قولعا ۇستاپ كورەتىن نارسە ەمەس جانە ءبىر دە ءبىر بالاپان زارداپ شەككەن جوق. الايدا بۇل «مەنشىككە» دەگەن كوبىمىزدىڭ كوزقاراسىمىز كوسبيلەردىڭ ءوز مەنشىكتەرىنە دەگەن كوزقاراسىمەن بىردەي. ءبىز بەن ءسىز – تاپ سول كوسبيلەرمىز. بۇگىنگى كۇندە «ينتەللەكتۋالدى مەنشىك» يەلەرىنىڭ تىم شەكتەن شىققان تالاپتارىنا كوبىمىز مويىنسۇنىپ كەتتىك. ال كەيبىرىمىز كوسبيلەر سىندى بۇل تالاپتاردى قاتە دەپ ەسەپتەيمىز. ياعني، سول فەرمەرلەردىڭ ءىزىن الا وتىرىپ، ءبىز جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ءبىزدىڭ مەنشىگىمىزدەگى دۇنيەلەرگە قول سۇقپاۋىن تالاپ ەتەمىز. كوسبيلەر سياقتى، ءبىز ءۇشىن دە عالامتور تەحنولوگيالارى ءبىزدىڭ ءاۋ باستان-اق زاڭ قورعاعان «مەنشىگىمىزگە» باسا كوكتەپ ەنىپ بارا جاتقانى ايدان انىق بولىپ وتىر.
ولار ۇشىندە، ءبىز ءۇشىن دە باسى اشىق جايت – وسى زاڭسىزدىقتاردى توقتاتۋعا زاڭ ارالاسۋى قاجەت. ارينە، اقىلدىلار مەن تەحنوكراتتار وزدەرىنىڭ ارمسترونگتىق جانە رايتتىق تەحنولوگيالارىن قورعاعاندا، كوپشىلىك ولاردى سونشالىقتى ءبىر جاقتاي قويمايتىنى انىق. ءجون-جوسىق بۇعان قارسى شىقپايدى. بايعۇس كوسبيلەر وقيعاسىمەن سالىستىرعاندا، اقىلدىڭ ءوزى بۇل سوعىستا مەنشىك يەلەرىنىڭ جاعىنا شىعادى. ال جولى بولعىش اعايىندى رايتتارعا قاراعاندا، عالامتور ءوز رەۆوليۋتسياسىن تۋعىزعان جوق.
مەن اقىلعا سالعان ادامعا دۇرىس باعىت سىلتەۋدى ءجون كوردىم، ماقسات ەتىپ قويدىم. مەن وسى ءبىر «ينتەللەكتۋالدى مەنشىك» اتتى يدەيانىڭ ادامدارعا اسەرى ۇلعايعان ۇستىنە ۇلعايىپ بارا جاتقانىنا ءارى ەڭ باستىسى ونىڭ ساياساتكەر بولسىن، جاي قاراپايىم ادام بولسىن سىني ويلاۋ جۇيەسىن مۇلدە جويىپ جىبەرەتىنىنە كوز جەتكىزىپ، تاڭعالدىم. «مادەنيەتىمىزدىڭ» وسىنشالىقتى مول بولىگى بىرەۋدىڭ «مەنشىگىنە» اينالۋى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ەش ۋاقىتتا بولماعان دۇنيە. سونىمەن قاتار مادەنيەتتى پايدالانۋعا رۇقسات بەرۋ بيلىگىنىڭ ورتالىقتاندىرىلۋىن قوعام تاپ قازىرگىدەي ەش ءشۇباسىز قولداۋ جاعدايى دا بولعان ەمەس.
نەلىكتەن؟ – دەگەن ساۋال تۋىندايدى. الدە بۇل ءبىزدىڭ يدەيا مەن مادەنيەتكە دەگەن ابسوليۋتتىك مەنشىكتىڭ قۇندىلىعى مەن ماڭىزدىلىعىنىڭ شىن مانىندە باسىمدىعىن سەزىنگەندىكتەن بە؟ الدە بۇل بۇرىننان بەرى كەلە جاتقان، باسقارۋدى سۇيمەيتىن مادەنيەتىمىز وزگەردى دەگەن ءسوز بە، ياعني مادەنيەت تۋرالى تۇسىنىگىمىز قاتە بولعاندىقتان با؟
مۇمكىن يدەيا مەن مادەنيەتتى تولىعىمەن مەنشىكتەپ الۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ RCA-لارىنا شاشەتەكتەن پايدا اكەلەتىندىكتەن جانە ءبىز ءالى زەردەلەپ بولماعان ۇعىمىمىزعا جاۋاپ بەرەتىندىكتەن شىعار. ەركىن مادەنيەت داستۇرىندەگى مۇنداي كۇرت بەتبۇرىس، قۇل يەلەنۋشىلىككە قارسى قانتوگىس سوعىستان كەيىنگىدەي، وتكەننىڭ قاتەسىن تۇزەتۋ بولىپ تابىلا ما نەمەسە تەڭسىزدىكتى قازىرگىدەي بىرتىندەپ جويۋ كەزىندە ءجۇرىپ جاتىر ما؟ الدە قۇبىلانى وسىلايشا بىردەن وزگەرتۋ – ات توبەلىندەي الپاۋىتتاردىڭ ساياسي جۇيەنى وزبىرلىقپەن باسىپ الۋىنىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى مە؟
اقىلعا سىيىمدى، ءجون-جوسىق دەگەننىڭ شەكتەن شىعاتىنى سونشالىق-
تى – شىنىمەن دە سولارعا ارقا سۇيەي مە؟ الدە ارمسترونگ پەن RCA جاعدايىنداعىداي، قاي جاق كۇشتى بولسا – سول باسىمدىق الۋى اقىلعا سىيىمدى، سول ءجون بولىپ سانالا ما؟ مۇنداي جاعدايلاردا ءجون-جوسىق دەگەنىڭىز سىرتتاي باقىلاۋشى عانا بولىپ قالا بەرە مە؟
مەن جۇمباقتاپ وتىرعان جوقپىن. ءوزىمنىڭ جەكە كوزقاراسىم الدەقاشان ايقىندالعان. مەن اقىلعا سىيىمدى دۇنيە، ءجون-جوسىق كوسبيدىڭ ەكسترەميزمىن جەڭىپ شىعۋى ءتيىس بولعانىنا سەنىمدىمىن. مەنىڭ انىق بىلەرىم سول – بۇگىنگى تاڭدا «ينتەللەكتۋالدى مەنشىك» دەگەندى جاقتاۋشىلاردىڭ قيسىنسىز تالاپتارىنا قارسى شىقسا بۇل اقىلعا سىيىمدى، وتە ورىندى بولىپ شىعادى.
بۇگىنگى تاڭدا «مەنشىك» تۋرالى قابىلداعان زاڭدار ەگەر كوسبيلەر زامانىندا شەريفتىڭ ۇشاقتى بوتەن بىرەۋدىڭ مەنشىگىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ وتكەنى ءۇشىن تۇتقىنعا العان جاعدايداعى اقىماقتىعىنان وتكەن سوراقى. بىراق وسى سوراقىلىق، اقىماقتىقتىڭ سوڭى اۋىر قاتەلىكتەرگە سوقتىرۋى مۇمكىن.
قازىر بار تارتىس نەگىزىنەن ەكى نەگىزگى ۇعىم - «قاراقشىلىق» جانە «مەنشىك» ۇعىمدارىنىڭ توڭىرەگىندە ءجۇرىپ جاتىر. كىتابىمنىڭ كەلەسى بولىمدەرىندە مەن وسى اتالعان ەكى تۇسىنىكتى زەرتتەپ قاراستىرماقپىن.
مەن ادەتتەگى اكادەميالىق تاسىلگە جۇگىنبەيمىن. جارتىلاي ۇمىت بولعان فرانتسۋز عالىمدارىنا سىلتەمە جاساپ قۇنارلاندىرىلعان كۇردەلى پىكىرتالاستارمەن (بۇل قازىرگى اپەندىلەۋ عالىمدار ءۇشىن عانا قىزىق) وقىرمانداردىڭ باسىن قاتىرماق ەمەسپىن. ونىڭ ورنىنا، مەن ءار ءبولىمدى وسى ءبىر ەڭ قاراپايىم تۇجىرىمدامالاردى جەتە تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن كونتەكستى قۇراۋ ءۇشىن ىرىكتەلىپ الىنعان وقيعالاردى تالداۋدان باستايمىن.
بۇل كىتاپتىڭ نەگىزىن ەكى ءبولىم قۇرايدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا عالامتور شىنىمەن دە ادام سەنگىسىز جاڭا دۇنيەلەر جاساپ جاتسا، بۇعان مەدياالپاۋىتتاردىڭ تۇرتكىلەۋىمەن ارالاسىپ وتىرعان بيلىك تاريحي تۇردە قالىپتاسقان «كونەمىزدى» جويۋمەن ءۇن قاتىپ وتىر. ءبىز عالامتوردىڭ پايدا بولۋىمەن كەلگەن وزگەرىستەردى جەتە تۇسىنۋگە ۇمتىلساق، وعان «اقىل تاپقانشا»، نەنى قالدىرىپ، نەنى الىپ تاستاۋىمىز كەرەكتىگىن ۇعىنعانشا كۇتە تۇرساق بولاتىن ەدى. ونىڭ ورنىنا ءبىز پروگرەستەن شوشىنعان جانداردىڭ وزدەرىنىڭ بۇكىل ىنتا-ىقپالىن زاڭداردى قايتا كەسىپ-ءپىشىپ، جازۋىنا جانە ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ ىرگەلى نەگىزدەرىن وزگەرتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ وتىرمىز.
ءبىز بۇعان وسى دۇرىس بولعاندىقتان، مۇنىڭ جاقسىلىققا باستايتىن وزگەرىس ەكەنىنە باسىم كوپشىلىك شىن مانىسىندە سەنەتىندىكتەن جول بەرىپ وتىرماعانىمىزعا سەنىمدىمىن. ءبىز، وكىنىشكە قاراي، بەدەلى تۇسكەن زاڭ شىعارۋشىلىق ۇدەرىسىمىزدە كۇشتى ويىنشىلاردىڭ مۇددەلەرىنە نۇسقان كەلمەسىن دەگەن پيعىلدان عانا جاۋىردى جابا توقىپ وتىرمىز. بۇل كىتاپ سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تاپ وسى ءتۇرىنىڭ، كوپشىلىكتىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتىن تاعى ءبىر سالدارى تۋرالى دا باياندايدى.