Фото: euronews

АҚШ-тың қайта сайланған президенті Дональд Трамп елге кіретін тауарларға жаңа салықтар (тарифтер) енгізу жоспарын жариялады. Оның пікірінше, "өзара тарифтер" жүйесін енгізу арқылы АҚШ өз экспортына қойылатын шектеулерге лайықты жауап қайтара алады.
Трамптың айтуынша, басқа елдер АҚШ-тан келетін импортқа жоғары тарифтер қояды, ал Америка өз кезегінде бұған әділ жауап қайтармай келеді. Ол бұл жағдайды "әділетсіз сауда" деп атап, Вашингтонның сауда серіктестері, тіпті одақтастары тарапынан әділетсіздікке ұшырап отырғанын алға тартты. Бұл пікірдің қаншалықты негізді екенін қарастырып көрейік.
Сауда тарифтері қалай жұмыс істейді?

Дүниежүзілік Сауда Ұйымының (ДСҰ) ережелері бойынша, әрбір мемлекет импортқа белгілі бір мөлшерде тариф қоя алады. Бұл тарифтер әртүрлі тауарларға әртүрлі деңгейде белгіленеді. Мысалы, бір ел күріш импортына 10% тариф орнатып, ал автокөлік импортына 25% тариф енгізуі мүмкін.
ДСҰ-ның маңызды принциптерінің бірі – "ең қолайлы ұлт" (Most Favoured Nation, MFN) қағидасы. Бұл қағида бойынша, белгілі бір ел бір тауарға тариф белгілеу кезінде барлық елдерге бірдей талап қояды. Мысалы, Египет Ресейден келетін бидайға 2% тариф қойса, Украинадан келетін бидайға 50% тариф қоя алмайды.
Ерекшелік тек еркін сауда келісімдері болған жағдайда ғана жасалады. Егер екі ел осындай келісімге қол қойса, олар бір-біріне төмендетілген немесе нөлдік тарифтер қолдана алады.
АҚШ тарифтері басқа елдермен салыстырғанда қалай?

Әлем елдері әртүрлі тауарларға тарифтер белгілегенімен, орташа сыртқы тариф көрсеткіші ДСҰ-ға есеп ретінде беріледі. 2023 жылы АҚШ-тың орташа тарифі 3,3% болды.
Бұл көрсеткіш:
Ұлыбританияның (3,8%) тарифінен төмен;
Еуропалық Одақтың (5%) және Қытайдың (7,5%) тарифтерінен төмен;
Оңтүстік Корея (13,4%) мен Үндістан (17%) сияқты елдерден әлдеқайда төмен.
Сонымен қатар, АҚШ-тың Мексика (6,8%) және Канада (3,8%) сияқты сауда серіктестерімен еркін сауда келісімдері бар. Сол себепті бұл елдердегі жоғары тарифтер АҚШ экспортына әсер етпейді.
Бұл сандар Трамптың кейбір елдердің АҚШ-қа қарағанда жоғары тарифтер қолданатынын айтуына негіз бола алады. Бірақ бұл "әділетсіз сауда" ма? Экономистердің пікірінше, импорттық тарифтер көбінесе сол елдің өз тұтынушыларына салмақ түсіреді, себебі тауарлар қымбаттап кетеді.
"Өзара тариф" жүйесі қалай жұмыс істейді?

Трамптың ұсынысы бойынша, АҚШ әр елге сол елдің өзі қолданатын тариф деңгейіне тең тариф енгізеді. Егер бір ел АҚШ экспортына 25% тариф қолданса, АҚШ та дәл сондай тариф белгілеуі тиіс.
Алайда бұл ұсыныс ДСҰ-ның MFN ережелеріне қайшы келеді. Себебі АҚШ бір тауарға тариф белгілегенде, оны барлық елдерге бірдей деңгейде қолдануы тиіс. Мысалы, АҚШ Вьетнамнан келетін импортқа 9,4% тариф қойып, ал Ұлыбританиядан келетін импортқа 3,8% тариф белгілесе, бұл ДСҰ ережелерін бұзу болып саналады.
Егер АҚШ-тың қандай да бір сауда серіктесі ДСҰ ережелерін бұзып жатқаны дәлелденсе, онда АҚШ белгілі бір елге қарсы жауапты тариф енгізе алады. Бірақ бұл жалпы "өзара тариф" саясаты ретінде емес, нақты жағдайларға негізделуі тиіс.
АҚШ-та кейбір тарифтер төмендеуі мүмкін бе?

Егер АҚШ шынымен әрбір елмен жеке тариф сәйкестендіру саясатын жүргізсе, кейбір жағдайларда тарифтерді төмендетуге де тура келуі мүмкін. Мысалы, АҚШ сүт өнімдеріне 10%-дан жоғары тарифтер қолданады, ал Жаңа Зеландия бұл өнімге 0% тариф қояды. Егер АҚШ Жаңа Зеландиямен "өзара тариф" орнатса, онда американдық тарифтерді азайту қажет болады, бұл өз кезегінде жергілікті фермерлердің мүддесіне қайшы келеді.
Автокөлік өнеркәсібінде де ұқсас жағдай туындайды. АҚШ импорттық жүк көліктеріне 25% тариф қояды, ал ЕО жүк көліктеріне 10% тариф қояды. Егер "өзара тариф" қағидасы қолданылса, АҚШ жүк көліктеріне арналған тарифін төмендетуге мәжбүр болады, бұл жергілікті автоөндіріс үшін тиімсіз.
PS: Трамптың "әділетсіз сауда" туралы пікірі белгілі бір дәрежеде орынды: кейбір елдер АҚШ-қа қарағанда жоғары тарифтер қолданады. Алайда бұл елдердің өз тұтынушыларына да қосымша ауыртпалық түсіреді. Сонымен қатар, ұсынылған "өзара тариф" жүйесі ДСҰ ережелеріне қайшы келуі мүмкін және оны іске асыру өте күрделі процесс болар еді.
Егер АҚШ тариф саясатын қайта қарастыратын болса, онда бұл өзгерістер әлемдік сауда жүйесіне елеулі әсер етуі мүмкін. Сондықтан сауда саясаты бойынша кез келген шешімдер халықаралық ережелерді ескере отырып қабылдануы тиіс.