قازاقستان لاتىن الىپبيىنە 2025 جىلى وتۋگە بايلانىستى دايىندىق جۇمىستارىن باستاعالى بەرى بۇل تاقىرىپ ەل ىشىندە قىزۋ تالقىلانۋدا. وسىعان بايلانىستى قازاق جۇرتشىلىعى كوپتەگەن ەلدەردىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءتاسىلى مەن تاجىريبەسىنە باسا نازار اۋدارا باستادى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ويتكەنى ءبىر الفاۆيتتەن وزگە ءبىر الىپبيگە ءوتۋ وتە كۇردەلى پروتسەسس. تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ىشىندە تۇركيا، ازەربايجان سىندى مەملەكەتتەر لاتىن الىپبيىنە اسا ءبىر قيىنشىلىقسىز وتكەنى بەلگىلى. بىراق وزبەكستان ءالى كۇنگە دەيىن قوس ءالىپبيدى (كيريلل جانە لاتىن) پايدالانىپ كەلەدى. ءبىز بۇگىن وزبەكستان ەلىنىڭ نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشە الماي كەلە جاتقاندىعىنا جاۋاپ ىزدەپ كورۋدى ءجون كوردىك.

وزبەكستان كيريلل الفاۆيتىنەن لاتىن الىپبيىنە وتۋگە بايلانىستى زاڭ جوباسىن 1993 جىلدىڭ 2 كىركۇيەگىندە قابىلداعان بولاتىن. بۇل زاڭنىڭ وزبەك ەلىندە قىسقا ۋاقىت ىشىندە قابىلدانۋىنا باستى سەبەپ، سول ۋاقىتتا تۇركيامەن اراداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ جاقسى دەڭگەيدە بولۋى بولدى. سەبەبى ورتالىق ازياداعى تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىك الا سالعان جىلدارىندا تۇركيانىڭ قازاقستان، وزبەكستان، ازەربايجان، قىرعىزستان سىندى ەلدەردەگى ساياسي سالماعى باسىم بولدى. جوعارىدا اتالعان ەلدەردىڭ بارلىعى تۇركيانىڭ دامۋ جولىن ۇلگى تۇتتى. سول ۋاقىتتا تۇركيا ەگەردە وزبەكستان ناتو مەن باتىس ەلدەرى جاعىنا شىعاتىن بولسا، وندا وعان ەلگە ينۆەستيتسيا تارتۋعا، دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىنە، ءتىپتى لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كومەكتەسەتىنىن ايتقان. بىراق كەيىننەن تاشكەنت پەن انكارا قارىم-قاتىناسى بۇزىلىپ، وزبەكستان بيلىگى لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى 2000 جىلعا، ودان كەيىن 2005 جىلعا، كەيىننەن ءتىپتى 2010 جىلعا دەيىن كەيىنگە قالدىردى. وسى كەزدەن باستاپ وزبەكستان مەكتەپتەرىندە قوس ءالىپبي وقىتۋ باعدارلاماسى ەنگىزىلدى. بۇل باعدارلاما ۋاقىت وتە كەلە وزبەك قوعامىن ەكىگە ءبولىپ تاستادى. ولاردىڭ ءبىرى كەڭەستەر وداعى كەزىندە كيريلل الفاۆيتىمەن ءبىلىم الىپ، ءومىر بويى كيريلل الىپبيىمەن جازىپ كەلگەن اعا بۋىن وكىلدەرى مەن تاۋەلسىز وزبەكستاندا تۋىلىپ، لاتىن الىپبيىندە وقىعان جاس بۋىن وكىلدەرى.

قازىرگى تاڭدا وزبەكستاندا 25 جاسقا دەيىنگى وزبەك جاستارىنىڭ بارلىعى دەرلىك لاتىن ءالىپبيىن پايدالانادى. ال اعا بۋىن وكىلدەرى كەرىسىنشە، كيريلل الفاۆيتىندە جازادى، سىزادى. ەلدەگى كىتاپتەر مەن عىلىمي ەڭبەكتەر، گازەت، جۋرنالدار قوس الفاۆيتتە شىعادى. بىراق مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى لاتىن الىپبيىندە جازىلعان كىتاپتاردى قابىلدامايدى. كىتاپحانالاردا لاتىن الفاۆيتىندە جازىلعان كىتاپتاردىڭ سانى وتە از. مىسالى وزبەكستاننىڭ اليشەر ناۆوي اتىنداعى كونە كىتاپحاناسىندا 600 مىڭنان استام وزبەك تىلىندەگى كىتاپتار مەن قۇجاتتار ساقتالعان. ال ولاردىڭ اراسىندا لاتىن الىپبيىنە اۋدارلىعان نۇسقالارى جوقتىڭ قاسى. وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ كىتاپحاناسىنداعى جاعداي دا وسىعان ۇقساس. وندا 5 مىڭنان استام كيريلل الفاۆيتىندە جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەر بار.  ونى ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم لاتىن الىپبيىنە اۋدارماعان. سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، ەلدەگى ءىرى «Davr Press»، «Akademnashr» جانە «و’qitovchi» باسپاحانالارى جىلىنا 48 پايىز لاتىن الىپبيىندە، 52 پايىز كيريلل الفاۆيتىندە جازىلعان كىتاپ باسىپ شىعارادى. لاتىن الىپبيىندە جازىلعان كىتاپتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بالالارعا ارنالعان كىتاپتار. ال جوعارى بۋىنعا ارنالعان عىلىمي-تانىمدىق، ادەبي-كوركەم شىعارمالاردىڭ بارلىعى كيريلل الفاۆيتىندە شىعارىلادى. بۇل دەگەنىمىز كيريلل ءالفاۆيتىن بىلمەيتىن، بىلسە دە تولىققاندى مەڭگەرمەگەن جاس بۋىننىڭ الەمدە بولىپ جاتقان عىلىمي جاڭالىقتار مەن كورەكەم شىعارمالاردى وقۋعا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى دەگەن ءسوز. ال ول ءوز كەزەگىندە وزبەك جاستارىنىڭ دامۋىنا، العا قاراي قادام جاساۋىنا ۇلكەن كەدەرگى تۋعىزىپ وتىر.

جالپى وزبەكستان جازۋ تاريحىنا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، وزبەكتەر دە قازاقتار سياقتى باستاپقىدا 1917 جىلدارعا دەيىن اراب ءالىپبيىن پايدالانىپ كەلگەن. بىراق 1926 جىلى باكۋ قالاسىندا وتكەن ءى تۇركى تەلدەس حالىقتار سەزىندە قابىلدانعان شەشىم بويىنشا، كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى بارلىق تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبىر اۋىزدان اراب الفاۆيتىنەن، لاتىن الىپبيىنە كوشۋى كەرەك دەگەن شەشىمىنە بايلانىستى 1930 جىلى وزبەكستان لاتىن الىپبيىنە اۋىسقان. ول كەزدە وزبەكستانعا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ اسا ءبىر قيىندىق تۋدىرماعان. ويتكەنى سول كەزدەگى وزبەك حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ساۋاتسىز بولعان. الايدا ارادا ون جىل وتكەن سوڭ 1940 جىلى 8 مامىر كۇنى ەل بيلىگى وزبەك سسر-ى جوعارى كەڭەسىنىڭ ءىىى سەسسياسىندا تولىقتاي كيريلل الفاۆيتىنە وتۋگە بايلانىستى شەشىم قابىلداعان.

نەگىزىنەن وسى ۋاقىتقا دەيىن كەڭەستەر وداعى قۇرامىندا بولعان تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ىشىندە لاتىن الىپبيىنە تولىققاندى وتكەن ازەربايجان عانا. بۇل ەلدە لاتىن الفاۆيتىنە وتۋگە بايلانىستى تالقىلاۋلار ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا اق باستالىپ كەتكەن. بىراق ازەربايجان بيلىگى لاتىنعا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بارىپ بىراق كوشكەن. جالپى ازەربايجان تمد ەلدەرى اراسىندا دا لاتىنعا كوشكەن ەڭ ءبىرىنشى مەملەكەت. الايدا مۇندا دا 2000-شى جىلدارعا دەيىن گازەت، جۋرنالداردىڭ باسىم كوپشىلىگى قوس الفاۆيتتە شىعىپ كەلگەن. تەك 2000 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي تولىققاندى لاتىن الىپبيىنە اۋىسقان.

ەندى 2025 جىلعا قاراي لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەپ جاتقان قازاقستانعا كەلسەك. بۇل جەردە ءبىز نە كورەمىز؟ ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە لاتىنعا كوشۋدە وسىدان 15-20 جىل بۇرىن وزبەكستان ەلى جىبەرگەن قاتەلىكتەردى قايتالاۋدى بايقايمىز. ول قاتەلىك كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىنداعى 26 ارىپتەن اسپاۋ ماقساتىندا دياكريتيكالىق (نوقاتى بار) ارىپتەردىڭ ورىنىنا قوس ءارىپ پايدالانۋ. بۇعان دالەل سوڭعى رەت پارلامەنتتە تالقىلانعان الفاۆيت. وندا كيريلل الىپبيىندەگى «ءا» ءارپىن لاتىن الفاۆيتىندە «اە» دەپ بەلگىلەگەن. ءدال وسىنداي قاتەلىكتى 1995 جىلى وزبەكستان ەلىنىڭ ءتىل ماماندارى دا جىبەرگەن. ولاردا ءوز لاتىن الىپبيىندەگى Ç ç، Ş ş سىندى دياكريتيكالىق تاڭبالارىن Ch ch, Sh sh ارىپتەرىنە اۋىستىرعان. بىراق بۇنىمەن ءالى كۇنگە دەيىن «ايدى اسپانعا شىعارىپ»، عالامدى تاڭ قالدىراتىن سوفت جاساپ، كومپيۋتەردىڭ پەرنەتاقتاسىندا زىرىلدايتىن وزبەك بالاسىن كورمەدى، الەم جۇرتشىلىعى. ولار دا قازىرگى قازاقستانداعى تاريحتا قالۋدى ويلاپ جۇرگەن «شولاق بەلسەندىلەر» سياقتى لاتىنعا 26 ارىپپەن وتسەك ءبارى «كەرەمەت» بولادى دەدى. الايدا ءىس جۇزىندە ولاي بولماي شىقتى. حالىق قابىلداي المايتىن ءالىپبي جاساۋ دامۋعا ەمەس، كەرسىنشە قۇلدىراۋعا، قوعامدى ەكىگە ءبولىپ تاستاۋعا الىپ كەلەتىنىن ولار كەش ءتۇسىندى. تۇسىنگەنىمەن وسى ۋاقىتقا دەيىن لاتىنعا قاشان تولىق وتەتىندىكتەرىن ەشبىر اتقا مىنەر ايقىنداپ كورسەتكەن جوق. يسلام كارىموۆتىڭ ورىنىنا كەلگەن شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ ەلدى رەفورمالاۋ باعدارلاماسىندا بۇل بار ما، جوق پا ونى دا ءدوپ باسىپ ايتاتىن ادام قاراسى كورىنبەيدى جاقىن ماڭايدا.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىزدىڭ ەلگە بەلگىلى ءبىر دۇنيەنى جاساماس بۇرىن وزگەنىڭ قاتەلىگىنەن ساباق الىپ ۇيرەنگەن دۇرىس. ايتپەسە ونسىزدا ءۇش تۇعىرلى ءتىل مەن قازىرگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆتىڭ عالامدىق دەڭگەيدەگى باعدارلامالارىن ارەڭ يگەرىپ جۇرگەن جاس قازاق، ەرتەڭ قانداي كۇيدە بولاتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى. نە دە بولسا تاۋەلسىزدىك العان 26 جىلدان كەيىن رۋحاني جاڭعىرايىن دەپ جاتقان حالىقتى، ەندى ەل بيلىگى 26 ارىپكە قۇرىلعان ءتۇرلى شولاق بەلسەندىلەردىڭ جاساپ شىعارعان الىپبيىمەن رۋحاني قاڭعىرتىپ جىبەرمەسىن دەپ ۇمىتتەنەيىك.

“The Qazaq Times”