Құлбек Ергөбек: Сабыр Адайдың кітабынан бес-алты өлеңі ғана ұнады

Жалғасы.

Сұхбаттың ұлтқа, түркілікке, Түркістан қаласына қатысты бірінші бөлігі сайтымызда жарияланған болатын. 

– Енді, басында қозғалған сұраққа бір ойыссаңыз? Тәуелсіздіктің жиырма бес жылдық кезеңіне шығып, артыңызға бір қайырылып қарағанда не көрінеді? Әсіресе, мәдениетіміз бен әдебиетіміздің жайы қалай?

– Ал енді, қазақ руханиятына келейік. Жиырма бес жыл. Бұл жылдары әдебиет өсу керек қой. Біздің қытай жерінде жүрген қандас қаламгерлеріміз де, көктудың желбірегенін өзінің өмірінен артық санап, қандай тамаша ән шығарып жатыр. Қажығұмар Шабданұлы алты томнан тұратын «Қылмыс» романын дүниеге әкелді. Омарғазы Айтанұлы, Шәміс Құмарұлы қатарлы қаламгерлердің еңбегін айтыңыз. Олардың шығармалары қазақ халқының азаттыққа, бостандыққа ұмтылысын көрсететін көркем туынды және біздің рухани өміріміздегі бір белең болып қалады. Есесіне, бүгінгі прозашыларымыз бар, басқасы бар, тәуелсіздікке дейін қазақ әдебиеті жеткен биікке жете алған жоқ. Қаншама жастар шығып жатыр. Прозада ырғақ жоқ. Жаңа кейіпкер болғанымен, жаңа көркем образ жоқ. Кімді айта аласың? Ең болмаса, «мынау әдебиетімізді ұлттық деңгейде жаңартқан көркем образ әкелді» деп айта аласың ба? Айта алмайсың. Бүгінгі жастар кешегі Мұқағалидан, Тұманбайдан, Сағидан, Фаризадан, Бекен Әбдірзақовтан, Қадыр, Темірханнан асып кете алды ма? Олардың поэзиясынан асып кете алған жоқ. Есенғали, Ұлықбек, Байбота, Әділғазы, Гүлнәр, Светқали, Тыныштықбек, Сабыр поэзиясына жете алған жоқ.  Бұл – жалғыз қазақ әдебиетіне тән нәрсе емес. Мәселен, кешегі кеңетік кезеңде, қырғыздарда Айтматовқа жете алған жазушы болған жоқ. Ал, бүгінгі әдебиеті де төмен. Айтматовың не, Төлеген Қасымбеков деген прозаиктері болды, соған да жете алмайды. Татар әдебиеті туралы да осыны айтамын. Татар әдебиетінде бостандық жоқ, отар елдің әдебиеті ғой. Бірақ, олар біздің тәуелсіздік алғанымызды қуаныш көріп, соны айту арқылы өз әдебиеттерінде құбылыс жасап жатыр. Қазақ тәуелсіздік алды деп, жан-жүрегімен, туыс жүрегімен қуанады, сол арқылы татар халқын оятады ғой. Қазақ Мағжан жырларын, өзбек Чулпон поэзиясын тәржімалап (Рәдиф Гаташ) жеке-жеке жинақ етіп бастыруын, Н.Оразалин, Ғ.Жайлыбай өлеңдерін аударып кітап етіп бастыруын мен осылай түсінемін. Досым Ркайл Зәйдуллаға Темірхан өлеңдерін аудар деп өтініш айттым.

Бір қызық жайт бар. Шығармаларымыз шетел тіліне аударылып жатыр. Бірақ, жұрт кешегі Әуезовке, Мұқановқа сүйсінгендей сүйсінбейді. Осының бәрін ойлағанда, мен мынандай бір пікірге келемін. Тәуелсіздік алғаннан кейін сол тәуелсіздігімізді баянды етеміз деп өзімізді-өзіміз шектеп тастадық па деймін. «Тыныш жүрейікші, мемлекет құрып алайықшы» деп, өзімізді-өзіміз тұншықтырып тастаған секілдіміз. Әйтпесе, баяғы цензура жоқ қой. Алайда, қазақтың көркем сөзі әлі күн көзіне көрінбей  келе жатыр. Елбасымыз «алдымен экономика» деді. Бірсыпара уақыт өткеннен кейін «бізге нақты бір идеологияның керегі жоқ» деген әңгімелер айтылды. Осыдан кейін, біздің жазушы ағайын өзінің идеология қалыптастырушы функциясынан айырылып қалды. Бұл билікке керек нәрсе еді. Неге? Өйткені, кеше Совет Одағын құлатқан – идеология болатын. Идеологияны қалыптастырушы кім? Совет Одағының жазушылары еді. Мысалы, Айтматов шығармалары Совет Одағы кезінде өмірге келді. Одақтың барлық мақтау-марапаттарын ала отырып, Совет Одағына қарсы жазылған дүниелер еді. Даниил Гранин, Владимир Тендряков, Юрий Трифонов, Юрий Бондарев, Валентин Распутинның шығармаларын қарасаңыз, құламай тұрып-ақ, өз туындыларымен Совет Одағының жаназасын шығарып жіберген қаламгерлер деуге болады. Содан қауіп ойлаған билік күні бүгінге дейін әдебиетке жағдай жасаған жоқ..

Әдебиетке жағдай жасау деген не? Ол – Алла берген талантты халықтың қызметіне жұмсату үшін, мемлекет оның тұрмыстық проблемаларын шешіп, еркін ойлауға, жазуға мүмкіндік жарату. Олар идеология тудырады. Идеология деген қорқынышты нәрсе емес қой. Қандай қоғам, соған сай идеология қалыптасады. Қандай идеология соған сай қоғам болады. Қазақ қоғамын, азат елдің азат ойлы жазушылары теріс идеологияға бастамас еді. Және бір мәселе, кез-келген жаңа кезең, жаңа қоғам, жазушының алдына жаңа міндеттер тартады. Сен өз қоғамыңды өзің көріп, ойша талдап отырасың. Бірақ, соның жетістігін қандай тақырыпта, қандай кейіпкер арқылы көтересің, көркем шығармаңмен қандай әлемге танытасың?! Міне, осыған келгенде біздің жазушыларымыз,  бағдар ала алмай қалды-ау деймін. Өзің ойлап қарашы, ХХ ғасыр басындағы орыс әдебиетінде «Кто виноват?» (Герцен, «Бедная Лиза» (Карамзин), «Что делат?» (Чернышевский) деген сұраулы тақырыптар көтерілді. Бұл жазушылардың жаңа қоғамды талдауы, қоғамнан идеал іздеуі. Қоғамды жаңа идеологияға бастауы. Сұлтанмахұмұт Торайғыровтың романының аты да «Кім жазықты» ғой. Ғалымжан Ибрагимов деген татар жазушының романының аты – «Қазақ қызы». Орыс тіліне «Дала қызы» аталып аударылды.  Ж.Аймауытұлы «Ақбілекті», М.Әуезов «Қаралы сұлуды», «С.Мұқанов «Ботагөзді», Б.Кербабаев «Айнаны» жазды. Демек, ХХ ғасырдың басындағы қоғамда қазақ үшін және қазақ секілді «бұратана» атанған ұлттар үшін басты тақырыптың бірі әйел теңсіздігі болғаны ғой.

Бір қарағанда, азаттық алған тәуелсіз елміз. Жазушылар сол азаттықты, тәуелсіздікті мына қоғамнан көре алмай, соны беретін тың образ таба алмай бағдарынан адасып қалды. Әбден қалыптасқан жазушылар тарих аренасынан кетті. Олардың дәстүрін, былайша айтқанда  Әуезов дәуірінің әдеби дәстүрі (мен ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетін тұтасымен Әуезов әдебиеті деп атаймын-Қ.Е) біздің қазіргі жастарымызға жұқпай қалды. Және біздің жастарымыз бір ұлттың әдебиетімен шектелуге тиісті  емес, жаңа заманның  тегеурінді тың буыны болуы керек қой. Мысалы, Габриэль Гарсия Маркес, қырғыз Айтматов, белорусь Быков, молдаван Друце, литвалық Ю.Мацинкявичюс, грузин Думбадзе, әзербайжан Анар ... Осылардың бәрінің дәстүрін игеруге тиіс жастар. Алайда, олар күнделікті күн көрістен артпайды. Жазғанына қаламақы алмайды. Онда қай уақытта ізденеді? Тұрмыстың тауқыметімен, әдебиетімізде бар, қалыптасқан, орныққан дәстүрлерді толық игеріп, ары қарай алып кетуге бұлардың мұршасы жоқ. Әдебиеттегі бағдарсыздық, әдебиеттегі жағдайсыздық, әдебиеттегі мұқтаждық, қысқасы, біздің талантты жастарымыздың қолын да, аяғын да байлады. Бүгінгі қазақ әдебиеті, кешегі кеңестің кезеңдегі қазақ әдебиетінің биік өресіне шыға алмай, тоқырап тұр деп ойлаймын.

– Әдебиет сыншысы ретінде бір сұрақ қойсам деймін. Қазір шығармалар бар делінеді. Енді соларды ары қарай дамытып, қаламгерлерді қанаттандырудың тәсілі өзіңіз айтқан жағдай жасау мен бірге, жақсы сын да себепші болмақ. Қазір сын жанрына ден қойып жүрсіз бе? Бізде сын неге жазылмайды, әле сынға ілінетін дүние жоқ па?

– Жалпы қоғам алмасқанда, ғасыр алмасқанда, қос ғасырдың тоғысында заман жаңарады, заманмен бірге қоғам жаңарады. Қоғам жаңарғанда әдебиеттің өзге жанрлары аңысын аңдып, алдыңғы планға публицистика түседі. Тәуелсіздіктің жиырма бес жылының алғашқы он бес жылында публицистика бірінші планда болды. Көсемсөз! Мәселен, аға буын жазушылардан Әбіш Кекілбаевтың публицистикасы оның көркем шығармаларына қарағанда  ұлттық болмысы мықты дүниелер. Әбекең кетер-кеткенше том-том романдарын тоқтатып қойып, публицистика жазды. Жақсы жазды. Болмаса, бұдан он бес жыл бұрынғы Мағауиннің публицистикасын алайық. «Ұлтсыздану ұраны» қандай жақсы дүние. Мереке Құлкеновтың «Біздің қоғам» деген топтама жинағы болды. Қойшығара Салғариннің түріктің тегімізді іздеп жазатын шығармалар шоғыры («Ұлы қағанатқа» дейін), Ж.Бейсенбайұлының «Арғы түрктер ақиқатының ізімен», Ә.Ахметовтің «Түбі түркі өркениеті» аталатын еңбектері, «Қазақ әдебиетін» Шерхан Мұртаза басқарып отырған кезде Дидахмет Әшімхан, Бақыт Сарбала жазған пулицистика  бұл – бір дәуір. Көркем әдебиет ол кезде қалып қойды. Сыншылардың бір кемшілігі осы публицистикаларды дер кезінде көріп, демеп отыра алмады. Сынның бір функциясы сынау болса, тағы бір жағы демеу ғой. Кейін олар да тоқтады.

Өтпелі кезеңде әдебиетте буын алмасып жатты. Аға буын жаңа қоғам жайлы пікір айтып, тіпті, көркем шығарма, романдар жазып жатуына қарамастан, олар қоғамнан қалып қойған еді. Ол кезде қоғамға ілесе алған, онда да сыншыл көзқарасымен ере алған адам Шерхан Мұртаза деп ойлаймын. Шерағаң сол кезде қазақ публицистеріне мектеп бола алды. Бірақ, олар жасаған публицистикаға сыншылар пікір айтып үлгерген жоқ. Сөйтіп жүргенде, олар да аренадан кетті. Алайда, ол кезеңдегі көркем шығарма жарату  сапасыз болды. Сынның міндеті сол жарамсыз нәрсені жарамсыз деп айту ғой.  Оны айтайын десең, бір жалақыға немесе зейнетақыға қарап күнін көріп отырған жазушыға, жоқтан бар жасап отырған адамға арық атқа қамшы ұрғанмен бірдей еді. Сондықтан, бұл кезде нақты, сауатты, білімді, эстетикалық мұраты бар әдеби сын тоқтады, тоқырады. Жазған дүниені мақтайын десе көркемдігі көтермейді. Сынайын десе, ескі қоғамның дәстүрінде қалыптасқан, жаңа қоғамды тани алмай дағдарған шығарма иелерін обалсынды. Халық басындағы халді көріп, қоғамға наразы болып отырған жазушыларды сынауға ары бармады. Шын мәніндегі әдеби сыншылар «бұл күндерден де өтіп кетеміз, ендігі сөзді кейін келетін жаңа буын жазушылар айтады ғой» деп мойнын созумен өтіп келе жатыр. Бірақ, ол жаңа жазушылар әлі келген жоқ. Жастар ол деңгейге жеткен жоқ.

Мынандай бірді-екілі құбылыстар бар. Мысалға мен өзімді алайын. Менің кандидаттық диссертация қорғаған ғылыми еңбегім – Сәбит Мұқановтың «Мөлдір махаббат» романы. Бүгін ол шығарманы ешкім оқи қоймайды. Демек, менің ғылыми еңбегімді кім оқиды!? Ол кезде әдебиеттегі жаңа көрініп келе жатқан жастарды зерттеуге ЖАК рұқсат етпейді. Белгілі адамдарды, олардың әдеби құбылысқа айналған шығармалары жайында  қорғайсың. Жазушы да, оның әдеби туындысы да  тарих қойнауына кетіп бара жатыр. Көрдің бе, біздің ғылыми еңбектеріміз қалай тез құнсызданады?

Мен Сабыр Адайдың бір томдығын оқып шықтым. Әбіш Кекілбаев ол туралы «Егемен Қазақстан» газетінде тебіреніп, төгіліп тұрып жазған еді.  Сабырдан маған ұнағаны бес-алты өлең болды. Соның ішінде «бар қазақ менің жалғызым» деген өлең жолы. Қандай әдемі айтылған! Бұл ұлттық тұтасуымызға қызмет ететін сөз. Мен «Сабыр Адайдың бір томдығы неге тұтасымен мөлдіреген поэзиядан тұрмайды» деп талап қойсам ұят болар еді. Орыста Николай Рубцов деген маскүнем ақын болған. Бар жазғаны бір-ақ кітап болатын шығар. Бірақ, үш-төрт өлеңімен ғана тарихта қалды. Ол қазір Пушкиннен бастап, тарихи тұлғаларға айналған буын-буын ақындардың қатарында тұр. «Берегите Россию» деген өлеңі бар. Сол секілді, Сабыр Адайдың «бар қазақ менің жалғызым» дегені әдемі айтылым. Болмаса, Светқали Нұржановтың поэмалары, алай-түлей бұрқасын өлеңдері қандай. Қазақ поэзиясындағы құбылыс. Соны аша алмай, ашып, талдап айта алмай  отырмыз. Светқалидың өлеңдері жыраулардың дәстүрінде туған.  Осындай мақтанышты дүниелер бар бізде. Сыншыларымыздың кемшілігі – осыны көрсете алмауы. Көрсетейін десең, әдебиетті оқшау таланттар жасап жатқан жоқ. Әдебиетте орта шарықтылар, тіпті халтурщиктердің еңбегі алдымен бағаланып, айрықша мақталып, әдеби процесті жалғандықпен  солар жасап жатыр. Мемлекеттік сыйлықтың өзі соларға беріледі. Жалпы, тәуелсіздік кезінде Мемлекеттік сыйлықты тәу ететіндей деңгейге көтере алмадық.  Совет Одағында әдебиетті тапқа құрып жасаған, орыстан герой «тұлғалаған» шығармаларға жол аштық.  Ол кездің геройлары  «советтік біртұтас ұлтты» коммунизмге қарай бастап бара жатады. Мемсыйлықты осындай шығармаларға беріп едік қой. Ойлап отырсам, Қазақ ССР-інің Мемлекеттік сыйлығын Әуезовке де бермеген сияқтымыз. Ол Лениндік, Сталиндік сыйлықтарды алды. Оны Мұқағалиға, Жұмекенге берген жоқпыз. Қазір де шын әдебиет дүниесіне, әдебиетті өнерге айналдырған шын талант иесіне беріп жатқан жоқпыз. Кімді айтып отырғанымды оқырман өзі сезіне жатар. Өлі шығарма жазған жазушыға беріп отырмыз сыйлықты. Өнерге емес, өнерге қатысы жоқ, соған ақша бөлген басшыға береміз. Сонда не болды? Бұндай жағдайда әдебиет, өнер, өнердің сан-саласы дамиды деп ойлайсың ба? Осындай жағдайда «шын өнер дүниесін неге танымай жатырсыздар, неге соларды жарқыратып көрсетпейсіздер» деп, әдебиет сыншысына иә өнер танушыға тепсініп талап қоя аламыз ба? Бүгінгі қазақ әдебиеті мен өнері қазір топанға айналған. Мүшкіл халдегі, тұрмыстың ауыртпалығын көтере алмай жүрген таланттардың әдеби және өнер құбылысын жасауына жағдайы жоқ. Менің пікірім осы.

– Сәбит Мұқановты зерттедіңіз. Бүгінде бұл кісі туралы қайшылықты пікір көп. Кіналайтындар да бар. Сіздің ойыңыз қалай?

– Мәселе мынада. Сәбит Мұқановты кіналаудың керегі жоқ. Ол – өз уақытының перзенті. «Ол өз уақытына сай шығарма жасады ғой, сол шығармаларымен халықты, ұлтты бақытқа бастап жүрді ғой» деп сынамай қоя салуға тағы болмайды. Өйткені, кез-келген қоғам өзіне дейінгі қоғамды, уақытты талдау арқылы өседі. Оның жетістігін қабылдап, кемшілігінен бас тарту – сабақ  алуы керек. Совет үкіметінің де озық жағы болса алуымыз тиіс. Сонымен бірге, кемшілігін айтып, тарихтың қойнауына тастап кетуіміз қажет. Ұрпақ одан сабақ алып өседі. Осы тұрғыдан алғанда, бір құбылысты сынау, кіналау, күнаға балау ол – теріс нәрсе. Енді не істеу керек? Көзді жұмып, ымырашылдыққа бару керек пе? Жоқ, олай емес. Талдау керек. Кез-келген тұлғаның дүниетанымы қайшылықты болады. Қайшылықсыз тұлға бар деп айту қиын. Мысалы, Мұхтар Әуезовтың «Абай жолын» жақсы көргеніміз үшін, оның «Өскен өркенін» сынамай, көзді жұмып қойып мақтаумен  келеміз. Дұрыс па? «Өскен өркен» шығарма емес қой, айналайын-ау. Немесе, «Қилы заман» «Абай жолынан» кем бе? Бүгінгі оқырманның төрт кітаптан тұратын эпопеяны оқуға уақыты бар ма. Болмаса «Қилы заман» не «Абай жолы» оқырманға рухани байлық сыйлай алмай ма? Сыйлайды. «Қаралы сұлуының» өзі қандай. Әрқайсысы өз жанрында туған басталуы, аяқталуы бар бүтін бітім, толыққанды шығарма. Әуезовтың өзі айтқан, «Лениндік сыйлықты шығармасы шағын екен деп, Мұса Жалелге қимай отырмыз ба, болмаса Шыңғыс Айтматовтың әңгіме сияқты повесттеріне бергіміз келмей отыр ма. Бұл қате. М.Шолоховтың «Тынық Донына» емес, «Адам тағдыры» деп аталатын әңгімесінің өзіне Лениндік сыйлық беруге болады» деген. Ол «Тынық Доннан» кем емес деген сөз. Оның жанрында тұрған ештеңе жоқ. Осы секілді, Сәбит Мұқанов өмір бойы тынбай еңбектенген, талантын танытқан, қазақ халқының көсем жазушысына айналған ірі тұлға. Қандай ірі тұлға болмасын, оның қате-кемшілігі де ірі болады. Жалпы, шығармашылықтың иесі жазушының өзі емес, оның дүниетанымы. Қазақ әдебиетінің досы болған, өзі көп жазған, бірақ әдебиет тарихында із қалдыра алмаған Николай Тихоновтың «дүниетаным шығармашылық қожасы» (Мировоззрение - хозяин творчества) деген сөзі бар. С.Мұқановтың бар қате, кемшілігі оның дүниетанымында жатыр. Оның дүниетанымы советтік дүниетаным.  Ол советтік дүниетаныммен жазып та, қазақ халқының арман-мұратын, азаттыққа деген ұмтылысын, бәр-бәрін айтып бере білген жазушы. Оның үстіне, әдебиетте көлем, оқиға қалмауы мүмкін, ал, көркем образ қалады. Сәбит Мұқанов Бүркіт, Бәтес, Итбай, Ботакөз, Асқар, Сырбай, Шайкөз Амандықов, Шоқан Уәлиханов секілді көркем образдар жасап берген жазушы. Аса көрнекті жазушы. Ал, осы көркем образды жасау жолында ол әділетті болды ма, бола алмады ма? «Ботакөз» романының бұрынғы аты «Жұмбақ жалау». 1938 жылы Новосібір қаласында басылған. Ол кезде қазақ даласында кітап басатын баспа болмаған. Нәзір Төреқұлов қазақ баспасын алғаш Новосібірден ашқан. Себебі, Новосібір қазақтың жері ғой. Омбыда әлі күнге қазақтар отыр. Ол да қазақтың жерлері. Соларды сақтау ойында болды ма, баспаны сол арадан ашыпты. Сол С.Мұқанов романындағы Итбайдың түптұлғасы – Сайым Қыдыров. Ол кісі романда дүниеқор, надан бай ретінде суреттеледі. Көркем образ ретінде жаман емес. Жазушы бұл жерде Итбайдың көркем образына қиянат жасап отырған жоқ, оның түп тұлғасы Сайым Қыдыровқа қиянат жасап отыр. Әкесі бай болғанымен, парасаты төмен адам ары қарай сол байлықты ұстап тұра алмайды. Ал, Сайым Қыдыров Романовтар патшалығының үш жүз жылдығына қазақ даласынан делегат болып барған адам. Оны халық жақсы көрген. Болмаса, Шерхан Мұртаза жазған «Қызыл жебедегі» Рысқұл атып өлтіретін Саймасай болыс он алты жасында халық қалап, болыс қойған адам. Оның ұрпақтары қазір Қырғызстанда тұрады. Ал, романда ол халықтың бостандығына қарсы болып суреттелген. Бұл жазушылардың кемшілігі деуден аулақпын. Бұлардың бәрі жазушылардың совет әдебиетінің канонында тәрбиеленуден. Әйтпесе, Шолоховтың «Тынық доны» совет үкіметі жайлы шығарма емес қой. Совет үкіметіне қарсы Григорий Мелехов туралы шығарма емес пе. Осы шығармадан үйрене білген Хамза Есенжановтың «Ақжайығында» жақсы ноталар бар. Ақан Нұрманов деген жазушы болған. Өзім көрмегем. Жастай қайтыс болыпты. Ақанның «Құланның ажалын» қараңыз. Құдай-ау, сондағы Құлан Григорий Мелеховтан кем емес қой. Құлан Своет үкіметінің ұлттарға берген бостандығын түсінбеді деген бетперде жасап қойған да, оның аржағында халқын сүйетін, халқының азаттығы үшін қай жаумен күресуді білмейтін, бірақ ұлтына адал, халқына берілген Құланның көркем образы жасалған.

Ертең Сәбит Мұқанов бастаған советтік идеологияны дүниетаным ретінде ұстанған жазушылардың шығармалары тарихтың қойнауына кете береді. Шерхан Мұртазаның «Қызыл жебесі», «Қара маржаны», Зейнолла Қабдолвтың  «Ұшқын», «Жалын»... көп-ақ. Қайсыбірін айтарсың, қарағым?!, Сәбит Мұқановтың шығармалары туралы да осыны айтар едім. Есесіне, Ақан Нұрмановтың «Құланның ажалы» тарих пердесін ашып, сахнаға шыға келетін болады. Ендігі ұрпаққа жаңаша қызмет етеді. Мейлі сөз өнері, саз өнері болсын, олар жасалған уақытымен бағаланатыны рас. Бірақ, мемлекеттік комиссия, сыншылар оны бағалауда сол уақыттың билігіне сеніп, жаңылысып, сыйлықты уақытша шығармаға емес, ұлтқа мәңгілік қызмет ететін шығармаға беруге тиісті. Өйткені, белігі бір кезеңге қызмет ететін шығарма, ол – шарқы шығарма. Ал, әдебиет пен өнердің өлшемі ұлттың мәңгілік құндылықтары. Сыншылар осыны ажырата алмай келе жатырмыз. Біз уақытша абырой сыйлағыш халықпыз. Өзінің ұпай жиғыш қызметімен, пысықтығымен көрініп қалған адамды көсем тұта береміз. Оны мақтай беріп, жеке басқа табынатын тұлғаға айналдырып ала қоямыз. Оны тұлғаның аза ауруына ұшыратамыз. Сөйтеміз де, әдеби эстетикалық өлшемімізден айырылып қаламыз. Соның кесірінен, өткен ғасырдың ортасында пайда болған мемлекеттік сыйлық шын талантқа, ұлтқа мәңгілік қызмет ететін шығармаларға емес, кезең таланттарына, кезең жағымпаздарына, әдебиет пен өнердегі кездейсоқ демейін, кезеңдік идеологияға жұмыс істеген туындыларға берілумен келе жатыр. Бұл біздің трагедиямыз.

– Рахымжан Отарбаевтың әдебиетке байланысты айтқан пікірі туралы не айтасыз?

– Соны, көзім шалмады. Оған пікір айта алмаймын. Бірақ, Рахымжан Отарбаевпен көңіліміз жақын, дос-жар жігіт. Әдебиетіміздегі бір жаңа сөз болса, осы Рахымжан айта алып жүр-ау деп ойлаймын. Ол өзіне-өзі сын көзбен қарай алатын азамат. Оның да жазған шығармасына баға бере алған жоқпыз әлі. Өз басым, уақытында бағаланбаған адамдар деп, Әбіш Кекілбаевты, Жұмекен Нәжімеденовты айтар едім. Әсіресе, Жұмекенді,  Ақанды, Тобықты айтар едім. Іздеушісі жоқ па... Тәкен Әлімқұлов деген талантты жазушы өткен.

– Созақтыкі?

– Қазақтікі. Араластық. Оң-теріс мінездері, тұрмыстық оң-теріс іс-әрекеттері болатын. Соған қарап, шығармасын бағаламадық па деп ойлаймын. Ол кісінің өзінен де бар, Мемлекеттік сыйлыққа ұсынған кезде «майданда от кешкен, қан көрген, жасы үлкен Баукең алғаны дұрыс шығар» деп, Бауыржан Момышұлына жолын берді. Былайша, кісілік. Бірақ, совет үкіметі секілді, Ұлы отан соғысы да тарих қойнауына кетіп қалады. Осы секілді, әдебиет пен өнердің критерилері көп-ақ. Соның ішінде, өз басым кім жайында, қандай шығарма турасында жазсам да, елге ертең де қызмет ете алатын шығармалар жайында жазсам деймін.

– Олай болса, алдағы шығармашылық ойларыңыз, жоспарларыңыз жайлы айтсаңыз. Қазір не жазып жүрсіз?

–  Бейсембай Кенжебайұлы тағдыры туралы бір шығарма аяқтау үстіндемін.Москвада қызмет етті. Қазаққа қызмет етті. Орыстар қың демеді. Қазақстанда қызмет етті. Қазаққа қызмет етті. Қазақтар күн бермеді... Жазу стилі қатарластарының көбінен айқұлақтанып асып тұрған жоқ. Бірақ,  азаматтық, ғалымдық  аңғары, ұлтшылдығы зор. Ол кісі әдебиетші, ғалым. Бүгінгі қазақ әдебиетінің тарихын ХVIII ғасырдан емес, сонау түрік қағанаты дәуірінен бастап жатсақ, Бейсембай Кенжебайұлының  арқасы. Егер бүгін, Моңғолиядағы түрік қағанаты дәуіріндегі руна жазулы тас ескерткіштің көшірмесін әкеліп, елордадағы оқу орнына қойып жастақ,  ол – Бейсембай Кенжебайұлының арқасы. Кем сөйлеп отырған жоқпыз ба? Жоқ. Кең сөйлесек бәрі де тәуелсіздіктің арқасы шығар-ау, ал тәуелсіздігіңіздің өзі бақилыққа еріксіз аттанып кеткен Алашорда тұлғаларының аманатына адал болған Кенжебайұлы және Кенжебайұлылардың арқасы!  Қанша теперіш көрсе де  тәуелсіздікті ұмыттырмай елдің есіне салып, ұдайы азаттыққа ұмтылып, ұлтты ұлтшылдыққа үндеп, ұлтты тұтастыққа жетелеп, ұлтты тәуелсіздікке бастаған Кенжебайұлы руханияты! Әрине,  Кенжебайұлы бір ғана адам. Есесіне «единица» (Абай). Кенжебайұлы бір адам, бір ғана адам болмас, селкеу-селкеу бірнеше ғана Адам. Адам-Азамат! сол жолда ештеңе көрмеген, тек теперіш көрген Бейсенбай Кенжебайұлы рухына тәуелсіздік атынан тәуетсек, тағзым жасасақ жарасады! Ол кісі етекбастыны көп көрсе де, елдік ойларды айтудан бір танбаған, үй қамағында болған, тіпті атылып кете жаздаған. Сонда да, ұлтты азаттық ойға жетелеуден қайтапған тұлға. Жазбағым – сондай адам жайлы дүние. Ол деректі роман ба, хроника ма, болмаса, әдебиет сыншысы жайлы әдебиет сыншысы жазған деректі кітап па, жанрын әлі белгілеген жоқпын.

Тәуелсіздік өздігінен келе салған жоқ. Бейсенбай Кенжебаевтар Алашорда түп тамырымен оталып кетуіне қарамастан, олардың тәрбиесін алып, Алашорданың идеясын кейінгі ұрпаққа сыбырлап жеткізумен болды. Тоталитарлық жүйеге қарсы бола тұрып, «біз бүгін пайда бола салған ел емеспіз, түрік қағанатының бүкіл азаматтық тарихы біздің азаматтық тарихымыз, түрік халқының өз әдебиеті, жазуы, сызуы болған. Руна тас жазуы біздің руханиятымыздың алтын қайнары, әдебиетіміздің тарихы сол кезеңдерден басталады» деп айтатын Кенжебаевтар болмаса, тәуелсіздік өздігінен келген күннің өзінде де, біз оның қадір-қасиетін сезбес едік қой. Менің кітабым – алашорданың ұлтшыл, халықшыл дәстүрін алып қалған, тотаритарлық жүйеде жүрсе де, кейінгі ұрпаққа алашорданың мемлекетшіл, ұлтшыл идеясын жеткізу парызым деп білген адамның айналасына, өзі өмір сүрген жүйеге көзқарасы. Оның дүниетанымының қатпар-қатпар сырлары. Менің кітабым осылай болуы керек. Бізді тәуелсіздікке жетелеп келген алтын жылға жайлы кітап деп ойлаймын. Осыны бітіріп алсам, ары қарай тағы көреміз. «Алшорда және ХХ ғасырдың басындағы түрік халықтары әдебиеті» деген публицистикалық дүние жасап жатырмын. Ол да Бейсенбай Кенжебаевтан маған жұғысқан идея. Мұстафа Шоқайдың түрік халықтары туралы «егер, тарихта бірігіп өмір сүрмесе, олар азаттыққа жете алмайды» деген идеясын ұстаным етіп жазып отырған еңбегім. Жазып отырған дүниең қашан аяқталғанша, формасын табу, жұтындырып шығару үлкен жұмыс. Оның сыртқы киім-кешегі сөз ғана емес, шығармаңның өзегіндегі адамшылық ойды тауып бере аласың ба, бере алмайсың ба, ол да маңызды мәселе. Ғабидан Мұстафин айтып еді, «ойсыз күнім жоқ, бірақ ол ойдың бәрі ертеңге жарай ма, жарамай ма білмеймін» деп. Сол секілді, оқырманы жоқ заманда бұл еңбектердің оқырманын тауып, мына қоғамнан өз сұранысын тапқанша, сенің беймаза қалпың сол беймаза қалып.

Әңгімеңізге рахмет!                        

«The Qazaq Times»