وسىدان تۋرا ءبىر جىل بۇرىن، 12 ماۋسىمدا قازاقستاننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ باسشىلىق قىزمەتىنە كىرىستى. حالىق داۋىسىنىڭ 70,96%-ىن يەلەنگەنمەن، كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى حالىقارالىق ۇيىمدار تاراپىنان «ادەتتەگىدەي ادىلەتسىز سايلاۋ» دەپ باعالاندى. بيلىك باسىنداعى ءبىر جىلدا توقاەۆ «ەستيتىن مەملەكەت» كونتسەپتسياسىن جۇزەگە اسىرا الدى ما؟ 30 جىلعا جۋىق ەل باسقارىپ، ساياسي ارەنادا ىقپالىن ساقتاپ قالعان ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتان ىشكى ساياساتتاعى دەربەستىگىن قانشالىقتى دالەلدەدى؟ بيلىك ءترانزيتىنىڭ ىقتيمال ستسەناريى مەن توقاەۆ باسقارۋىنداعى قازاقستانعا شولۋ جاساپ كورەلىك.

«قوس بيلىك» – قوس يناۋگۋراتسيا

بىلتىر قازاقستان بيلىگى سەنات باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قولىنا ءوتىپ، 20 ناۋرىزدا رەسمي تۇردە انت بەرىلدى. ءۇش اي ىشىندە جاڭا پرەزيدەنت ەكى مارتە يناۋگۋراتسيا وتكىزدى: سايلاۋعا دەيىن جانە سايلاۋدان كەيىن. انت بەرۋ كەزىندە «اسا قۇرمەتتى ەلباسى» دەپ ءسوز باستاعان توقاەۆ بيلىك نىشاندارىن (شتاندارت جانە توسبەلگى) تاققان جوق، زالداعى قاتىسۋشىلارعا جاي عانا كورسەتتى. 12 ماۋسىمدا وتكەن ەكىنشى يناۋگۋراتسيا كەزىندە دە وسى جايت قايتالاندى. بۇعان دەيىن 30 جىلعا جۋىق بيلىك ەتكەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءاربىر انت بەرۋ كەزىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ توسبەلگىسىن كەۋدەسىنەن تاستاعان ەمەس.

قىزمەتكە كىرىسكەن كۇنى-اق پرەزيدەنت ەلدىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالارعا مۇقتاج ەكەنىن ايتتى. سىرتقى ساياساتتا توقاەۆ نازارباەۆ قۇرعان باعىتتى جالعاستىرۋعا، قىتاي جانە رەسەيمەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى نىعايتۋعا ۋادە بەردى. ايتكەنمەن، ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باسشىسى رەتىندە ساياسي ساحنادا باستى ءرولىن ساقتاپ كەلە جاتقاندىقتان، «قازاقستاندا قوس بيلىك فەنومەنى (اقوردا – كىتاپحانا) ءىس جۇزىندە ورىندالىپ كەلەدى» دەگەن پىكىرلەر، قوس بيلىكتەن تۋىندايتىن شيەلەنىستەر جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر.

پرەزيدەنت يناۋگۋراتسياسى. 12.06.2019 جىل. فوتو: informburo.kz

استانا اتاۋىن وزگەرتۋ

توقاەۆتىڭ ەڭ كوپ تالقىلانىپ، قاتاڭ سىنعا ۇشىراعان شەشىمدەرىنىڭ ءبىرى – استانا اتاۋىنىڭ نۇر-سۇلتان بوپ وزگەرۋى. «نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەلەۋلى ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ اتىن ۇلىقتاپ، ماڭگى ەستە قالدىرۋ قاجەت» – دەگەن توقاەۆ 20 ناۋرىزدا ەل استاناسىنا ەكس-پرەزيدەنتتىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى.

ەكىنشى باسشىنىڭ قالا اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىسى كونستيتۋتسيا بويىنشا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قارالۋى كەرەك ەدى. بىراق توقاەۆ ۇسىنىستى رەفەرەندۋمعا شىعارماي، پارلامەنت قاراۋىنا جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. مۇنى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ەش قارسىلىقسىز قۇپتادى، پارلامەنت زاڭداستىردى.

توقاەۆتىڭ توسىن شەشىمىنەن كەيىن تۇتاس قازاقستاندىق كوزقاراس ەكىگە بولىنگەن: مەملەكەتتىك باق قالا اتاۋىنىڭ وزگەرۋىن «تاريحي شەشىمگە» بالاپ، بىرنەشە قالادا نۇر-سۇلتان اتاۋىن قولداۋ ماقساتىندا كونتسەرتتەر ءوتتى. ال ءىرى قالالاردا پرەزيدەنت شەشىمىنە قارسى جۇزدەگەن ادام نارازىلىققا شىعىپ، ونداعان ادامدى پوليتسيا كۇشپەن ۇستادى. ميتينگ پەن پيكەتكە شىققاندار «نۇر-Cۇلتان – مەنىڭ استانام ەمەس» دەپ ۇراندادى. ەلوردا تۇرعىندارى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ء#بىزدىڭاستانامىزاستانا حەشتەگىمەن فلەشموب وتكىزدى.

ورىنسىز پورترەتتەر

2019 جىلدىڭ ساۋىرىندە ءبىرىنشى يناۋگۋراتسيادان كەيىن اقتاۋدا قاسىم-جومارت توقاەۆ بەينەلەنگەن بيلبوردتار ءىلىندى. كەيىننەن «جاعىمپازدىقتى جانى سۇيمەيتىن» توقاەۆ ءوزى بەينەلەنگەن سۋرەت پەن بيلبورد ءىلۋدىڭ ورىنسىز ەكەنىن ايتتى. كەرىسىنشە، «تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەلەۋلى ەڭبەگىن ەسكەرىپ، اتىن ۇلىقتاپ، ماڭگى ەستە قالدىرۋ قاجەت» دەپ شەگەلەدى. نازارباەۆتىڭ بارلىق پورترەتتەرى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قالاتىنىن ايتىپ، ەكس-پرەزيدەنتكە دەگەن قۇرمەتىنىڭ شەكسىز ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە اڭعارتقانداي بولدى...

پرەزيدەنت بەينەلەنگەن بيلبورد. فوتو: almaty.tv

«ەستيتىن مەملەكەت» جانە ونلاين-شەنەۋنىك

بىلتىر كۇزدە مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن تانىستىرعان. بۇل ارقىلى ول قوعاممەن ديالوگ قۇرۋعا تالپىنىسىن كورسەتكەنى راس. دەگەنمەن پرەزيدەنتتىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ تەڭدىگى تۋرالى قوعام پىكىرى ءار الۋان.

سونداي-اق ول ايماق اكىمدەرىن ازاماتتاردىڭ سۇرانىستارىنا دەن قويۋعا جانە حالىقپەن كەرى بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندى بولۋعا شاقىردى. بۇيرىقپەن تەڭ ۇسىنىستان كەيىن عالامتوردا ونلاين وتىراتىن شەنەۋنىكتەر سانى ارتتى.

توقاەۆتىڭ ءوزى پرەزيدەنتتىك قىزمەتكە دەيىن دە Twitter-ءدى بەلسەندى پايدالانعان. الەۋمەتتىك جەلىدە ول تاپسىرمالار جاريالاپ، قوعامدا تالقىلاناتىن رەزونانستىق ماسەلەلەر بويىنشا ارا-تۇرا پىكىر ءبىلدىرىپ وتىرادى.

شەرۋلەر تولقىنى: سايلاۋعا دەيىن جانە كەيىن

توكاەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىنىڭ ءبىرىنشى جىلىندا ەل بويىنشا سانكتسيالانباعان ميتينگىلەر تولقىنى باستالدى. جۇرت قىتاي ەكسپانسياسىنا، قىتايلىق زاۋىتتار ورناتۋ جانە اەس سالۋعا نارازىلىق ءبىلدىردى. بەيبىت شەرۋ كەزىندە ازاماتتىق بەلسەندىلەردى كۇشپەن ۇستاماۋدى، كوپ بالالى وتباسىلارعا جاردەماقى مولشەرىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتتى. كەيىننەن پرەزيدەنت ميتينگىلەر تۋرالى زاڭدى رەفورمالاۋعا جانە بەيبىت شەرۋلەرگە قاتىستى ەرەجەلەردى قايتا قاراۋعا ۋادە بەردى.

ءبىر جىلدان كەيىن توقاەۆ بەيبىت شەرۋ وتكىزۋ تۋرالى زاڭعا قول قويدى. بۇل جولى دا زاڭ جوباسىنان كىلتيپان تابىلىپ، ازاماتتىق بەلسەندىلەر زاڭنىڭ ەنگىزىلۋىنە قارسىلىق ءبىلدىردى. تاياۋدا Amnesty International, Civil Rights Defenders, FIDH, Freedom Now, Human Rights Watch, International Partnership for Human Rights جانە نورۆەگياداعى حەلسينكي كوميتەتى سەكىلدى حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى توقاەۆقا اشىق حات جولداپ، ميتينگ تۋرالى زاڭعا قول قويماۋعا شاقىردى.

ۇلتتىق قوعامدىق كەڭەس – «اقتالماعان ءۇمىت»

قاسىم-جومارت توقاەۆ قىزمەتكە كىرىسكەننەن كەيىن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. بۇل شەشىم سانكتسيالانباعان ميتينگىلەرگە جاۋاپ رەتىندە قابىلدانسا كەرەك-ءتى. كەي ساراپشىلار قوعامدىق كەڭەستەگى باستامالار «ءسوز جۇزىندە قالدى»، «ءۇمىت اقتالمادى»، «بۇل – توقاەۆتىڭ ءپوپۋليزمى» دەسە، كەيبىرى جاڭا ورگاندى بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى «التىن كوپىر» سانايدى.

ءبىر جىل ىشىندە ۇقك-ءنىڭ ءۇش وتىرىسى وتكىزىلدى. ءبىرىنشى جيىندا زەينەت جاسىن قايتا قاراۋ جانە جەر ماسەلەسى تالقىلاندى. العاشقى وتىرىستا توقاەۆ: «جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايدى. بۇل مەنىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى ۇستانىمىم»، – دەپ سەندىردى.

پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا ينستيتۋتى

قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ەكىنشى وتىرىسىندا پرەزيدەنت پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى ءسوز قوزعاپ، بيىل 2 ماۋسىمدا وسى جونىندە زاڭعا قول قويدى. سونىمەن قاتار قىلمىستىق كودەكستىڭ «الەۋمەتتiك، ۇلتتىق، رۋلىق، ناسiلدiك، تەكتىك-توپتىق نەمەسە دiني الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ» دەپ اتالاتىن 174-بابىن ىزگىلەندىرىپ، «جالا جابۋ» دەپ اتالاتىن 130-بابىن قىلمىستىق كودەكستەن اكىمشىلىك كودەكسكە اۋىستىراتىنىن حابارلادى.

كۇنى كەشە سەنات دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋدى جانە قىلمىستىق زاڭنامانى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ەكى وقىلىمدا ماقۇلدادى.

قازاق ءالىپبيىنىڭ كەزەكتى رەفورماسى

توقاەۆ بۇرىن بەكىتىلگەن لاتىن ءالىپبيىن سىنعا الىپ، «لاتىن ءالىپبيىنىڭ ۇسىنىلعان ءۇش نۇسقاسى جەتىلمەگەن. ماسەلەگە عىلىمي كوزقاراس تانىتۋ كەرەك. قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋ قاجەت»، – دەدى. قاڭتاردا «ءتىل – قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىندا قازاق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى سەگىز جاڭا نۇسقاسى قاراستىرىلدى.

پاندەميا كەزىندەگى قازاقستان

الەمدى جايلاعان كوروناۆيرۋس قازاقستاندى دا اينالىپ وتكەن جوق: 16 ناۋرىزدان باستاپ توتەنشە جاعداي رەجيمى ەنگىزىلىپ، جەر-جەردە كارانتين تالاپتارى كۇشەيتىلدى. پرەزيدەنت بۇيرىعىمەن تج رەجيمى كەزىندە انتيپاندەميا ترانشىنا 6 ترلن تەڭگە ءبولىندى. بىراق قاراجات كولەمى مەن ونىڭ جۇمسالۋى كۇدىك تۋعىزىپ، وپپوزيتسيالىق توپ وكىلدەرى «6 ترلن تەڭگەنىڭ اشىق ەسەبىن بەرۋدى جانە جالپىحالىقتىق نەسيە امنيستياسىن» تالاپ ەتتى.

كارانتين كەزىندە بىرنەشە ازاماتتىق بەلسەندىلەردىڭ ۇستالىپ، بەيبىت ميتينگتە كوروناۆيرۋس سىلتاۋىمەن حالىققا قارسى كۇش قولدانىلعانى جاسىرىن ەمەس. سوعان قاراماستان، كارانتين قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيلىكتەگى بەدەلىن ارتتىرىپ، ەكىنشى ساتىدان بىرىنشىگە كوتەردى دەگەن بولجامدار دا بار.

ازاماتتىق بەلسەندى ەسجان كۇمىسبەكتەگىنىڭ كەزەكتى شەرۋدە ۇستالعان ءساتى. 7 شىلدە 2019 جىل. الماتى قالاسى. فوتو: QT

سونىمەن...

زاڭ جۇزىندە نازارباەۆتان كەيىنگى قازاقستاندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان وسال توپتارىنا بەرىلگەن نەسيەلەردى ەسەپتەن شىعارۋ، مۇعالىمدەر مەن مەدبيكەلەرگە تولەنەتىن ەڭبەكاقىنى ەكى ەسە ارتتىرۋ، جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق (پەدوفيليا، ەسىرتكىنى تاراتۋ، ادام ساۋداسى) جازاسىن قاتايتۋ، شاعىن بيزنەستى ءۇش جىلعا سالىقتاردان بوساتۋ تۋرالى شەشىم زاڭدى كۇشىنە ەندى. «كەلەسى پرەزيدەنت بولۋى ىقتيمال» داريعا نازارباەۆا پارلامەنتتەگى قىزمەتىنەن بوساتىلدى. مۇنىڭ بارلىعى توقاەۆ بيلىگىنە باعىتتالعان سىني پىكىرلەر مەن تەرىس باعالاۋلارعا كونتردالەل بولعانمەن، ەلدەگى ادام قۇقىقتارى، ءسوز بوستاندىعى تاقىرىبى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنى راس.

«شەكاراسىز تىلشىلەر» حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ۇيىمى جاريالاعان رەيتينگتە قازاقستان بىلتىرعا قاراعاندا نەبارى ءبىر ورىنعا عانا العا جىلجىعان، 157-ورىندا. ۇيىمنىڭ ەلدەرگە ارنالعان جەكەلەگەن تۇجىرىمداماسىندا «بيلىك ينتەرنەت، جاڭالىقتار سايتىن، الەۋمەتتىك جەلى مەن مەسسەندجەرلەردى باقىلاۋدى كۇشەيتكەنى» جازىلعان.

(بيىل ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيدىڭ دە بيلىك باسىنا كەلگەنىنە 1 جىل تولدى. زەلەنسكي بيلىگىنىڭ ءبىر جىلدىق قورىتىندىسى جايلى مىنا سىلتەمەدەن وقي الاسىز).

"The Qazaq Times"