بۇگىن ءبىرىنشى قارجى ۆيتسە-ءمينيسترى بەرىك شولپانقۇلوۆ الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندىقتاردىڭ اقشالاي اۋدارىمدارى تەكسەرىلەتىنىن مالىمدەدى. قارجى مينيسترلىگى Kaspi بانكىنىڭ عانا ەمەس، بارلىق ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ارقىلى اۋدارىلاتىن ەلەكتروندى اقشانىڭ ءبىر بولىگىنە سالىق سالماقشى. مينيسترلىكتىڭ پايىمداۋىنشا، ەلەكتروندى تۇردە جۇرگىزىلەتىن پروتسەدۋرالارعا سالىق سالۋ، تولەم ستاتۋسىن انىقتاۋ – قازاقستان ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ ءتيىمدى جولى. ايتكەنمەن، بۇل قادام ازاماتتاردىڭ جەكە مالىمەتتەرىنە قول سالۋ، دەموكراتيالىق قۇندىلىققا قايشى كەلۋ مە دەگەن وي تۋىندايدى. بيلىكتىڭ تىڭنان تۇرەن سالعان كەزەكتى «جاڭالىعىنان» كەيىن، حالىقتى «تۇركىمەنستان – 2» اتانباساق دەگەن ۇرەي جايلاعان سىندى. ەلدى ەلەڭدەتكەن وسى ماسەلەگە قاتىستى ەكونوميست، ساراپشى ماقسات حالىقتىڭ ويىن بىلگەن ەدىك.
– بۇگىن قارجى مينيسترلىگى بارلىق ەلەكتروندى ترانزاكتسياعا قاتىستى جاپپاي تەكسەرىس جۇرگىزەتىنىن مالىمدەدى. مەملەكەت بانك جۇيەسىندە رەتتەۋ قىزمەتىنە جاۋاپتى ەكەنىن بىلەمىز. بىراق مۇنداي شارا قولدانۋ قانشالىقتى زاڭدى نەمەسە قانداي نەگىز بار؟ جالپى، بانك پەن تۇتىنۋشىلار (سونىڭ ىشىندە جەكە تۇلعالار) اراسىنداعى وپەراتسيالاردى تەكسەرىپ، باقىلاۋعا قانداي شارت بويىنشا ءۇشىنشى تاراپ ارالاسا الادى؟
قارجى مينيسترلىگىندە كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەگە بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتاتىن بولسام، قازىرگى تاڭدا نەگىزى ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءساتتى جۇزەگە اساتىن زاڭ جوباسى بولسا، پايدالى بولاتىنىن ايتقىم كەلەدى. ءبىرىنشى كەزەكتە، بۇل كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسىن ازايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. ويتكەنى، ەل ىشىندە كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسى وتە جوعارى ەكەنىن بىلەمىز. رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، جالپى 26 پايىزعا شاققاندا دەپ ايتىلادى. تابىس قۇنىنىڭ كولەمى وتكەن جىلى 57 تريلليون تەڭگە بولسا، ونىڭ 26 پايىزى 14 تريلليون تەڭگە شاماسىنداعى قاراجات. بىراق، بۇل دا بەلگىلى دارەجەدە وسى سەكتوردىڭ ارتۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزىپ وتىرعان جايى بار. ناتيجەسىندە، مەملەكەت تاراپىنان بيۋدجەتكە سالىقتىڭ از تۇسۋىنە اكەپ سوعىپ جاتىر. تيىسىنشە، بيۋدجەت تاپشىلىعىنىڭ ورىن الۋىنا نەگىز بولىپ وتىر. سوندىقتان دا بۇل بۇكىل كاسىپكەرلەرگە قاتىستى ەمەس، بىراق تا ىشىندە الاياق ازاماتتار تابىسىن جاسىراتىن وسىلاي بانكتىك شوتى ارقىلى وتە از تابىس كورسەتىپ قويىپ، كارتوچكالارعا بۇكىل تابىستارىن اۋدارىپ وتىرعان كاسىپكەرلەر بار. وسىلايشا، سالىقتان جالتارىپ وتىرادى. ولاردىڭ بارلىعى اشكەرە بولادى، مەملەكەت بەلگىلى دارەجەدە قازىناعا قاراجاتتى قايتارادى. ال ول تيىسىنشە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە قوسىمشا قاراجات تابىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.
– سالىق تولەۋدەن جالتاراتىن كاسىپكەرلەردى انىقتاۋ ارقىلى ازاماتتاردىڭ اقشا اۋدارىمدارىن تەكسەرۋ دەگەن سىلتاۋ ەمەس پە؟ كەيبىر ساراپشىلار «وسى ارقىلى بيلىك ازاماتتاردىڭ كوممەرتسيالىق الەۋەتى مەن كىرىس كوزدەرىن انىقتاپ، «اۆتوريتارلى» جۇيەدە كەز كەلگەن ماقساتتا قولدانىلۋى مۇمكىن» دەپ قاۋىپتەنەتىنىن ايتادى.
شىنىندا دا، زاڭدىق اسپەكتى بار سياقتى. ەندى ونىڭ ناقتى زاڭدى نەمەسە زاڭسىز ەكەنىن زاڭگەرلەر قاراستىرا جاتار. بىراق بۇعان دەيىن دە ۇكىمەت تاراپىنان وسىنداي جوسپار ايتىلعان: 2020 جىلدان باستاپ بۇكىل حالىقتىڭ تابىسى دارەجەسىن تەكسەرەتىن بولامىز دەپ. تابىستىلىقتى تەكسەرۋدەگى نەگىزگى ماقسات، ءبىرىنشى كەزەكتە، كاپيتالدىڭ شەتەلگە اعىلۋى، تىركەلگەن وففشورلىق زونالارعا قاراي كەيبىر ازاماتتاردىڭ اقشانى اۋدارۋىنا بايلانىستى قولدانىلىپ وتىرعان شارا دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، بۇل جەردە ەندى جالپى حالىققا ەشقانداي زيانى تيە قويماس دەپ ويلايمىن جانە سونداي بولسا ەكەن دەگەن ۇمىتتەمىن. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات – كاپيتالدى ەلدەن الىپ كەتۋگە، شەتەلگە اۋدارۋعا مۇددەلى بوپ وتىرعان الاياق ازاماتتاردىڭ اياعىنا تۇساۋ سالۋ.
– نەگىزى بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى مەن وزگە دە ءتيىستى قورلارعا اۋدارىلاتىن قارجىلىق وپەراتسيالارمەن دە تۇراقتى تابىستىڭ بازاسىن قۇرۋعا بولادى عوي، ءتىپتى ول بار مەحانيزم بولۋى كەرەك. مۇنىڭ سوڭى، فريلانسەرلەردىڭ ءتىزىمىن ءتۇزىپ، ارتىنان ولاردى سالىق تولەۋگە مىندەتتەيتىن زاڭ جوباسىنا الىپ كەلمەي مە؟ تاعى ءبىر قاۋىپ، جاناما تابىستى ەسەپتەۋ كىمگە كەرەك؟
ونى حالىقتىڭ، جۇمىسشىلاردىڭ زەينەتاقى قورىنداعى اۋدارىمدارى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى. ەڭبەك كۇشى رەتىندە قاراستىرىلاتىندار قاتارىندا نەگىزىنەن جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار، قىزمەتكەرلەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بار. ولاردىڭ اقىسىن سول ارقىلى انىقتاي سالۋعا بولادى. بىراق بىزدە ەكىنشى ماسەلە بار – كاسىپكەرلەردىڭ ماسەلەسى. كاسىپكەرلەر جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلگەننەن كەيىن بانك شوتىندا ناقتى تابىستارىن كورسەتپەيدى. تابىستارىن وسى كارتوچكاعا اۋدارۋ ارقىلى الىپ وتىرعان جايى بار. سوندىقتان دا بۇل جەردە مەملەكەت ارنايى زاڭ قابىلداپ، سول كارتالى تولەمدەردەگى وپەراتسيالاردىڭ قانشالىقتى زاڭدى اۋدارىپ وتىرعانىن انىقتاۋدى كوزدەپ وتىرعان سىڭايلى.
كاسىپكەرلەر اراسىنان ناعىز الاياقتار انىقتالىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بىراق، مۇنداعى ەكىنشى ماسەلە – كوبىنەسە سالىقتىق ورگاندار، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر زاڭدىق قۇقىتارىن اسىرا پايدالاناتىن جاعدايلار بار. ياعني جاي عانا باقىلاۋ، قاداعالاۋ پروتسەسى ەمەس، كەرىسىنشە، ەكونوميكاعا تىكەلەي ارالاسىپ، كاسىپكەرلەرگە قىسىم جاساپ جىبەرەتىن كەزدەرى بار. ولاردىڭ وزدەرى سىبايلاس جەمقورلىققا الىپ كەپ، «سەن وسىنشاما اقشا بەرمەسەڭ، شتراف سالامىن» دەۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان دا مەملەكەت مۇنداي زاڭدى جۇزەگە اسىرماستان بۇرىن، ءبىرىنشى كەزەكتە وسى پروتسەسپەن اينالىساتىن ازاماتتاردىڭ ادامگەرلىشىك پەن تازا جۇمىس ىستەيتىندىگىنە كەپىلدىك بەرسە ەكەن دەگەن ويدى ايتقىم كەلەدى. سول كەزدە عانا بۇل پروتسەسس ءتيىمدى جۇزەگە اساتىن بولادى.
– باستاماشىل ۆەدومستۆو وكىلدەرى بارلىق تولەمدەر بويىنشا سارالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەتىنىن، الدا ءاربىر تولەم ماقسات-باعدارى ياعني ستاتۋسى بەلگىلەنىپ وتىراتىنىن ايتتى. بۇل دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا قايشى ەمەس پە؟
الەمدىك دارەجەدە الىپ قارايتىن بولساق، ولارعا ءارتۇرلى تاجىريبەلەردىڭ ەنگەنى سونشالىقتى، حالىقتا مىناداي ۇعىم بار: «مەنىڭ داۋىسىم – مەنىڭ سالىعىم». نەگە دەسەڭىز، ولار فريلانسەر بولىپ، ەشقايدا تىركەلمەي، تابىسىن جاسىرىپ اقشا تاۋىپ جاتسا، ءبىرىنشى كەزەكتە تىنىشتىعى بۇزىلادى. ويتكەنى، بۇل ازاماتتار مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تىكەلەي زاقىم كەلتىرىپ جاتىر دەگەن ويدى ۇستانادى. ال ءبىزدىڭ سانادا ءالى دە بولسا ونداي پىكىر قالىپتاسپاعان. بىزدە، كەرىسىنشە.
– ەكونوميست ساراپشى رەتىندە مۇنداي مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جالپىحالىقتىق فينانسچەكيڭ تاجىريبەسى قانداي ەلدەردە قابىلدانعانىن ايتا الاسىز با؟ ءساتتى تاجىريبە دەۋگە كەلە مە؟
ءدال قازىر قولىمدا اقپارات بولماي تۇر. بىراق، جالپى الەم تاجىريبەسىندە بەرىلگەن قاراجاتتىڭ تيىمدىلىگىنە، سول قاراجاتتىڭ وڭدى-سولدى جۇمسالماۋىنا ارنالعان قاتاڭ تاجىريبەلەر بار. وسى تۇرعىدان العاندا، مەملەكەتتىڭ مۇنداي قادامعا بارۋى زاڭدى تۇردە ورىندالادى. ەرتەڭ جەكە تۇلعانىڭ جەكە شوتىنا مەملەكەت تاراپىنان ارالاستى دەگەن ارىز-شاعىمدار تۋماسىن دەگەن ماقساتتا پارلامەنتتە، سەناتتا وسى ماسەلە زاڭدى جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر دەپ بىلەمىن. سوندىقتان دا ەكونوميست رەتىندە ەلدەگى ەكونوميكانىڭ، اقشا اينالىمى تازالىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان وسىنداي تازا قاداعالاۋ جۇيەسى بولعانىن قۇپتايمىن.
– بيلىكتىڭ جاپپاي تەكسەرىس جوباسىن قولعا الۋىنىڭ استارىندا نە بولۋى مۇمكىن؟ ەل ىشىندە كەڭ تاراعان Kaspi قوسىمشاسىنان كەيىن ۇشى شىققان بۇل ماسەلەنى قالاي قابىلداۋعا بولادى؟
ەگەر دە بۇل زاڭ جوباسى تەك قانا ورتا كلاسسقا، بيزنەس جۇرگىزۋگە قاراي باعىتتالعان، سولاردىڭ اراسىنان الاياقتاردى انىقتاۋعا ارنالعان بولسا، ونداي زاڭنىڭ مۇلدە قاجەتى جوق دەپ ايتقىم كەلەدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە كەلەسى جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك قاداعالاۋدى ازايتامىز دەگەن پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بار عوي. بۇل زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن قاداعالاۋشى، باقىلاۋشى تاراپتار ناقتى الاياقتاردان اقشانىڭ «اعىلۋىن» انىقتايتىن زاڭ جوباسى بولسا ەكەن دەگەن وي بار. ءبىرىنشى كەزەكتە سول اقشالى ازاماتتاردىڭ ەلدەن قارجىنى الىپ كەتۋىنە توسقاۋىل بولاتىنداي، وعان جول بەرمەيتىندەي زاڭ بولۋى كەرەك.
– ۆەدومستۆو وكىلى ءاربىر وپەراتسيانىڭ ستاتۋسى، اقشانىڭ قايدا جانە قانداي ماقساتتا اۋدارىلىپ جاتقانى دا انىقتالادى دەدى. بۇل قانشالىقتى مۇمكىن؟ ءبزدىڭ تاراپ الەمدىك بانك تاجىريبەلەرىن شولىپ شىقتىق، بىراق مۇنداي التەرناتيۆانى تابا المادىق...
شىنداپ كەلگەندە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اۋدارىمدار بولادى. ماسەلەن، ءسىز دوسىڭىزعا كومەكتەسۋ ءۇشىن اقشا اۋداراسىز. ال ول كاسىپكەر ءۇشىن تابىس رەتىندە ەسەپتەلىپ كەتۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى بۇل ماسەلەدە اككى تۇردە، پروفەسسيونالدى تۇردە كەلگەن دۇرىس. ەرتەڭ وسى ماسەلە توڭىرەگىندە الدەبىر شۋلار ورىن الۋى مۇمكىن. وسى رەتتە جاقسى اقپاراتتىق جۇيە، ءىت ماماندارى بىرلەسكەن جۇمىس جاسالىنسا، اقشانىڭ نە ءۇشىن، قانداي ماقساتتا اۋدارىلىپ وتىرعانىن جۇيەلى ويلاپ تابۋعا بولاتىن سياقتى.
– پىكىرىڭىزگە راقمەت!
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
كىناسىزدىك پرەزۋمپتسياسىن بۇزعان باس پروكۋروردى سەنات جاۋاپقا تارتا ما؟
ەرمۇرات باپي: مەملەكەتتەن جاناشىرلىق كورمەگەن حالىق بيلىككە تاسبۇيرەك بولادى