«اشىق الاڭداعى» دەپۋتات گەننادي شيپوۆسكيحتىڭ 7-باپقا تولىقتىرۋ ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىسقا قاتىستى «باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقىعىن ەسكەرۋ كەرەك، ...رەفەرەندۋم قاجەت» دەگەن پىكىرىنە قاتىستى قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى وعىز دوعان مالىمدەمە جاسادى.
توقاەۆ باسشىلىققا كەلگەلى شىنايى دەموكراتيانىڭ لەبى سەزىلىپ، «حابار» ارناسىمەن ۇندەس ءھام پوزيتسيالاس «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا ەرەكشە بەتبۇرىس بايقالعانى بەلگىلى. ازاماتتىق قوعامنىڭ ءۋاجى مەن ءۇنى بەرىلە بەرمەيتىن ءبىرىنشى ارنا جۇرتتى تولعاندىرعان وتكىر تاقىرىپتاردى القالى توپتا تالقىلايتىن دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن بىلەمىز.
بازبىرەۋلەر ايتقانداي «ۋاقىتشا الدارقاتۋ»، «پاردى شىعارۋ» بولسا دا، ەلدى مازالاعان ماڭىزدى ماسەلەلەر وقتىن-وقتىن توبە كورسەتە باستادى ءتور ارنامىزدان. «اشىق الاڭ» باعدارلاماسىنىڭ 30 قىركۇيەكتەگى «ءتىلدىڭ تاعدىرى» شىعارىلىمىندا «شەندىلەر مويىن بۇرمايتىن»، ەستي قويسا تىكسىنە قالاتىن «مەملەكەتتىك ءتىل» جايى ءسوز بولدى.
باعدارلاما سپيكەرلەرىنىڭ ءبىرى قازاق ءتىلىن سۋداي مەڭگەرگەن، «جايدارمان» ويىندارىنان قالمايتىن قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى شيپوۆسكيح گەنناديدىڭ مالىمدەمەسى قازاقتىلدى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ قارسىلىعىن تۋدىرعان ەدى. «مونو-مەملەكەت ەمەسپىز، ءبىز كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز» دەگەن دەپۋتاتتىڭ ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلىسىنا قاتىستى 7-باپتى وزگەرتۋ جايىن تەك «رەفەرەندۋم» ارقىلى عانا شەشۋدى ۇسىنعان بولاتىن.
ءتىل جاناشىرى، تۇركولوگ، ف.ع.د.، قوعام بەلسەندىسى وعىز دوعان. فوتو: اشىق دەرەككوز
بۇعان بايلانىستى تۇركولوگ، ءتىل جاناشىرى وعىز دوعان ءوز نارازىلىعىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك جەلىدە اشىق حات تۇرىندە دەپۋتات شيپوۆسكيحقا جاۋاپ بەردى. وسىعان دەيىن ەسىمى قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتپەگەنى ءۇشىن «Air Astana» اۋە كومپانياسىمەن سوتتاسىپ، جەڭىپ شىققان ءارى «قازكوممەرتسبانك» بولىمشەسىندە مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت الۋدى تالاپ ەتكەن قوعامدىق رەزونانس دەڭگەيىندەگى وقيعالارمەن تانىلعان وعىز دوعان ءبۇي دەيدى:
كونستيتۋتسيانى بىلمەي، ساياسي قاتەلەسكەن شيپوۆسكيح مىرزاعا جاۋاپ!
قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىندا «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى» تاقىرىبى تالقىلاناتىن «اشىق الاڭ» باعدارلاماسىنا سپيكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە قاتىسقان ءماجىلىس دەپۋتاتى گەننادي شيپوۆسكيح، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا قارسى ءسوز سويلەدى… شىنىمدى ايتسام، مەن بۇل كىسىنى قاتتى قۇرمەتتەيمىن!.. ويتكەنى، مەن گەننادي مىرزانى، ءوزى ورىس بولا تۇرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ بيلىگىن مويىنداپ، قازاقتىڭ ءتىلىن سىيلاۋمەن قاتار، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى دە كوتەرىپ جۇرگەن ادال ازامات رەتىندە تانيمىن. سول ءۇشىن ايتقان سوزدەرىنە تاڭ قالدىم! اقىن قازىبەك يسا ۇلتتىق كەڭەستەگى ءسوزىن قايتالاپ، «اتازاڭنىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعىن» وزگەرتۋ، ياعني «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاۋ تۋرالى حالىق تالابىن جەتكىزدى. وسى ۇسىنىسقا جاۋاپ رەتىندە سويلەگەن سوزىندە زاڭ شىعارۋشى ورگان – ءماجىلىس دەپۋتاتى شيپوۆسكيح نەگىزگى زاڭدى بىلمەيتىنىن، كونستيتۋتسيادان حابارى جوق ەكەنىن كورسەتتى. «بۇل ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزۋ كەرەكتىگىن، ويتكەنى قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى مەملەكەت ەكەنىن» بىرنەشە رەت قايتالاپ ايتتى. قالاساڭىزدار، دەپۋتات مىرزانىڭ باعدارلامادا نە دەپ ايتقانىن بىرگە تىڭداپ كورەيىك:
– ءبىز، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت.
سوندىقتان دا، مەنىڭشە، جاڭاعى قازىبەك مىرزا دا كوپ نارسەنى ايتتى، اگەنتتىك قۇرۋ تۋرالى، كونستيتۋتسيا تۋرالى، ءبىزدىڭ كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋ ءۇشىن ۇلكەن ءبىر حالىقتىق رەفەرەندۋم جاساۋ كەرەك.
ال ەندى، مەن سىزگە ايتايىن، ءبىز بۇگىنگى تاڭدا مونو-مەملەكەت ەمەسپىز، ءبىز كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز.
سوندىقتان دا، ول ماسەلەنى جان-جاقتى قاراۋ كەرەك, مەنىڭشە.
بۇل تۋرالى ەكىنشى رەت سوزگە شىققاندا «رەفەرەندۋمنىڭ كەرەكتىگىن» تاعى ءبىر رەت باسىپ ايتىپ ەسكەرتكەن گەننادي مىرزانىڭ ويىنشا: «قازاقستاندا – قازاق ۇلتىنان باسقا كوپتەگەن ۇلتتار بولعاندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىن شەشەر الدىندا ولاردىڭ دا پىكىرىن سۇراۋ كەرەك جانە بۇل «باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقىعىن ەسكەرۋ» دەپ اتالادى!
رەفەرەندۋم كەرەك دۇنيە قالاي بولعاندا دا.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كوپتەگەن ۇلتتار بار. كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ دا قۇقىعى بار. ونى دا ەسكەرە كەتۋىمىز كەرەك.
دەپۋتات مىرزا، بىرىنشىدەن ءسوزىڭىز عىلىمي جاقتان قاتە. مۇمكىن ءسىز «كوپ ۇلتتى مەملەكەت» دەگەندە «كوپ ۇلتتارى بار مەملەكەت» دەگەندى مەڭزەگەن شىعارسىز. ال ساياساتتانۋ عىلىمى بويىنشا «كوپ ۇلتتى» دەگەن – بۇل عىلىمي تەرمين بولىپ تابىلادى جانە «كوپ ۇلتتارى بار» دەگەن ءسوزدىڭ ءسينونيمى ەمەس!
جەر بەتىندە ءسىز مەڭزەپ وتىرعانداي كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەر جوق پا، ارينە بار…
مىسال ءۇشىن; ليۋكسەمبۋرگ. وسى كوپ ۇلتتى ەلدىڭ 3 رەسمي ءتىلى بار، ولار – ليۋكسەمبۋرگ، نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرى. ليۋكسەمبۋرگ – كونستيتۋتسيالى-مونارحيالى مەملەكەت. مەملەكەت باسشىسى – ۇلى ليۋكسەمبۋرگ مونارحى.
ال، قازاقستان بولسا، مەنەن جاقسى ءبىلۋىڭىز كەرەك – مونارحيا ەمەس، رەسپۋبليكا… جانە اتازاڭدا قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتى ەمەس، «ءبىرتۇتاس», ياعني ۋنيتارلى مەملەكەت ەكەنى انىق كورسەتىلگەن!
ەكىنشى كوپ ۇلتتى مەملەكەت رەتىندە بەلگيانى مىسال كەلتىرە الامىز. بەلگيانى ەكى ۇلت – ۆاللوندار مەن فلاماندار مەكەندەيدى ەكەن. بەلگيادا ءۇش رەسمي ءتىل بار، ولار – فلامانشا، فرانتسۋزشا، نەمىسشە. بەلگيانىڭ رەسمي اتاۋى – بەلگيا كورولدىگى…
ال، قازاقستان بولسا، مەنەن جاقسى ءبىلۋىڭىز كەرەك – كورولدىك ەمەس، رەسپۋبليكا… جانە اتازاڭدا قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتى ەمەس، «ءبىرتۇتاس»، ياعني ۋنيتارلى مەملەكەت ەكەنى انىق كورسەتىلگەن!
وسىنداي دامىعان مونارحيالىق ەلدەردەن باسقا، وڭتۇستىستىك امەريكا مەن افريكانىڭ دامىماعان ەلدەرى اراسىنان كوپتەگەن «كوپ ۇلتتى» مەملەكەتتەردى كەزدەستىرە الاسىز. وسى ورايدا، جاقىن تاريحتا ءبولىنىپ، ىدىراپ كەتكەن كوپ ۇلتتى، كوپ ءتىلدى يۋگوسلاۆيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى دە ەسكە العانىڭىز ءجون بولار ەدى!..
ەكىنشىدەن، الەمدە قۇراۋشى ۇلتتان باسقا دا ۇلتتار ءومىر سۇرمەيتىن مەملەكەت بار ما، ايتىڭىزشى؟! مۇمكىن، مۇحيتتاعى كەيبىر شاعىن ارالداردا عانا جالعىز ۇلت تۇراتىن شىعار. باسقا ۇلتتار دا بار دەپ، ءاربىر مەملەكەت، قۇراۋشى ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزە بەرىپ، وزگە ۇلتتاردان رۇقسات سۇرايتىن بولسا، الەمدە قانداي حاوس ورىن الار ەدى، ەلەستەتىپ كوردىڭىز بە؟
ءسىز سوسىن، «ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كوپتەگەن ۇلتتار بار. كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ دا قۇقىعى بار. ونى دا ەسكەرە كەتۋىمىز كەرەك» دەيسىز عوي!.. «باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقىعى» دەگەن كەزدە ورىس ۇلتىن مەڭزەپ وتىرعانىڭىز، ايتپاساڭىز دا تۇسىنىكتى عوي. مەن سىزدەن سۇراعىم كەلەدى، ءوزىڭىز ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى بولعان ءۇشىن بۇگىنگە دەيىن قاي قازاق، ءسىزدىڭ قانداي قۇقىعىڭىزدى بۇزدى؟ ءسىز ورىس بولعاندىقتان قاي قازاق ءسىزدى كەمسىتتى، وزەككە تەپتى، قاي قازاق ءسىزدى قورلادى؟ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءوز ەلىنە قونىس اۋدارىپ كەلگەن الۋان ءتۇرلى ۇلتتاردى باۋىرىنا باسىپ، ولارمەن ىشكەن سۋىن، ءبىر ءتىلىم نانىن بولىسكەن وسى مەيىرىمدى قازاق ەمەس پە ەدى؟ ەندى وعان، ەلىڭنىڭ، ءتىلىڭنىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن وزگە ۇلتتاردان رۇقسات سۇرا دەيمىسىز؟؟؟
قازاق ءتىلى – قازاقستانداعى بارلىق ۇلتتاردىڭ ۇيىتقىسى ەكەنىن ەستەن شىعارماڭىز، دەپۋتات مىرزا!.. ءسىز، قازاقستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ، دوستىعى مەن تاتۋلىعىنىڭ سيمۆولدارىنىڭ ءبىرىسىز، سوندىقتان دا قۇرمەتكە وتە لايىقتى ادامسىز!.. سىزدەي ۇلگى تۇتارلىق ادامنىڭ قازاقستاننىڭ ناعىز پاتريوتى ەكەنىنە ءالى دە سەنىمدىمىن! سول ءۇشىن تۇسىنەرسىز دەپ ەسكەرتىپ وتكىم كەلەدى:
ءسىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعىن شەشۋشى «رەفەرەندۋم» دەگەنىڭىزدى، وتارشىل شوۆينيزمگە قارسى باس كوتەرىپ، ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن باستاعان الاش زيالىلارى وسى ارەكەتتەرىمەن وتكىزىپ ەدى…
وسى رەفەرەندۋم، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىمەن ناتيجەگە جەتتى.
رەفەرەندۋم ناتيجەسىنىڭ ءماتىنى، مۇستافانىڭ كوز جاسىمەن، ءاليحاننىڭ، ماعجاننىڭ، احمەتتىڭ، مىرجاقىپتىڭ، شاكارىمنىڭ تازا قانىمەن جازىلدى.
وسى رەفەرەندۋمعا 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا، الماتىنىڭ ايازىندا قازاق جاستارى تاراپىنان ءمورتاڭبا باسىلدى!
ءسىز ايتقان رەفەرەندۋم 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى قابىلدانعان كۇنى، رەسمي تۇردە بەكىتىلىپ، بۇكىل الەمگە جاريا ەتىلدى!
«قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت» دەگەن تۇسىنىكسىز، وتىرىك ءسوز بار.
قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت ەمەس. قازاقستان قازاق ۇلتىنىڭ جەرى!
جانە ارينە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى وزگە ۇلت وكىلدەرى بار قازاق ۇلتىمەن تەڭ قۇقىقتارعا يە.
بىراق ولار، جاي عانا ەتنوس وكىلدەرى!
وعىز دوعان
قوساي ماحامباەۆ: وق تيگەن ادامدى قۇتقارام دەگەندە ءوزىمدى اتىپ تاستادى
رەزيدەنتسيا ءىسى. ورىنعازى سەرىكبول: بەيبىت شەرۋگە شىقتىم. ال، 269 باپتى مويىندامايمىن
كيبەرشابۋىلعا ۇشىراعان باق وكىلدەرى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ارىز ءتۇسىردى
Oyan, Qazaqstan قوزعالىسىنىڭ تاعى ءبىر بەلسەندىسىن پوليتسيا بولىمىنە شاقىردى
ورتالىق ازيا: تاريحي، ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەر اياسىندا
