1994 jılı Budapeşt kelsimi ayasında Ukraina, Qazaqstan jäne Belarus' özderindegi KSRO-dan qalğan yadrolıq qarudan erikti türde bas tarttı. Qarsı retinde AQŞ, Wlıbritaniya jäne Resey bwl elderdiñ aumaqtıq twtastığı men egemendigin qorğauğa kepildik berdi. Alayda, 2014 jılı Resey Ukrainanıñ Qırım tübegin zañsız anneksiyalap, al 2022 jılı elge tolıqqandı basıp kiru arqılı bwl kepildikterdiñ qağaz jüzinde ğana qalğanın körsetti.

Büginde Ukraina üş jıldan beri Resey agressiyasına qarsı küresip keledi, al älem elderi oğan äskeri jäne ekonomikalıq kömek körsetip jatır. Biraq bwl kömek jetkilikti me? Sonımen qatar, Qazaqstan da yadrolıq qarudan bas tartqan el retinde bolaşaqta agressor elderdiñ ıqtimal qauipine tap boluı mümkin be? Eki el qaytadan yadrolıq qaru jasaudı bastauı kerek pe?

YAdrolıq qarudan bas tartu: Ukraina men Qazaqstan üşin qanday saldarı boldı?

Ukraina:

  • 1991 jılı Ukrainada älemdegi üşinşi eñ iri yadrolıq arsenal boldı (1650 strategiyalıq yadrolıq oqtwmsıq).
  • 1994 jılı Ukraina yadrolıq qarudan bas tartqannan keyin onıñ qauipsizdigine kepildik berildi.
  • 2014 jılı Resey Qırımdı tartıp aldı, al 2022 jılı tolıqqandı basqınşılıq bastaldı.
  • Qazir Ukraina yadrolıq qarudan bas tartu – ülken qatelik boldı dep sanaydı.

Ukrainanıñ bwrınğı prezidenti Viktor YUşenko 2023 jılı: "Eger bizde yadrolıq qaru bolğanda, Resey bizge eşqaşan şabuıl jasamas edi," – dep mälimdedi.

Qazaqstan:

  • Qazaqstan KSRO-dan qalğan yadrolıq arsenaldan erikti türde bas tartıp, älemdegi eñ iri yadrolıq sınaq alañı – Semey poligonın japtı.
  • 1994 jılı Budapeşt memorandumına qol qoydı, al 2010 jılı yadrolıq qarusız älemdi jaqtauşı memleket retinde halıqaralıq arenada bedelge ie boldı.
  • Biraq Ukrainadağı jağday Qazaqstan üşin de alañdauşılıq tuğızadı. Qazirgi tañda Qazaqstannıñ soltüstik körşisi – Reseydiñ agressiyalıq sayasatı keybir sarapşılardı bizdiñ eldiñ qauipsizdigine kümänmen qarauğa mäjbürleude.

Älem Ukrainağa jetkilikti kömek körsetti me?

Batıs elderi Ukrainağa ülken qarjılıq jäne äskeri kömek körsetip keledi:

  • AQŞ: 2022 jıldan beri Ukrainağa 120 milliard dollardan astam äskeri kömek berdi.
  • Euroodaq: qaru-jaraqpen qatar ekonomikalıq qoldau da körsetude.
  • Wlıbritaniya, Pol'şa, Germaniya: Ukrainağa tankter, zımıran keşenderi men äue qorğanısı jüyelerin jetkizip jatır.

Degenmen, Ukraina äli künge deyin Batıstıñ kömegi jetkiliksiz dep esepteydi. Prezident Zelenskiy birneşe ret NATO elderiniñ bayau äreket etetinin jäne qaru-jaraq jetkizu tım keş jürip jatqanın sınğa aldı.

Bastı mäsele – Batıs elderi Ukrainağa yadrolıq qarumen qorğanu qwqığın qaytarıp beruge dayın emes. Eger Ukraina qaytadan yadrolıq qaru jasaudı bastasa, bwl bükil älemdegi qauipsizdik arhitekturasın özgertip, jaña qarulanu jarısın tudıradı.

Qazaqstan yadrolıq qaruğa qayta ie boluı kerek pe?

Qazaqstannıñ geosayasi jağdayı Ukrainağa wqsas bolğanımen, bizdiñ elge tikeley qauip tönip twr dep aytu qiın. Degenmen, kelesi faktorlardı eskeru kerek:

  • Reseydiñ agressiyalıq sayasatı: 2022 jıldan beri Qazaqstan Reseydiñ ıqtimal aumaqtıq talaptarına alañdaulı.
  • Qıtay faktorı: Qazaqstannıñ şığıs oñtüstiginde ornalasqan Qıtay geosayasi twrğıda belsendi oyınşı, äzirge Qazaqstanmen seriktestik qarım-qatınastı saqtap otır. Biraq ekonomikalıq twrğıdan soñğı uaqıttarı öte belsendi türde Qazaqstanğa kirip keledi.
  • Ortalıq Aziyadağı twraqsızdıq: Talibandardıñ Auğanstanda bilikke kelui, Qazaqstannnıñ jaqın körşilermen energetikalıq aytalıq su resustarına degen talas boluı ıqtimal.

Degenmen Qazaqstannıñ qajet bolsa yadrolıq qaruğa qayta ie boluı eldiñ qauipsizdigine qater töndirui mümkin.

  • Birinşiden, bwl Qazaqstannıñ halıqaralıq imidjine nwqsan keltiredi.
  • Ekinşiden, Qazaqstan ekonomikalıq sankciyalarğa wşırauı mümkin, bwl eldiñ damuına keri äserin tigizedi.
  • Üşinşiden, bwl aymaqtağı qarulanu jarısın tudıruı mümkin, äsirese Resey men Qıtay tarapınan qarsılıqqa wşırauı ıqtimal.

Ukraina men Qazaqstan qanday qadamdar jasauı kerek?

  1. YAdrolıq qaruğa emes, äskeri quattı nığaytuğa nazar audaru
    • Ukraina men Qazaqstan qorğanıs önerkäsibin damıtuı kerek.
    • Äue qorğanısı jüyeleri men zımıran tehnologiyaların küşeytu mañızdı.
  2. Aymaqtıq jäne halıqaralıq al'yanstardı nığaytu
    • Ukraina NATO-ğa qosıludı jedeldetui kerek.
    • Qazaqstan Türkiya, Ortalıq Aziya elderimen qauipsizdik ıntımaqtastığın küşeytui kerek.
  3. Ekonomikalıq jäne sayasi twraqtılıqtı saqtau
    • Ekonomikası älsiz elder äskeri agressiyağa osal keledi. Sondıqtan Ukraina da, Qazaqstan da ekonomikalıq qauipsizdikti nığaytuı tiis.

 

Ukraina men Qazaqstannıñ yadrolıq qarudan bas tartuı – tarihi şeşim. Biraq Ukraina mısalınan körip otırğanımızday, halıqaralıq kepildikter realdı qorğanıstı qamtamasız ete almaydı.

Biraq yadrolıq qaruğa qayta oralu bükil älem üşin qauipti precedent boladı. Onıñ ornına, äskeri-önerkäsiptik keşendi küşeytip, qorğanıs jüyelerin jañartu – qauipsizdiktiñ tiimdi jolı.

Ukraina üşin: NATO-ğa qosılu – bastı maqsat.
Qazaqstan üşin: Täuelsiz qorğanıs sayasatın damıtıp, aymaqtıq qauipsizdik jüyelerin nığaytu qajet.

YAdrolıq qaru – agressiyağa qarsı eñ küşti qwral boluı mümkin, biraq beybitşilik pen twraqtılıqtı qamtamasız etudiñ jalğız jolı emes.

The Qazaq Times