Біздің көршілеріміз ЕАЭО туралы не ойлайды?

Біздің көршілеріміз ЕАЭО туралы не ойлайды? A+ Analytics зерттеу орталығы (Қазақстан) мен New Geopolitics Research Network бірлесіп ұйымдастырған «ЕЭО санкциялары: серіктес елдер үшін сынақтар мен тәуекелдер» деген тақырыпта өткен халықаралық дөңгелек үстелде Қырғызстан, Армения және Өзбекстан сарапшылары бұған қатысты өз пікірлерін білдірді.

Ресей Федерациясының Сыртқы істер министрінің орынбасары Александр Панкиннің Санкт-Петербург халықаралық экономикалық форумында ЕАЭО Батыс санкцияларына «шоғырландырылған» жауаппен жұмыс істеп жатыр деген мәлімдемесі осы талқылауға түрткі болды. Ресейлік шенеунік ЕАЭО-қа (елдерге) қатысты үшінші елдердің санкциялық емес әрекеттеріне жауап беру туралы мәселе күн тәртібіне қойылғанын атап өтті.

Сол кезде біздің Сыртқы істер министрлігі Қазақстан басқа мемлекеттердің санкцияларына жауап ретінде ЕЭО елдерінің "шоғырландырылған шаралары" туралы ешқандай келіссөздер жүргізбейтінін және еуразиялық интеграция органдарына тән емес функцияларға және бірлестікті саясиландыруға қарсы екенін мәлімдеп, жедел үн қаттты. Бұл жайында өзге елдердің де өз көзқарасы бар екені анық.  Яғни, осы интеграция қатысушылар бұл туралы салмақты сараптап, қорытынды тұжырымдама жасап қоғамдастыққа ұсына  алады.

Бұған дейін Сыртқы істер министрлігінде жұмыс істеген қырғызстандық сарапшы  Әділ Тұрдықұлов қазіргі жағдайда ЕАЭО-ты саясаттандыру табиғи процесс екенін атап өтті. Себебі Мәскеу одаққа мүше елдер арасында өзінің ролін күшейе түскен.

Алайда соңғы оқиғалар Қырғызстанның  Ресейге, ҰҚШҰ мен ЕАЭО-қа деген жағымсыз көзқарасты күшейтті. Өйткені тәжік-қырғыз қақтығысы ҰҚШҰ-ның қауіпсіздік проблемаларын шеше алмайтындығын дәлелдеді.  Сондай-ақ,  Қырғызстаннан Қазақстан мен Ресейге тауар өткізу кезіндегі түйіткіл мәселелер де шешімін таппады. Осының бәрі ЕАЭО-тың тауардың еркін қозғалысын қамтамасыз ете алмай отырғандығын ашып берді. Бұл оның алаң ретінде тиімсіздігін көрсетеді.

Елдің қазіргі президенті Садыр Жапаров та а ЕАЭО пен ҰҚШҰ -ны қолдау саясатын жалғастыруда. Алайда оның революциялық жолмен, Кремльдің келісімінсіз билікке келуіне байланысты Мәскеу мен Бішкек арасындағы қарым–қатынаста аздап салқындық байқалған.  Сондай-ақ, Әділ Турдукулов ЕАЭО-ға мүше болу мәселесі референдумда шешілуі керек екенін, сондай-ақ ЕАЭО-дан шығу тетігін белгілеу керектігін атап өтті.

Қырғызстаннан келген келесі сарапшы Эмиль Джураев  2020 жылы қазанда Садыр Жапаровтың билікке келуіне байланысты саясатта ерекше кезең өтіп жатқанын атап өтті. Қазіргі уақытта оның сыртқы саясаты әлі қалыптасып үлгерген жоқ.  Сондықтьан үкімет көпвекторлы тәсілді ұстанады және Қырғызстан ҰҚШҰ мен ЕАЭО-тан бас тартпай басқа мемлекеттермен қатынасты дамытуға мүдделі.

«Алайда Садыр Жапаровтың сыртқы саясатқа көзқарасы Мәскеуге толығымен адал болған Сооронбай Жээнбековке қарағанда сәл өзгеше», - деп атап өтті сарапшы.

Екінші ерекшелігі, қырғыз-тәжік қақтығысы Қырғызстанның Мәскеумен толыққанды одақтастыққа қаншалықты сене алатындығы туралы мәселені көтерді. Ал, қоғам мен саяси ортада Ресей Душанбе мен Бішкекті бірдей қолдайды деген көзқарастар пайда болды. Кейбір саяси топтар тіпті Қырғызстанның ҰҚШҰ -да болуы орынсыз деп пікір білдірді. Сондай-ақ РФ мен ЕАЭО-мен қарым-қатынасының проблемалық аспектілері туралы мәселені де қозғады.  Барлық жерде Ресей Федерациясымен стратегиялық серіктестік туралы қанша айтылғанымен  ЕАЭО, ҰҚШҰ, Ресейге деген сыни көзқарас күшейе түсуде.

Осының аясында Бішкек, «ЕАЭО-ның шоғырландырылған жауабы» туралы ресми ұстанымын ұсынбағанымен, саяси басшылық ЕАЭО тарапынан кез-келген санкциялар қолдануына қарсы болуы әбден мүмкін.

Нарықтың ашылуы, транзит және мигранттардың құқықтары бойынша Қырғызстанның ЕАЭО-тан күткен үміті ақталды ма?- деген сұраққа Эмиль Джураев тауарлардың ЕАЭО мүшелерінің шекарасы арқылы өтуіне қатысты екіжақты форматта келіссөздер жүргізу қажет екенін атап өтті.  Ресейге тауарларды экспорттамас бұрын алдымен өз аумағы арқылы өткізгені үшін Қазақстанмен, содан кейін шекараны ашқаны үшін  Ресеймен  күн сайын  келісім жасап отыру керек. Ресеймен шекарада Қазақстан аумағы арқылы  өткен тауарлар көбінесе Қырғызстанға қайта қайтарылады. "Әрине, қырғыз  тарапынан түрлі нормалардың сақталмауы мүмкін. Алайда,  бұл жағдай Қырғызстан үшін  ЕАЭО өз міндетін орындамайтынын, ал, қағаз жүзіндегі  процесстер екі жақты деңгейде ғана жұмыс істейтінін еске салады", - деді саясаттанушы.

Сауда жағынан  экспорттық мүмкіндіктер кеңейеді деген  үміт үзілді. «Бұрынғы президенттер Қырғызстанның инвестициялық тартымдылығын 180 миллиондық нарық жақсартады деген болатын. Бірақ бұл мәлімдемеге қазір күле қарайтындар көп.  Өйткені, Қырғызстан нарықтан 180 миллион ала алмайды, бірақ керісінше - біздің 6 миллиондық нарық 175  миллион жеткізушіні  алады. Қырғызстан нарығы Ресейден, Қазақстаннан, Беларусьтен келген тауарларға толы. Ол  ет және сүт өнімдері », - деді сарапшы.

Ресейдегі мигранттардың құқықтарын жақсарту мәселесіне келсек, Эмиль бұл дерек әрдайым жетістік ретінде және үкіметтің қоғамға ЕАЭО пайдасына дәлел ретінде ұсынылады, бірақ Ресей мұны ешбір одақсыз, екіжақты жолмен қамтамасыз ете алады деп жауап берді. .

Қорытындылай келе, сарапшы ЕАЭО Қазақстанмен де, Ресеймен де қарым-қатынасқа ешқандай қосымша ауыртпалық әкелмейтінін, барлық процесстер екіжақты форматта жұмыс істейтіндігін, өйткені көпжақты платформалар проблемаларды шешуде тиімсіз екенін мәлімдеді. Қырғызстанның Армениямен іс жүзінде экономикалық байланысы жоқ. Сондықтан Қырғызстанның ЕАЭО-ға мүшелігі даулы және даулы мәселе болып қала береді. Осыған байланысты, Бішкек үшін басқа серіктестер үлкен маңызға ие болуы мүмкін.Осыған орай, Бішкек "ЕАЭО шоғырландырылған жауабына" қатысты ресми ұстанымды ұсынбағанымен, саяси басшылық ЕАЭО тарапынан кез-келген қарсы банкроттықты қолдануға қарсы болуы ықтимал.

Өз кезегінде Саяси және экономикалық стратегиялық зерттеулер орталығының жетекшісі Бениамин Погосян сараптамалық пікірталастарда  (Армения) Әзербайжанмен 44 күнге созылған соғыстың себебі мен  салдары, сондай-ақ 2021 жылғы сайлау науқаны мәселелері әлі де басым екенін атап өтті.  Ресейді Армениядағы барлық саяси күштер Әзірбайжанмен соғыс аяқталғаннан кейін ықпалы одан сайын күшейген негізгі серіктес ретінде қарастырады, ал қазір Арменияда екінші ресейлік әскери базаны құру мүмкіндігі де қарастырылуда.

Алайда, Ереван әрдайым көпвекторлы саясатты дамытып, Батыспен байланысты нығайта отырып, байланыстарын әртараптандыруға тырысты. Елдегі барлық дерлік саяси күштер, өздерінің ресейшіл бағыттарына қарамастан, Батыспен (АҚШ, ЕС, НАТО), Қытаймен, Үндістанмен, Иранмен және басқа ойыншылармен қатынастарды дамытуға мүдделі. Осыған байланысты Ереван ЕАЭО -ның санкцияларға қатысты бірыңғай бағытын  қалыптастыруға мүдделі емес, ал егер ресейлік тарап оларды қалыптастыруға тырысса,  бәлкім, бұған қарсы болады.

ЕАЭО ұйымы туралы айтатын болсақ, Арменияда көптеген адамдар оның қандай құрылым екенін түсінбейді. Бірақ  басшылық Ереван Ресеймен стратегиялық одақтас болғандықтан, Армения Мәскеудің қысымымен  Ресейдің барлық интеграциялық жобаларына қатысу керек леп санайды. Ал, одан бас тарту Кремльмен  достықты үзіп, тіпті дұшпандық қадам ретінде қабылданады.  «Осылайша, Арменияның ҰҚШҰ және ЕАЭО-мен қарым-қатынасы Ресеймен екіжақты қатынастар призмасы арқылы жүзеге асырылады. Егер  Ресей ЕАЭО немесе ҰҚШҰ қажет емес деп мәлімдеп қалған жағдайда оған Армения да Ресей жаққа шығады.  », - деп түйіндеді сарапшы.

«Білім керуені» аналитикалық орталығының директоры Фарход Толипов (Өзбекстан) Өзбекстанда сарапшылар мен ғылыми қоғамдастық Өзбекстанның ЕАЭО -ға мүше болу міндеттерін  біркелкі бағалайтынын атап өтті. Оның   сенімді жақтаушылары да бар. Сонымен қатар түбегейлі қарсыластар да бар.  Дегенмен, ел ішінде ЕАЭО-қа деген сын көп айтылады. Бұл дәл қазіргі уақытта Одаққа кірмеудің бірден-бір жолы. Осыған байланысты ЕАЭО -қа бақылаушы мәртебесі 2025 жылға дейін сақталуы ықтимал. Сондықтан Өзбекстанның одақ құрамына енуі мүмкін деп айтуға  әлі ерте.

Сонымен қатар, сарапшының пікірінше, ЕАЭО -ға кіру референдум арқылы шешілуі керек. Оған азаматтық қоғам, сарапшылар мен  ғылыми қоғамдастық белсенді қатысуы қажет.  Бұл жалпы еуропалық және демократиялық тәжірибеге сәйкес келеді.

Ташкент өзінің сыртқы саясатын әртараптандыруға, жаңа көлік дәліздерін құруға және қолда бар көлік дәліздерін жетілдіруге тырысады. Осыған байланысты АҚШ, ЕО, НАТО, Қытай, Жапония, Үндістан және т.б. қатынастарды дамытуға мүдделі. Сондықтан Ресей тарапының "ЕАЭО-ның батысқа шоғырландырылған жауабы" туралы бастамалары теріс қабылданады. "Ресей өз проблемаларымен айналысудың орнына, Батыстың санкцияларына жауап беру үшін ЕАЭО-ның басқа мүшелерін де соған тартады. Бұл кері әсерін тигізіп,   Өзбекстанның қосылуына тыйым салу мүмкін», - деді сарапшы.

Сонымен қатар, Фарход Толипов егер Ташкент қосылуға шешім қабылдамаса, мұны Ресейге деген араздық деп санауға болмайды ( дегенмен Мәскеу осылай түсінуі мүмкін), өйткені Өзбекстан мен Ресей Федерациясы арасында екіжақты стратегиялық серіктестік, тіпті егер Ташкент ЕАЭО -дан бас тартса да, Ресеймен стратегиялық ынтымақтастық жалғаса беретіні  туралы құжатқа қол қойылған.  «Әр ел екіжақты деңгейде ең алдымен Ресеймен қарым -қатынас орнатады. Ал, шын мәнінде алдамшы көзқарас қалыптастырады. ЕАЭО-ға кірмеу Беларусьпен, Армениямен арада достық жоқ дегенді білдірмейді деп, ешкім айтпайды. Бұл ЕАЭС-тің ресейлік орталық ұйым екенін тағы бір дәлелдей түседі. Сондықтан неғұрлым нақты шешімдер қабылдау үшін барлық оң және теріс жақтарын ескеру қажет », - деп атап өтті саясаттанушы.

Оның айтуынша, Орталық Азия елдерінде әлі де әлсіз немесе шағын мемлекет сипаты  бар. Алпауыт көршілер  гипотетикалық тәуекелдер, ақпараттық шабуылдар мен басқа да әңгімелер айтыла қалса,  басшылық өздерін қоярға жер таппай дірілдей бастайды. Қазіргі уақытта жоғары жақтағылар  осы жалтақтыққа қарсы тұруды үйрену керек. Мұның пайдасынан зияны зор. Бұл  жағымсыз үрдіс мемлекеттің дамуын тежейді.

Фарход Толипов осы жағдайға байланысты Өзбекстанның бұрынғы басшысы Ислам Каримовтың батыл қадамын еске салды. "2006 жылы Өзбекстан ЕурАзЭҚ және ҰҚШҰ-ға кіруі- бұл Әндіжан  оқиғаларына байланысты ішкі шиеленіс жағдайында Президенттің өзіндік іс қимылы еді.  Содан кейін Каримов одан  "Батыстың ықпалын" байқады. Бірақ кейіннен Батыспен қарым-қатынас тез жақсарды.  Өзбекстанға қатысты санкциялар алынып тасталды. Біз алдымен ЕурАзЭҚ-тан, содан кейін ҰҚШҰ-дан шықтық. Ресейліктердің бұған көнуден басқа амалы қалмады.  Олар тіпті мұны "бұл Өзбекстанның мүддесі үшін жасалды және біздің екіжақты қарым-қатынасымызға әсер етпейді"деп ақтады.

Сарапшының пікірінше,  осы жағдайды қайта алып қарайтын кез жетті.  Каримовтың әрекетін қайталап, Ресейдің оған қалай қарайтынын тексеру керек. Егер әр ел қалыпты екіжақты қатынастар орнатса,  ЕАЭО маңызын да, мағынасын да жоғалтады.

А+ сараптама орталығы

"The Qazaq Times"