دۇنيەجۇزىلىك بانك شىڭجاڭ ماسەلەسىنە بايلانىستى قىتايعا قىسىم ءتۇسىرۋى مۇمكىن

دۇنيەجۇزىلىك بانك (ارى قاراي دب) دۇيسەنبىدە جاساعان مالىمدەمەسىندە، قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى قۇرىلىس جوبالارىن قارجىلاندىرۋدى توقتاتاتىنىن ءبىلدىردى. دب بولجاۋىنشا، 2015 جىلى قىتايداعى ءبىلىم بەرۋ جوباسىنا بەرىلگەن 50 ملن دوللار كولەمىندەگى نەسيە شىنجاڭداعى مۇسىلمان ازشىلىقتارىن قامايتىن لاگەرلەرگە جۇمسالعان بولۋى مۇمكىن. دۇنيەجۇزىلىك بانك اتالعان بولجامدارىن دالەلدەۋ ماقساتىندا تەكسەرۋ جۇرگىزىپ جاتقانىن بىلدىرگەن. بۇل تۋرالى The New York Times باسىلىمى ارنايى ماقالا تاراتتى. 

دۇنيەجۇزىلىك بانك ۇسىنعان نەسيەنى ازاماتتاردى قۋدالاۋ، قاماۋ، جازالاۋ ارەكەتتەرىنە جانە قاماۋ-جازالاۋ قۇرالدارىنا جۇمساعانى تۋرالى بولجامدى بۇعان دەيىن اقش-تىڭ رەسپۋبليكاشىل سەناتورلارى ايتقان بولاتىن. بۇعان قوسا كەيبىر تاۋەلسىز ساراپشىلار دب-نىڭ ءبىلىم بەرۋ جوبالارى ءۇشىن ۇسىنعان نەسيەسىن قىتاي بيلىگى جالدامالى قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنە تاياقشالار مەن جاساۋراتقىش گاز قۇتىلارىن ساتىپ الۋعا جۇمساعانىن مالىمدەگەن ەدى.

بۇعان دەيىن، بۇۇ تارابى قىتايدىڭ شىڭجاڭ جەرىندە 1 ميلليوننان استام ۇيعىر، قازاق، جانە وزگە دە مۇسىلمان ازشىلىق وكىلدەرىنىڭ قامالعانىن، ولار «قايتا تاربيەلەۋ لاگەرلەرىندە» وزدەرىنىڭ ءدىني سەنىمىنەن باس تارتىپ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانى قابىلداعانىن مالىمدەۋگە ءماجبۇر بولعانىن راستاپ كەلدى. الايدا، رەسمي بەيدىڭ بۇل لاگەرلەردى «كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ ورتالىعى» دەپ اتاپ، ونى كاسىبي ءبىلىم بەرۋ، ماماندىق بەرۋ ورتالىقتارى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى.

دۇنيەجۇزىلىك بانك كەزەكتى مالىمدەمەسىندە، بۇل ماسەلە تۋرالى اۋقىمدى ساراپتاۋ جۇرگىزىپ جاتقانىن، الايدا ايىپتاۋدى تولىق دالەلدەۋدىڭ قيىن ەكەنىن ايتقان. الايدا، قىتايعا باعىتتالعان نەسيەلەرگە قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىپ، نەسيە جوبالارىن وزگەرتۋدى قولعا العان.

اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى، ساۋدا كەلىسسوزدەرىنە بايلانىستى ترامپ اكىمشىلىگى قىتايداعى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى ماسەلەسىنە ۇنسىزدىك تانىتىپ كەلگەنى شىن. الايدا، سوڭعى بىرنەشە ايدا اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى جانە كونگرەسس مۇشەلەرى اراسىنان شىڭجاڭداعى ارەكەتتەرىنە بايلانىستى قىتاي ۇكىمەتىنە قىسىم تۇسىرۋگە دايىن لاۋازىمدىلار كورىنە باستادى. ايتالىق، وتكەن ايدا ترامپ ۇكىمەتى قىتايلىق بىرقاتار تەحنولوگيا كومپانيالارىن ادام قۇقىعىن بۇزۋ ايىبى بويىنشا قارا تىزىمگە ەنگىزدى. ونىڭ اراسىندا پرەزيدەنتىمىز توقاەۆ قازاقستانعا تارتىپ جاتقان Hirvision كومپانياسى دا بار. سونىمەن بىرگە، اقش ۇكىمەتى شىنجاڭداعى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى ارەكەتتەرىنە قاتىسى بار دەگەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەلەرىنە، بىرقاتار قىتايلىق لاۋازىمدى تۇلعالارعا ۆيزالىق شەكتەۋ قويدى.

اقش ۆيتسە-پرەزيدەنتى مايك پەنس باستاعان بىرقاتار لاۋازىمدىلاردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ قىتايعا نەسيە بەرۋ كولەمى ازايتىلۋى دا مۇمكىن. ايتالىق، 2017 جىلى دب قىتايعا 2,42 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە نەسيە بەرگەن بولاتىن، بيىل بۇل سوما 1,33 ملرد دوللارعا دەيىن ازايتىلۋى مۇمكىن.

اقش پەن دب-نىڭ كەزەكتى ارەكەتتەرى قىتاي بيلىگىن ودان ارمان اشۋلاندىرۋى مۇمكىن. سەبەبى، بەيجىڭ ۇكىمەتى شىڭجاڭ ماسەلەسى بويىنشا اقش-تىڭ سىن-پىكىر ايتۋىن قالاعان ەمەس. بەيجىڭ تارابى شىنجاڭداعى ارەكەتتەرىنە تەرروريزمگە قارسى كۇرەس رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. ءارى، شەتەلدەردىڭ بۇل ماسەلەگە ارالاسۋىن قالامايدى. ايتالىق، وتكەن اپتادا قىتايدىڭ ءسىم وكىلى گىڭ شۋاڭ مالىمدەمەسىندە: «قىتاي تارابى اقش-تان تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ارەكەتتەرىنە قوسارلانۋىن جانە قىتايدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋدى تەز ارادا توقتاتۋىن تالاپ ەتەدى»، – دەگەن بولاتىن.

“The Qazaq Times”