Елімізге оралып жатқан қандастар жергілікті халықтың несібесіне жармасады  деп санайтындардың пікірі дұрыс па? Моңғолиядан келегн қазақ қызының өмірлік тәжірибесі нені көрсетеді?

Ресми деректер бойынша, 31 жыл ішінде, 1991 жыл мен 2022 жыл арасында елімізге 1 089 700 қандас көшіп келген. Оралман мәртебесінің квотасы мен өлшемдері ресми түрде тек 1997 жылы көші-қон туралы заңға сәйкес белгіленді. 2009 жылы Қазақстан үкіметі өз қаулысымен оралман отбасылардың санын жылына 20 мыңға дейін арттырды. Ел бюджетінен оралмандарды қолдауға 17 миллиард теңге (шамамен 130 миллион доллар) бөлінген. «Оралман» термині 1994 жылдың өзінде-ақ бірқатар бұқаралық ақпарат құралдарында, әсіресе қазақтілді газеттерде «қайта оралғандарға» мемлекеттік қолдау көрсету (немесе көп жағдайда ондайлардың жоқтығы) туралы дауласа бастаған кезде кеңінен қолданыла бастады. 2021 жылдың басында бұл термин жойылып, оның орнына жаңа «қандас» ұғымы айналымға енді.

Тарихи жеріне көшу туралы үндеуге құлақ асқан диаспора қазақтарының көпшілігі үшін Қазақстан олар елестеткен атамекеннен мүлде бөлек. Бұл, әсіресе, барлық қазақ диаспоралық қауымдастықтарының ішінде көшіп келуге барынша бейімділік танытқан Моңғолия қазақтарына қатысты. Туған жерін тастап кетуге негізінен Қазақстаннан шыққан дискурстар арқылы жасалған идеалдандырылған «қайта оралу туралы мифтер» түрткі болған бұл қандастар көбінесе этникалық елге оралу туралы армандарын мемлекеттің көпмәдениетті және негізінен орыстандырылған қоғамының шындығынан айырады.

Дегенмен, қандастар ең алдымен жаңа күш пен білім ағыны екенін есте ұстаған жөн. Әдетте бұл жергілікті қоғамға бірігіп, өз орнын тапқысы келетін өте жоғары ынталы адамдар. Бұл әсіресе Қазақстанда және шетелде жақсы білім алғысы келетін жастарға қатысты. Қазіргі таңда әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың журналистика факультетінде ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігімен қаржыланатын «Қандастар мен Қазақстандағы мигранттарды ақпараттық қолдау және әлеуметтік бейімдеудің медиа-стратегиясы» жобасы жүзеге асырылуда. Жоба ақпараттық қамтамасыз етудің құрылымдық құрамдас бөліктерін, жаһандық және аймақтық көші-қон процестері мәселелерінде дәстүрлі және жаңа медиа стратегиясының үлгілерін, кандалар мен мигранттардың әлеуметтік бейімделуін дамытуға бағытталған. Осы ғылыми жоба аясында қандастарымыздың бір өкілімен сұхбаттасқан едік. Осы сұхбаттың кейіпкері – Түркияда білім алып, бүгінде әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің журналистика факультетінде қызмет етіп жүрген құнды кадрлардың бірі – Моңғолиядан келген қандас қыз.

– Өзіңіз туралы аздап айтып беріңізші. Қай жақтансыз? Қайда білім алдыңыз? 

– Мен, Тұлпар Жәнібекқызы, 1993 жылы Монғолияның астанасы Ұланбатыр қаласында дүниеге келгенмін.. Ата-анам әскери қызметкерлер болды. Ата-анам әскери қызметкерлер боғандықтан Монғолияның көптеген облыстарында өмір сүрдік. Соңғы жылдары Баян-Өлгей аймағында тұрақтап, ата- анам сол жерден зейнетке шықты. Мен бастауыш және орта мектепті сол ауданда бітірдім. 8-ші сыныпқа дейін 2-ші моңғол орта мектебінде білім алып, одан кейін Дарын орта мектебінде оқып бітірдім. 11-ші сыныпты үздік оқушы алтын медальмен бітірдім. Мектеп жылдары жақсы оқушы қатарында болдым. Оқуды жақсы көрдім. Жоғары білімді Түркия мемлекетінде оқу бұйырды. Түркия мемлекетінде журналистика мамандығы бойынша білім алдым. Оқуымды жалғастырып, халықаралық қатынастар мамандығы бойынша магистр ғылыми атағын қорғадым. Казіргі таңда Әл-Фараби Қазақ Ұлттық университетінің журналистика факультетінде оқытушы болып қызмет істеймін. Ата мекенге оралып, үлкен өмір жолына қадам басып, отбасын құрып, кішкентай қыздың анасы атандым.

– Монғолядағы қазақтардың жағдайын сипаттап бере аласыз ба? Әсіресе жастар арасында сол мемлекетке және Қазақстанға деген көзқарасы қандай?  

– Монғолиядағы қазақтар жалпы 95 пайыздан көбісі,  жоғары білімді, шет мемлектерден білім алып, казіргі таңда өз қатарының алды болып, үлгі көрсетіп жүрген қазақ жастары аз емес.  Түркия, Европа, Қытай, Корея, Жапония, АҚШ, Австралия елдері монғолия жастарының білім алатын елдерінің қатарында. Монғолия демократиялық мемлекет болғандықтан, басқа ұлт өкілдерінің білім алу, өмір сүру салт дәстүріне сыйластықпен қарап, еркін өмір сүруіне мүмкіндік жасайтын мемлекет. Сол жағынан қазақ жастары, монғолияны құрметтейді деп ойлаймын. Қазақстан әр уақыт, қазақтардың жүрегінде ата мекен реттінде қалыптасып келген, ата-анамыз, үлкендеріміз жастарға, Қазақстанда өмір сүруді нәсихаттайды және ұрпақтарын қазақ елінде  қызмет етуін қалайды сондықтанда болар пандемиядан кейін монғолиядан көшіп орналысып  жатқан қандастардың саны біршама артқан. Қазақ еліне оралып жатқан жастар, жаңа бизнес түрін ашып жатса кейбірісі ғылымға үлесін қосуда. Шет елден келіп жатқан жастардан көп үміт күтуге болады, олар жаңа Қазақстаның дамуына өз үлестерін қосады дегенді сенімді түрде айталамын.

– Сіздің ойыңызша, Моңғолияда қалсаңыз жетістікке жете алатын едіңіз ба? Ол жақта қандастар үшін кәсіби немесе жеке мүмкіндіктер бар ма? 

– Моңғолияда, қандастар үшін кәсби болсын басқа да мүмкіндіктер көп. Еңбек етсең ерінбей, тойады қарының тіленбей демейді ме. Сол сияқты, жетістікке жету, мемлекеттке байланысты емес деп ойлаймын, адамның өзіне байланысты, еңбекқорлығы талпынысына байланысты. Сондықтан мен қайда болмасам да, жетістік менің ұмытылысмен бірге жүреді деп есептеймін.

– Түркияға қалай оқуға қалай түстіңіз? Неліктен журналистиканы таңдадыңыз? Түркияның білім беру жүйесінің қандай ерекшеліктері бар және де Қазақстан білім беру жүйесінен басты айырмашылығы не? 

– Мектеп жылдарынан бері шетелде оқу арманым болатын бірақ Түркия елі емес еді. Алланың бұйрығы солай болған шығар Түркия еліне оқуға түстім. Журналистика  мамандығы балалығымның мақсаты болатын шүкір сол мамандыққа да түстім. Телеарнадан бағдарлама жүргізушілерінің бағдарламаны жүргізу барысы, сөйлеу мәнері қозғалысын мұқият қарайтындымын. Балалармен ойын ойнағанда журналист болып үнемі сұрақ қойатындымын. Түркия елінің білім беру әдісі негізі ғылыми зертеулер және жұмыстарға бағытталған. Ұзақ уақытпен сапалы ғылыми зерттеу жүргізеді. Докторант дәрежесін қорғау 5,6 кейде 10 жылғада созылады, осымен Қазақстаның білім жүйесінен өзгешелігі байқалады.

– Оқу бітіріп, Қазақстанға келгенде жұмыс табу қиын болды ма? Бізде өмірге бейімделу қалай өтті? 

– Әрине, бастапқы уақытта жаңа елді мекен болғандықтан жұмысқа орналасу қиындау болды. Өз мамандығымды сүйіп оқығандықтан, өз журналистика мамандығыммен жұмыс істеу ең басты мақсатым болды. Сол бағыт бойынша жұмыс іздедім. Шүкір, ниет етіп, әрекетке көшкендіктен бір Алланың қуатында, ата-анам қолдауымен өзімнің қалаған жұмысыма орналастым.  Тек осы бір сөзді жадымнан шығармаймын, жарамайтың жұмыс болмайды, жұмысқа жарамайтың адам болады. Жұмыс істеймін деген адамға қашанда жұмыс орыны табылады. Бейімделу қиын болмады, өйткені бала кезімнен жазғы каникулды Алматыда өткізетіндімін.

– Кәсіби тұрғыдан Түркия мен Қазақстанды салыстырғанда, қай жақта қандастар үшін жұмыс табу және бейімделіп кету мүмкіндіктері мол? 

– Қазақстанмен түркияны салыстырғанда жұмыс тұрғысынан Түркияның мүмкіндіктері молырақ,өйткені Түркия Азиямен Европа құрылығын байланыстырып тұрған, байырғы Осман империясының тарихи мен бүгінін жалғастырушы танымал мемлекет. Түркия, демографиялық, економикалық, саясат тұрғыснан да әлемдік елдердің басты назарында тұратын мемлекет болғандықтан ол жерде жұмыс мүмкіншіліктері ата мекенімізге қарағанда молырақ бірақ әр жерде өзіндік қиыншылықтар бар. Сондықтан өзге елде сұлтан болғанша өз еліңде ұлтан бол деп бекер айтпаған ғой. Сіз өз біліміңізге сенсеңіз неге өз еліңізде жақсы өмір сүрмеске. Қазақстан да жұмысқа орналаса алмаған адам Түркия да мүлдем қызмет жасай алмайды өйткен ол жерде бәсекелестік біршама жоғары сонымен қатар талапта жоғарф қойлады.

– Білім беру саласында қандай бағытта ізденіс жасап жүрсіз? Қандай пәндерден сабақ беріп жүрсіз және де қандай пәндерден сабақ бергіңіз келеді? 

– Журналистика бағытындағы негізгі пәндерден сабақ беремін. Білім беру саласында медиа бағытында және әлеуметтік бағыттарда ізденіс үстіндемін. Кәзіргі таңдағы дижитал қоғам (сандық қоғам), глобал ситизин (жаһандық азамат) сияқты тақырыптар қызықтырады.  Және де жалпы әлемдегі қазақтардың бірегей жақын болуы және де қазақ елінде жойылып бара жатқан құндылықтарды дәріптеу сияқты тақырыптарда көптеген ғылыми еңбектермен қатар жиындар өткілгенін қалаймын. Осы бағытта білім ордасы болған университетдерде біргіп жұмыс істеу алдағы мақсаттарымнан бірісі деуге болады. Заманың талабына сай көшпенді халықтың өмірін әлемдік нарықта да таныта білу мақсатымының бір бөлігі.

– Біздің қазақстандың студенттердің қандай ерекшеліктері бар? Студенттермен қарым қатынасыңыз калай? 

– Студенттермен қарым қатынасым жақсы. Студенттерді бағалаймын, әр өңірден келген студенттердің табиғатты әртүрлі солардан кейде жаңа дүниелер үйренемін. Әр студент еліміздің болашағы сондықтан ешбір студентті қараусыз қалдырғым келмейді. Тікелеі жеке жеке жақсы танып, жұмцс жасағанды ұнатамын. Оларға өз білгенімді аянбай үйрету жолында қызмет етудемін. Әркез ақылшы болып, қоғамның алдыңғы қатары болуына үлесімді қоссам деймін.

– Жұмыс барысында, қандас ретінде қандай да бір қиындықтар болды ма? 

– Қандас ретінде бір қиындық болмады керісінше қазақ бауырымыз деп қолдау көрсеткен жандар қаншама көп. Қазақ бауырларымның осындай бауырмашыл болуы қуантады. Совет одағының кесірнен ұзақтап қалсақта біз бір қан бір тамырмыз қашанда өзімізге ораламыз. Бұл көзқарас әсіресе қазақ жастарында қалыптасқаны қуантарлық жағдай.

– Әлде сізге артықшылықта берілген жағдай болды ма? 

– Артықшылық жағдай көрсетілген жоқ. Қарапайым халық сияқты еңбегіміздің ақысын алудамыз. Алла, 12 мүшемізді сау жаратты, сондықтан қарап отырмай өз жағдаймызды өзіміз жасауға талпынып жатырмыз. Мемлекеттен немесе адамнан қол ашып көмек сұрамадық. Алма піс аузыма түс деп емес, сол алманы өсіру өз моынымыздағы борышымыз деп ойлаймын.

– Орыс тілін қаншалықты меңгердіңіз? Көп тіл біле тұра, орыс тілімен қиындықтар болды ма? 

– Орыс тілін тек мектеп жылдары ғана көрдім. Бірақ әкем москвадан әскери академия бітірген болғандықтан ба үйде орыс телеарналар көп көретіндіміз содан жақсы түсінем, ал сөйлеуге келгенде кедергілер бар.

– Қандастардың келіп жатқанын жақтырмайтын адамдарлы кездестірдіңіз бе?   

– Адамдар әртүрлі ғой, әрине бар жақтырмайтын адамдар. Олар ойлайды олардың нәпақасын қандастар келіп тартып алады деп, бірақ әркімнің рызығын беруші Алла, сондықтан еңбек етіп тер төккен адамның рызығы мол болатыны анық.

– Бүгінгі қазақстандық қоғамды қалай бағалар едіңіз? 

– Бүгінгі Қазақстан қоғамында шешілуге тиіс өзекті мәселелер әрине көп,бірақ бір байқағаным қазақилыққа, қазақ мәдиенет дәстүрін бағалап бастағаны мені қуантады. Елімізде тек ғана өз тіліміз қолданылса деп тілеймін!

 

Ашимова А.Б.

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,

Журналистика факультетінің оқытушысы