1994 жылы Будапешт келсімі аясында Украина, Қазақстан және Беларусь өздеріндегі КСРО-дан қалған ядролық қарудан ерікті түрде бас тартты. Қарсы ретінде АҚШ, Ұлыбритания және Ресей бұл елдердің аумақтық тұтастығы мен егемендігін қорғауға кепілдік берді. Алайда, 2014 жылы Ресей Украинаның Қырым түбегін заңсыз аннексиялап, ал 2022 жылы елге толыққанды басып кіру арқылы бұл кепілдіктердің қағаз жүзінде ғана қалғанын көрсетті.

Бүгінде Украина үш жылдан бері Ресей агрессиясына қарсы күресіп келеді, ал әлем елдері оған әскери және экономикалық көмек көрсетіп жатыр. Бірақ бұл көмек жеткілікті ме? Сонымен қатар, Қазақстан да ядролық қарудан бас тартқан ел ретінде болашақта агрессор елдердің ықтимал қауіпіне тап болуы мүмкін бе? Екі ел қайтадан ядролық қару жасауды бастауы керек пе?

Ядролық қарудан бас тарту: Украина мен Қазақстан үшін қандай салдары болды?

Украина:

  • 1991 жылы Украинада әлемдегі үшінші ең ірі ядролық арсенал болды (1650 стратегиялық ядролық оқтұмсық).
  • 1994 жылы Украина ядролық қарудан бас тартқаннан кейін оның қауіпсіздігіне кепілдік берілді.
  • 2014 жылы Ресей Қырымды тартып алды, ал 2022 жылы толыққанды басқыншылық басталды.
  • Қазір Украина ядролық қарудан бас тарту – үлкен қателік болды деп санайды.

Украинаның бұрынғы президенті Виктор Ющенко 2023 жылы: "Егер бізде ядролық қару болғанда, Ресей бізге ешқашан шабуыл жасамас еді," – деп мәлімдеді.

Қазақстан:

  • Қазақстан КСРО-дан қалған ядролық арсеналдан ерікті түрде бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық сынақ алаңы – Семей полигонын жапты.
  • 1994 жылы Будапешт меморандумына қол қойды, ал 2010 жылы ядролық қарусыз әлемді жақтаушы мемлекет ретінде халықаралық аренада беделге ие болды.
  • Бірақ Украинадағы жағдай Қазақстан үшін де алаңдаушылық туғызады. Қазіргі таңда Қазақстанның солтүстік көршісі – Ресейдің агрессиялық саясаты кейбір сарапшыларды біздің елдің қауіпсіздігіне күмәнмен қарауға мәжбүрлеуде.

Әлем Украинаға жеткілікті көмек көрсетті ме?

Батыс елдері Украинаға үлкен қаржылық және әскери көмек көрсетіп келеді:

  • АҚШ: 2022 жылдан бері Украинаға 120 миллиард доллардан астам әскери көмек берді.
  • Еуроодақ: қару-жарақпен қатар экономикалық қолдау да көрсетуде.
  • Ұлыбритания, Польша, Германия: Украинаға танктер, зымыран кешендері мен әуе қорғанысы жүйелерін жеткізіп жатыр.

Дегенмен, Украина әлі күнге дейін Батыстың көмегі жеткіліксіз деп есептейді. Президент Зеленский бірнеше рет НАТО елдерінің баяу әрекет ететінін және қару-жарақ жеткізу тым кеш жүріп жатқанын сынға алды.

Басты мәселе – Батыс елдері Украинаға ядролық қарумен қорғану құқығын қайтарып беруге дайын емес. Егер Украина қайтадан ядролық қару жасауды бастаса, бұл бүкіл әлемдегі қауіпсіздік архитектурасын өзгертіп, жаңа қарулану жарысын тудырады.

Қазақстан ядролық қаруға қайта ие болуы керек пе?

Қазақстанның геосаяси жағдайы Украинаға ұқсас болғанымен, біздің елге тікелей қауіп төніп тұр деп айту қиын. Дегенмен, келесі факторларды ескеру керек:

  • Ресейдің агрессиялық саясаты: 2022 жылдан бері Қазақстан Ресейдің ықтимал аумақтық талаптарына алаңдаулы.
  • Қытай факторы: Қазақстанның шығыс оңтүстігінде орналасқан Қытай геосаяси тұрғыда белсенді ойыншы, әзірге Қазақстанмен серіктестік қарым-қатынасты сақтап отыр. Бірақ экономикалық тұрғыдан соңғы уақыттары өте белсенді түрде Қазақстанға кіріп келеді.
  • Орталық Азиядағы тұрақсыздық: Талибандардың Ауғанстанда билікке келуі, Қазақстаннның жақын көршілермен энергетикалық айталық су ресустарына деген талас болуы ықтимал.

Дегенмен Қазақстанның қажет болса ядролық қаруға қайта ие болуы елдің қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін.

  • Біріншіден, бұл Қазақстанның халықаралық имиджіне нұқсан келтіреді.
  • Екіншіден, Қазақстан экономикалық санкцияларға ұшырауы мүмкін, бұл елдің дамуына кері әсерін тигізеді.
  • Үшіншіден, бұл аймақтағы қарулану жарысын тудыруы мүмкін, әсіресе Ресей мен Қытай тарапынан қарсылыққа ұшырауы ықтимал.

Украина мен Қазақстан қандай қадамдар жасауы керек?

  1. Ядролық қаруға емес, әскери қуатты нығайтуға назар аудару
    • Украина мен Қазақстан қорғаныс өнеркәсібін дамытуы керек.
    • Әуе қорғанысы жүйелері мен зымыран технологияларын күшейту маңызды.
  2. Аймақтық және халықаралық альянстарды нығайту
    • Украина НАТО-ға қосылуды жеделдетуі керек.
    • Қазақстан Түркия, Орталық Азия елдерімен қауіпсіздік ынтымақтастығын күшейтуі керек.
  3. Экономикалық және саяси тұрақтылықты сақтау
    • Экономикасы әлсіз елдер әскери агрессияға осал келеді. Сондықтан Украина да, Қазақстан да экономикалық қауіпсіздікті нығайтуы тиіс.

 

Украина мен Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы – тарихи шешім. Бірақ Украина мысалынан көріп отырғанымыздай, халықаралық кепілдіктер реалды қорғанысты қамтамасыз ете алмайды.

Бірақ ядролық қаруға қайта оралу бүкіл әлем үшін қауіпті прецедент болады. Оның орнына, әскери-өнеркәсіптік кешенді күшейтіп, қорғаныс жүйелерін жаңарту – қауіпсіздіктің тиімді жолы.

Украина үшін: НАТО-ға қосылу – басты мақсат.
Қазақстан үшін: Тәуелсіз қорғаныс саясатын дамытып, аймақтық қауіпсіздік жүйелерін нығайту қажет.

Ядролық қару – агрессияға қарсы ең күшті құрал болуы мүмкін, бірақ бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудің жалғыз жолы емес.

The Qazaq Times