Täuelsizdikti toylaudan nege qorqamız?

Almatıda biıl täuelsizdik merekesi qarsañında keleñsiz jağdaylar boldı. Qoğamnıñ qay bwrışınan janartau atqılap şığa kelerin añday almay, sarsañğa tüsken qwziretti organdar qoğam belsendileriniñ jolın torıptı. Maqsat – belsendilerdi alañğa şığarmau. Osıdan soñ 16 jeltoqsan küni Feysbuk äleumettik jelisinde jäne «Azattıq» saytında qwqıq qorğauşı Baqıtjan Töreğojina, qoğamdıq belsendi Erlan Qaliev, «Dat» jobasınıñ jetekşisi Ermwrat Bapi, Geroyhan Qıstaubaev, Jasaral Quanışälin sındı azamattardı policiya wstap äketkeni turalı aqparat taradı. Keyinirek äleumettik jelide bwl aqparattardı ayğaqtaytın beynejazbalar da payda boldı. Videoda policiya «bwl iske qatısı joq ekenin» aytadı.

Däl sol küni Oralda «Ural'skaya nedelya» dep atalatın täuelsiz basılımnıñ da eki tilşisin qwqıq qorğau organdarı wstağan. Keyinirek wstau sebebin tüsindirmey, bosatqan.

Jalpı, bwl küni birqatar azamattar alañğa barıp jattı. Biraq adamdardıñ jüzinde alañdauşılıq basım. Däl osı kündi emin-erkin toylay ketuge degen közqaras bayqalmaydı. YAğni, alañğa kep jatqan qarapayım adamdardıñ özi meyram toylanatın üş-tört kün bederinde belgili bir deñgeyde baqılau men qısım bolatının añdaytın sekildi.

Wstalğandardıñ biri – tanımal sayasatker, qoğam belsendisi Ermwrat Bapi. Onıñ aytuınşa, policiya tarapınan negizsiz ayıp tağılıp, däl osı mereke küni wstap äketu – azamattıñ konstituciyalıq qwqığın bwzu bolıp sanaladı.

– Qazaqstanda eki qaralı data bar. 1986 jılğı Jeltoqsan oqiğası jäne 2011 jılğı Jañaözen tragediyası. Bizdiñ täuelsizdik merekesi osı eki tragediyanıñ tasasında qalıp jatır. Täuelsizdik merekesi qwrmetine alañğa barıp gül qoyayın dep şıqqanımda esigimniñ aldına policiya kelip bolmaşı sıltaularmen Bostandıq audandıq işki ister basqarmasına alıp bardı. Bwl endi aytarı bar, jazarı bar, derbes oyın bildiretin jigitterdi alañğa şığarmaudıñ amalı dep oylaymın. Üş sağat boyı qaydağı saualdarmen wstap, alañdağı halıq taradı au degen kezde barıp bosattı. Bwl – Qazaqstan azamatınıñ konstituciyalıq erkin jüru, erkin twru qwqığın şekteudiñ naqtı ayğağı. Qanday da bir azamattı wstau üşin naqtı bir sebep kerek. Al bwl jerde eşqanday anıq sebep joq, – deydi «Dat» jobasınıñ jetekşisi.

Sayasatker bwl jağdaydıñ tüptiñ tübinde jaqsılıqqa aparmaytının, sayasi rejimniñ kün ötken sayın qatqıldana tüsui – qoğamnıñ köñilinde şemen bolıp qatatının aytadı.

– Bir meniñ özime bes policiya köligi, jeti policey, eki WQK qızmetkeri keldi. Olar eki kün boyı meniñ üyimdi küzetti. Olardıñ jalaqısı, köliginiñ aqısı, basqa da şığındarı bar emes pe. Bir adamdı wstau üşin osınşama şığın jwmsap otır. Al ol şığın – halıqtıñ salığınan tölenetin qazınanıñ aqşası. Sonda policiya kimge qızmet etedi? Qoğamdıq tärtipti ornatudı, qılmısqa qarsı küresudi, eldegi tınıştıqtı saqtauğa qızmet ete me, älde bolmaşı sıltau aytıp jekelegen adamdardıñ jolın tejep, qamauğa qızmet ete me? Sayasi rejimniñ osınday masqara jağdayğa jetkeni jandı auırtadı. Fizikanıñ zañı boyınşa qanday da bir deneni öziniñ şekti jağdayınan asırıp jibererdey qısımğa salğan kezde, ol dene äri qaray bir reakciya beredi. Qısım şeksiz bola bermeydi. Qazandıqtağı qaynap jatqan su siyaqtı, şegine jetip atıluı mümkin. Qazirgi Qazaqstan qoğamında soñğı 3-4 jıl köleminde oppoziciyalıq qarsılıq äreketi bwğıp jatır. Ol tipti basılıp qalğan joq, işinen qaynauda. Ärbir azamattıñ üyinde, birlestikterde, ärtürli ortalarda qaynap, buırqanıp jatır. Osınday narazılıq jinala kele bir küni atıluı ıqtimal.

Al sayasattanuşı Rasul Jwmalınıñ aytuınşa, Qazaqstan – eşbir memlekettiñ täjiribesinde kezdespeytin «erekşe» jwmıstardı atqarıp jatır. «Bwl – wyattı jağday» deydi ol.

– Täuelsizdikti atap ötuge jinalğan azamattardıñ jolın kesu eşbir memlekette kezdespeytin şığar. Täuelsizdik meyramı – soñğı jıldarı ortalıqtandırılğan, äkimdiktiñ özi wyımdastırğan şarağa aynalğan edi. Äkimderdiñ özderi kelip qatısıp, qonaqasın berip degendey. Endi kelip qwqıq qorğau organdarınıñ osınday äreketterge baruı qarama-qayşılıq tudırıp otır. Jıl sayın täuelsizdik merekesi qarsañında halıqtan seskenu, qorqu tıyılmay twr. Älde eldegi jağdaydı jekelegen sayasatkerler, onıñ işinde Äbilyazovtıñ paydalanğısı kelgeninen şoşınğanı ma. Degenmen qalay bolğanda da qisınsızdau şarua. Bwl jerde zañğa qayşı äreket jasalıp, azamattardıñ qwqığı bwzılıp otır. Elde tötenşe jağday nemese kommendanttıq sağat jariyalanğanda ğana azamattar tekserilip, qadağalanadı, – deydi sayasattanuşı.

Al telejürgizuşi, jurnalist, sayasattanuşı Däuren Babamwrattıñ pikirinşe, Almatıda täuelsizdik merekesi oydağıday atalıp ötken.

– «Bolaşaq» respublikalıq qozğalısımen birge 16 jeltoqsan küni alañğa barıp gül şoqtarın qoyamız. 17 jeltoqsan küni jeltoqsan qwrbandarın eske alu üşin tağı da sol jaqqa baramız. Bwl ürdistiñ twraqtı türde jalğasıp kele jatqanına on jıldan asıp ketti. Täuelsizdik qazir aytqanğa oñay bolğanımen, şın mäninde qanşama qiındıq pen kedergini basıp ötip jetken sıy. Onıñ artında babalarımızdıñ san ğasır boyı tökken qanı, esil eñbegi, qwrtqan jüykesi, talaysız tağdırı jatır. Mereke kezinde qoğamnıñ köleñkeli jağın ğana köre beruge bolmas. Almatı bwl merekeni jaqsı toyladı. Äkimniñ özi barıp gül şoqtarın qoyıp, qalalıqtarğa ülgi boldı. Respublika sarayında ülken jiın ötip, şahar boyınşa qoğamdıq-sayasi şaralarğa belsene atsalısqan azamattar marapattaldı. Bwğan mektep, oqu orındarı, basqa da qoğamdıq wyımdar öz ülesterin qostı. Barlığı biz oylağanday bir mezette bola salmaydı. Adamdardıñ sanası endi qalıptasıp, egemendiktiñ qadirin jıl sanap tüsinip kele jatır. Aldağı uaqıtta bwl meyramdı toylauşılar, täuelsizdiktiñ bizge oñay kelmegenin, sol jolda qanşa adamnıñ qwrban bolğanın tüysigimen sezinetin adamdar qatarı artadı dep oylaymın, – deydi sayasattanuşı.

Däuren Babamwrattıñ közqarası boyınşa, täuelsizdikti toylau ürdisin tek Almatımen ğana baylanıstırıp qana qoyuğa bolmaydı.

– Täuelsizdik merekesin toylaudıñ körsetkişin tek Almatımen ğana ölşeytin wğım qalıptasqan. Bwl mereke respublika köleminde joğarı deñgeyde atalıp ötu kerek. Osı twrğıdan kelgende bükil elde bir mezette wyımdastırılatın is-şara qolğa alınsa qwba-qwp bolar edi. Sonda el azamattarı tegis täuelsizdikti toylauğa, jeltoqsan qwrbandarın eske aluğa belsene kirisip, bwl twraqtı dağdığa aynalar edi. Äzirge onday ortaq is-şara joq. Sondıqtan azamattar jeke-jeke merekeniñ qadirin sezinip, alañğa barıp tağzım etedi, – dedi.

Sayasattanuşı Rasul Jwmalı qajet kezde jalınan sipatpaytın policeylerdiñ äşeyinde qazaqqa qajetsiz isterge belsene aralasıp ketetinin sınaydı.

– Özimizge qatısı joq, basqa elderge täueldi şaralardı ötkizgende aldımızğa jan salmaymız. Tipti kerek kezde tabılmaytın nemese qisınsız jerde jağadan alatın policeyler de sonday şaralardı özderi wyımdastırıp, bası-qasında jüredi. Bwl rette elimizdiñ tükpir-tükpirin jaylap ketken «Bessmertnıy polk», «Komsomoldıñ 100 jıldığı» degen siyaqtı jobalardı aytıp otırmın. Sondıqtan osınday kezde bizdiñ resmi orındar qay memlekettiñ müddesin qorğap otır degen saual tuadı. Özimizdiñ täuelsizdik meyramımızdı bilik bop, halıq bop birge atap ötsek keremet emes pe? Mwnday ataulı kündi wlttı wyıstıratın, halıqtıñ birligin nığaytatın faktor retinde nege qarastırmaymız?

Bılay qarasaq bilik tarapınan türli formattar wsınıluda. Elbasınıñ «Ruhani jañğıru» jäne «Wlı dalanıñ jeti qırı» attı naqtı wsınıstarı bar maqalaları jarıq kördi. Biraq qol astındağı orındauşılar keri äreket etetindey körinedi. Qala berdi parlament, mäslihat, Qazaqstan halqı assambleyası siyaqtı wyımdar bar. Biraq qazir bwl wyımdar formal'dı bolıp qaldı. Bir iske bastamaşılıq jasap, sonı igerip äketetindey küşke ie emes, – dep pikir bildirdi.

Osı jağdayğa oray, sayasi ğılımdarınıñ kandidatı Tolğanay Ümbetälievanıñ da pikirin swradıq.

 – Bwl rette bilik adamdardı öziniñ sayasatına bağınbay ketedi, tipti özderi twrğızğan rejimdi qwlatadı dep qauiptenedi. Belsendilerdiñ kez-kelgen sebeppen alañğa şığuı biliktiñ aşuın qozdıradı. Osı körinister arqılı biz jaña bir keñistikke, jaña alañğa degen talastıñ da ayqındalıp kele jatqanın bayqap otırmız. Qazirgi tañda bilik üşin alañnıñ – adamdarğa emes, sayasi elitağa «tiesili» ekenin eskertu öte mañızdı bolıp twr. Bilik öz qarsılastarınıñ emociyağa tolı quattı sözderi, belsendi qalalıq twrğındardıñ namısın küşeytip jiberedi dep qorqadı. Sonımen qatar «täuelsizdikti qalay toylau kerek?» degen oy-payımğa qatıstı da ekeuara küres jürip jatqanday. Qoğam belsendileri täuelsizdikti aluğa sebepker bolğan 1986 jılı alañğa şıqqan jastar erligin eske aludı, olardı äspetteudi qalaydı. Biraq bilik täuelsizdikti – jeke özderiniñ eñbeginiñ jemisi dep sanaydı. Al tarihqa qaraytın bolsaq, qazirgi bilikte otırğan azamattar «barrikadanıñ» ar jağında bolmap pa edi? Meniñ oyımşa, tüptiñ tübinde jeñis – bilik qarsılastarına tiesili boladı. Bügin olardı şekteu, alañğa şığarmau äreketteri iske asqan şığar, biraq keleşekte bäribir halıq öz degenin isteydi.

Bilik pen halıq arasında şınayı dialog bolğan emes jäne onday dialogqa bilik dayın da emes. Bilik öziniñ poziciyası men ideyaların jariya etetin «tribuna» bar. Biraq qoğam onday ideyanı qabıldaudan qalğan. Qoğam bir närsege şağımdanıp, onı joğarı jaqtağı qwziretti organdar şeşedi dep ümittendi. Biraq organdar halıqtıñ mwñ-mwqtajın tıñdauğa qwlıq tanıtpadı. Söytip jürip qoğam eseydi. Bilikpen teñ därejede taytalasa alatın deñgeyge jetti, – deydi.

 Sayasattanuşınıñ pikirinşe, bilik endigi rette öz bağıtın özgertip, öz sayasatın jwmsartpaytın bolsa is nasırğa şappaq. Sonday-aq policiyanıñ jügensiz ketui de qoğamnıñ keseline aynalıp bara jatır. 

 – Qazir Qazaqstan qoğamında türli deñgeydegi «mikroqarsılıqtar» boy köterude. Jäne olardıñ sanı artıp, küşeye tüspek. Al qazirgi basqaru jüyesi şarşadı, eldegi jağdaylarğa, talaptarğa jauap bere almaydı. Sondıqtan bilikke öz strategiyasın özgertip, qoğammen, onıñ işinde öz qarsılastarımen kelisimge kelu, qarım-qatınas jasau öte mañızdı. Qazir meni köbirek tolğandırıp jürgeni – qwqıq qorğau organdarınıñ is-äreketi, olardıñ biliksizdigi, käsibi tömen deñgeyi jäne bilimsizdigi. Policiyanıñ özin qılmıstan arıltu kerek. Äytpese, äleumettik jelide örip jürgen videolar olardıñ qanday deñgeyde ekenin, qılmıstıq berekesizdikke qalay belşesinen batqanın körsetip berip otır, – deydi Orta Aziyalıq demokratiyanı damıtu qorınıñ bas direktorı Tolğanay Ümbetälieva.

 Qazirgi sayasi rejimniñ jüzege asırıp otırğan şekteuine riza emes köpşiliktiñ pikirinen tuındaytın payım – bilik pen halıq arasında bir-birine riyasız sengen ortaq közqarastıñ, aşıq dialogtıñ qalıptaspauı osınday ürey men qaradürsin äreketterge äkelip soğıp otır. Qarapayım halıq «policiyağa künimizdi salmasın» dep alıstan qaşsa, policiya tapa-tal tüste jazıqsız adamdardı bölimşege süyregenge şeber. Memlekettik jarğılar men bastamalar qoğamdağı jarqın ömirdi nasihattasa, prezidentten keyingi bilik ieleri adamdardı tas qwrsauda wstağısı keletindey.

"The Qazaq Times"