Qosımşa:   Jaqında «Şelek tarihi-ölketanu muzeyine» säuletşi-ğalım, professor Töleubek Qaramenditegi kelip qaytqan edi. Sol kezde muzeydegi «Eñbek erleri men el ağaları» zalındağı «Auğan soğısınıñ ardagerleriniñ» fotosı tizilgen qabırğağa qarap twrıp: qazirgi künde Auğan soğısınıñ adamzat tağdırına eşqanday paydası timegen soğıs ekenin, ol Keñes odağınıñ jibergen sayasi qateliginen bolğandığın jazıp jatır. Soğıstıñ jalpı barısınan alıp qarasaq, şındığıda sol. Sondıqtan endigi jerde Auğan soğısınıñ ardagerlerin keyingi wrpaqqa maqtanışpen ügitteudiñ qajeti joq,- degen sıñayda öz oyın aytqan edi. Biraq, Auğan soğısı qanday maqsatpen bastalsa da, millondağan adamdardıñ janın jalmap, mügedekter qatarına qostı. Soğıstıñ şın beynesi aşılsa da, Auğan soğısına qatısqan ärbir jauıngerdiñ qateligi joq. Sol sebepti de osı maqalanı Auğan soğısına qatısqan ardagerlerdiñ köñiline jansebil bolsın degen maqsatpen jazıp otırmın.

 Auğan soğısınıñ artqı körinisi

HH ğasırdıñ soñğı jartısındağı 2 millionnan astam adamnıñ ölimine sebepşi bolğan Auğan soğısınıñ qasireti men qayğısı da, dañqı men daqpırtı da äli künge deyin talay adamdardıñ köñilinen öşe qoyğan joq. Jıl sayın aqpan ayındağı Auğan soğısınıñ ardagerlerimen kezdesu aptalığı osınıñ däleli. Tolarsaqtan qan keşip, ölim men ömirdiñ ortasında jantalasqan ardagerler, şındığında kim üşin, ne üşin arpalısqa tüskeniniñ sayasi astarın bile bermese kerek. Elimizdiñ oñtüstik aymağın jaudan qorğaymız degen jalğan wrannıñ qwrbanı bolğanın keş sezgende bolar. Bälkim sezbegen de şığar. Hoş, ne üşin jalğan wran,- deuleri de mümkin. Sol üşin auğan soğısınıñ artqı körinisine köz jügirtelik.

Auğan eline KSRO äskeri basıp kirgenge deyin, eki el arasında teñ twrğıdağı barıs-kelistik dostıq bar bolatın. Bwğan Auğanstannıñ sol kezdegi basşısı Daud şahtıñ: Keñes odağınıñ azamattarına külip qarauımız kerek,- degen sözi jandı mısal. Tağı bir beyresmi derekterde dünie jüzilik ekinşi soğıs kezinde Auğanstan Keñes odağına zattay qol wşın bergeni de aytıladı. Öytkeni Germaniya biligi Keñes odağın bağındırsa, özderine de qauip tönerin jaqsı bilgen. Sol üşin de Keñes odağına zattay kömek atağan. Eki el arasındağı bwl dostıq tım wzaqqa jalğaspağanı belgili. Öytkeni 1977 – 1979 jıldarı Auğanstanda işki bölinuşilik otı twtandı. İşki bilik talasınan Keñes odağımen dostıq qatınas ornatuğa mwrındıq bolğan Daud şahtı KSRO qoldağan Halıqtıq demokratiyalıq partiyasınıñ ökili bilikten taydırdı. Alayda, auğan halqı bwl partiyanıñ basşılığınada tolıqtay bağına qoymadı. Öz biligin nıqtap wstap, halıq qarsılığın basu üşin, Halıqtıq  demokratiyalıq partiyasınıñ basşıları Keñes odağınıñ äskeri kömegine süyenuge mäjbür boldı. Osı kezden bastap Keñes odağı auğan soğısınıñ alğaşqı biltesin jaqtı.Daud şah bilik qwrğan kezdegi ornatqan dostıq qatınastıñ astarındağı sayasi josparlarınıñ şın kespiri aşıldı. Öytkeni Keñes odağınıñ oylağanı auğan jerin özine bağındıra otırıp, Orta Aziyadan Tınıq mwhitına deyingi jerge öz biligin jürgizu bolatın. Jäne de Auğan jeri arqılı ekonomikalıq quatın nığaytudı da közdegen. Oğan sebep, Auğanstan jeri bwrınnan Jibek jolınıñ ötinde, sonımen birge batısında Iranmen, oñtüstik-şığısında Päkistanmen, şığısında Qıtaymen, oñtüstiginde Ündistanmen, (anıqtap aytqanda Päkistan, Ündistan jäne Qıtay talasındağı Djammu men Kaşmir aumağı), jäne Keñes odağınıñ qwramındağı Türkimenstan, Özbekstan qatarlı eldermen soltüstigi arqılı şekaralasatın. Äri Auğan jeri eginşilikke de mal şaruaşılığına da tiimdi. Düniejüzilik ekinşi soğıstıñ şırmauına ilikpegen auğan elinde sol kezdiñ özinde-aq narıqtıq ekonomikanıñ damuı beleñ ala bastağan. Sol üşin de jer şarındağı jan sanı köp eldermen şegaralas auğan jerin özine bağındıra otırıp, Keñes odağı älemdegi iri alpauıt elge aynaludı bastı maqsat etken. Mine, osınday jan-jaqtılı öz müddesin közdegen KSRO soğıs wşaqtarın, tankterin, brondı kölikterimen Auğanstanğa öz äskerin kirgizdi. Osılayşa Auğan soğısı bastaldı. Bwl bizdiñ Auğansoğısınıñ ardagerleri aytıp jürgendey otan jerin qorğau soğıs emes. Qayta basıp kiruşiler men basqınşılarğa qarsı soğıs. Bılayşa aytqanda Keñes odağınıñ äskerlerine qarsı şıqqan auğan halqınıñ jankeşti soğısı. Öytkeni Auğan äskeri Keñes odağına emes, Keñes odağı auğan eline basıp kirgen. Qazaqta bir söz bar: han mindeti tu alıp jauğa attanu, qwl mindeti tuğa erip jan beru,- degen. Sol kezdegi Keñes odağınıñ äskerleriniñ bäri Keñes odağınıñ toyımsız qwlqınınıñ qwrbandarı.

Qojanasırdıñ qaqpası

Auğan soğısı bastalğan kezinde-aq, Keñes odağınıñ tuı «jığılıp» jeñilispen qaytıp oralatının sol kezdegi adamdar sezgen. Talasbek Äsemqwlov qazaqtıñ beldi jazuşısı Asqar Süleymenov turalı jazğan «Kemeñgerdiñ ömirinen bir üzik sır» degen essesinde qızıqtı mısal keltiredi. Endi sol mısaldıñ özin söyleteyik. «1989 jıldıñ, wmıtpasam, qısınıñ ayağı edi. Zeynolla ağanıñ üyindemiz. Asekeñ, Töken ağa üşeui karta oynap otır.

-Soğıstıñ ayaqtalğanı üşin alıp qoyayıq,- dedi Asekeñ, ryumkelerge kon'yaktan toltıra qwyıp.

Alıp qoydıq.

- 79 jılı men aytıp edim ğoy, Qojanasırdıñ qaqpası dep,- dedi Asekeñ.

- Ia, alğaş aytqan sen ediñ ğoy,- dedi Zeynolla ağa jımiıp.» Bala Talasbek eşteñe tüsinbegenin aytqan osı şağın dialogtan keyin. Arada biraz uaqıt ötken soñ Talasbek Äsemqwlov «Qojanasırdıñ qaqpası» turalı Zeynolladan swrağan. Sonda jwmbaq tirkestiñ män-mağınasın taratıp aytıp bergen eken Zeynolla ağası.

- Ol bılay,- dedi sodan soñ betime qarapmeyirlene jımiıp alıp, Qojanasır esiginiñ aldına qorşauı joq qaqpa qoyıp qoyğan ğoy. Adamdar qaqpanı aynalıp ötse, qaqpadan kirmeysiñ be dep tayaqpen wrıp aydap şığadı eken. Qorşauıñ joq qoy, qalay kirsek te bäribir emes pe degenderge «äy, qorşaudıñ bar-joğında seniñ ne şaruañ bar. Qaqpa ne üşin qoyılğan?» dep jauap beredi eken. 1979 jılı Keñes äskeri Auğanstanğa kirgende Asqar ağañ osı mısaldı keltirgen. «biz Auğanstannan bıt-şıt bolıp jeñilip şığamız» dedi. Sonda «Qalamgerde» otırğan bireu «qalay jeñiledi ekenbiz, älemdi tentiretken Keñes odağı emespiz be?» dedi. Asekeñ sonda, «Qojanasır bäribir bizdi qaqpadan kiruge mäjbür etedi» dedi. Qojakeñniñ hikayasın sol uaqiğağa ölşeseñ, onda Asqardıñ aytıp otırğanı mınau: Auğanstan qanday älsiz el bolsa da, yağni, qorşauı joq, qaqpası ğana bar el bolsa da, Keñes odağı qwrmettep qaqpadan kirui kerek edi. Biz halıqaralıq zañdardı belinen basıp, qaqpanı aynalıp öte saldıq. Biraq, erte me-keş pe bäribir adamdıqtıñ zañımen sanasuğa mäjbür bolamız. YAğni, Auğanstan bizdi aydap şığadı da, qaqpadan kirgizedi. Asqardıñ aytqanı tura keldi, on jıldan keyin jeñilip şıqtıq.

Talasbek Äsemqwlovtıñ keltirgen mısalınan-aq biz köp närseni tüsinemiz. Düniejüzilik ekinşi soğıstı jeñispen ayaqtağan Keñes odağı, özin älemdegi teñdesi joq derjevağa balağan. Sol üşin de Auğanstandı qalpaqpen wrıp alamız dep mardımsığan. Ejelden adamdıqtıñ qasietin tüsine bermeytin orıstar, auğan jwrtın da tisinde şaynağısı keldi. Halıqaralıq zañ, adamdıq qasiet, ömir, ölim degendi ekinşi orınğa qoya twrıp, jeke bastıñ qamın joğarı qoyatın orıs wltı Asqardıñ aytqanınday «Qojanasırdıñ» aulasınan tayaqtalıp, şeginip şıqtı. Özim student kezimde, QAZWU-dıñ jurnalistikasında Hugyani Rahimulla jäne Said Samim degen eki  Auğanstandıq kurstasım boldı. Birde äñgime jelisi Auğanstanda bolıp jatqan jarılıstar turalı örbidi. Sonda qattı namıstanğan Rahim: biz Germaniyanı jeñgen Keñes odağın tize büktirgen auğanbız. Bizdiñ elde bolıp jatqan jarılıstarda küni erteñ ayaqtaydı,- dedi. Bärimiz ünsiz qaldıq. Mine osı bir auğan azamatınıñ sözinen keyin men, Auğanstannan jeñilgen Keñes odağı öziniñ süyegine mäñgilik qara tañba bastırğanın tüsindim. Eger Auğanstan soğısı bolmasa, bügingi Resey täubasına kelmeste edi. Nemisterdi moyındatqan jeñistiñ buımen jüreri sözsiz edi. Biraq, bükil Keñes odağın Auğanstan sabasına tüsirdi. Jeñiste, jeñiliste mäñgilik emes ekenin körsetip berdi.

Jetilgen jetimder Taliban qozğalısınıñ negizin qaladı.

Auğan jerine alğaş attap kirgen künnen bastap Keñes odağınıñ äskerleri jeñisten jeñiske jetkeni tüsinikti jağday. Düniejüzilik ekinşi soğıstağı täjiribe, sol kezdegi dayındıq, quattı äskeri küş, osılardıñ barlığı Keñes odağınıñ asığın alşısınan tüsirdi. Al sonda Keñes odağınıñ auğan jerinen äskerin şegindiruge ne sebep boldı. Osığan toqtalayıq. Keñes odağınıñ auğan jerinen şeginuge mäjbür boluınıñ birden-bir sebebi, jergilikti auğan halqınıñ müddesi men Keñes odağınıñ müddesi qarsı keldi. Tumısınan toyımsız, qanağatsız Häm ozbır orıs biligi auğan elin, öz qwramındağı basqada respublikalar siyaqtı basqarudı közdedi. Mine osı sayasi qatelik Keñes odağınıñ jeñiluine bastadı. Nege? 1984 – 1985 jıldarı Keñestik biliktiñ tapsırmasımen Auğanstandağı jergilikti bilikke keñesşi bolğan, eks-senator, sayasatker Jandarbek Käkişev öz sözinde sayasi qateliktiñ bastı üş sebebin aytqan bolatın.

Jandarbek Käkişevtiñ aytuınşa, Keñes odağı wsınğan basqaru jüyesimen Auğanstandağı jergilikti halıqtıñ tanım-tüsinigi bir nüktede tüyispegen. Endi sol üş sebepke toqtalayıq:

Birinşi sebep: tarihi qalıptasqan tanım-tüsinikterine, salt-dästürleri men dini senimine şekteu qoyğan. Osıdan kelip halıq renişi payda bolğan.

Ekinşi sebep: Auğanstandağı är taypa, är wltta jergilikti özin-özi basqaru jüyesi ornıqqan. Bilikti, salıq jinaudı ortalıqtandıru sayasatı jergilikti taypa kösemderin bilikten de, baylıqtan da ayıratın edi. Bwl olardıñ qarsılığın tudırğan.

Üşinşi sebep: Auğanstannıñ tarihi qalıptasqan narıqtıq jüyesine josparlı ekonomikanı engizuge küş salğan. Jergilikti halıqtıñ ar-namısına tietin ister, küş körsetulerde jii bolğan. Osı üş sebepten keyin jergilikti halıq Keñes odağınıñ Auğanstanğa şınayı dostıq nietpen kelmegenin aşıq tüsingen. Osıdan barıp kommunisterge degen qarsılığı üdey tüsti. Auğan halqınıñ jappay qarsılığınıñ erekşe küş aluına batıs elderi arqılı kelgen kömekte öz paydasın tigizdi. Bügingi künderi jii aytılatın Taliban köterilisi de mine osı kezde jarıqqa şıqtı. Soğıs bolğan jerde ölimniñ boluı adam tañğalarlıq jayt emes. Bireu äkeden, bireu baladan ayırılıp añırap qaları, är sät sayın bolıp twratın qwbılıs. Tipti soğıs ajaldıñ üreyli küşin de älsiretedi. Auğanstannıñ Päkstanmen şegaralas el ekeni belgili. Eger Keñes odağı Auğanstandı tübegeyli jaulap alsa, Päkstanğada oñay timesi anıq. Bwl jağdaydı tolıq tüsingen Päkistan biligi, Auğanstanda örşigen partizandıq soğısta jetim qalğan balalardı jinap, alğaşqı äskeri jattığudan ötkizgen. Keñes odağına kegi ketken jetim balalar Päkistan jerinen ısılğan jauınger bolıp, öz topırağına oralğan. Osıdan barıp, auğan halqınıñ äskeri quatı tipti de nığaya tüsken. Bir qızığı, Päkistan jetim balalardı äsker qatarında tärbielep jatqanda, Keñes odağı da Qazaqstan jerinde, atap aytsaq Şımkent pen Tarazda jetim balalardı tärbieleu lagerlerin qwrıp ülgergen. Bwl lagerler KSRO jeñilisin moyındap, Auğanstan jerinen şığıp ketkennen keyin taratılğan. Halıqtıñ jappay partizandıq soğısqa ötui, batıs elderiniñ kömegi jäne Päkistan biligi wsınğan kömek Auğan soğısınıñ ayaqtaluına bastamalıq rol' atqarğan. Sondıqtan da Keñes odağınıñ basqaru jaqtağı sayasi qateligi 10 jılğa sozılğan KSRO – Auğanstan soğısında, Keñes odağınıñ jeñilisimen ayaqtauına sebep bolğan.

PS

1988 jılı KSRO äskerlerin Auğanstan jerinen 9 ay işinde şığarıp äketuge mindetteme aldı. 1989 jılı aqpannıñ 4 küni Keñes armiyasınıñ soñğı bölimi Kabuldan şıqtı. Al 15 aqpanda 40 – armiyanıñ qolbasşısı general leytenant B.Gromov Termez qalasında: Keñes äskerleri Auğanstan jerinen tolıqtay şıqtı, meniñ artımda birde-bir jauınger qalğan joq,- dep basşılıqqa bayandadı. Osılayşa on jılğa juıq jalğasqan soğıs negizinen ayaqtaldı. Biraq, osı soğıs otan üşin, jer üşin, el üşin emes, tek qana Keñes odağınıñ bas paydası üşin bolğan soğıs. KSRO – Auğan soğısına Qazaqstan jerinen 22269 jauınger qatısqan. Olardıñ 924 – i ot qwrsauında qalıp, erlikpen qaza tapsa, 21 adam iz-tozsız ketken. Mıñdağan jigitter, keudesinde qwrı janı bar demesek, mügedek bolıp elge oraldı. Qanşa jetim, qanşa jesir jer bauırlap küñirene jıladı. Qaraniettilikpen bastalğan soğıs qasiretpen ayaqtaldı. Batır atağı men altın ordenderi eşkimniñ jarasın jazbaytındığı anıq. Alayda, mına närseni aşıp aytu kerek, Auğan soğısına qatısqan ärbir jauıngerdiñ eşqanday kinäsi joq.  Sondıqtan da bwl soğıstağı kemtar bolğandardıñ obalı men qaza bolğandardıñ qan qarızı Keñes odağınıñ moyınında.