"تارس-تۇرس" ەتە تۇسكەن داۋىستان قاريا "سەلت" ەتىپ وياندى. مىزعىپ كەتكەن ەكەن. ء"اي، بۇل نە!" دەپ ايقاي سالدى دا، قاراڭعىدا ەشتەڭە كورە الماي، وتىرىپ قالدى. بۇل كەزدە سالپاڭ قۇلاق سۇر توبەت قۇيرىعىن بۇتىنا قىسقان كۇيى، ەسىكتەن شىعا بەزىپ بارا جاتقان. قاريا سيپالانىپ ءجۇرىپ سىرىڭكەسىن تاۋىپ الدى. "بىج" ەتە تۇسكەن ءبىر تال شىرپى ءومىرىنىڭ سوڭىن وتقا اينالدىردى دا، ءۇي ىشىنە ءالسىز ساۋلە بولىپ شاشىلدى. قاريا كەسەنىڭ تۇبىنە وسىمدىك مايىن قۇيىپ جاساعان بىلتە شامىن تامىزدى. تەرەزە سىنىق ەدى، سىرتتان كىرگەن بولىمسىز لەپ الاكولەڭكە شام جارىعىن قالتىراتىپ تۇر. قاريا دىرىلدەگەن تارامىس قولدارىن قوس بالداعىنا سوزدى.

ول نۇرى تايعان جانارىمەن باعدارىن نوبايلاپ، اۋىزعى بولمەگە شىقتى. كوكتەن تۇسكەن، جانعان، قيراعان ەشتەڭە كورىنبەيدى. قاريا اشىق قالعان ەسىكتەن سىرتقا قارادى. كوكجيەك مۇنارتىپ، اسپان تۇنشىعىپ تۇرعانداي. قاراڭعىلىق قۇشاعىنداعى قالا تىپ-تىنىش. ادامى جوق، جارىعى جوق ۇيلەر قارتتىڭ كوزىنە مۇلگىگەن توپ مازارداي ەلەستەپ، ارقاسى مۇزداپ كەتتى. ول ەسىكتى جاۋىپ، بەكىتىپ الدى. اس ءۇيدىڭ تاس ەدەنىندە جاڭاعى سۋماقى يت قۇلاتقان باقىر توڭكەرىلىپ، كارتوشكا ارالاس ماكارون شاشىلىپ جاتقان. قاريا ونى بىلگەن جوق...

قاريا سالدەن كەيىن ورنىنا كەلىپ وتىردى. ۇشى قارا قوشقىلدانىپ، مايعا مالتىققان بىلتەنى العا ۇمسىندىرىپ قويدى. الگىندەي ەمەس جارىق ءسال دە بولسا كوبەيىپ، قارتتىڭ ماڭدايىنداعى قاتپارلاردىڭ قارا كولەڭكەسى زورايا ءتۇستى. كەشەدەن بەرى قۇلاق تۇندىرعان تارسىل-گۇرسىلدەن قۇلاعى ازات بولعان قاريا مىناداي ءولى تىنىشتىقتان تاعى ءبىر داۋىستى ىزدەيتىندەي. بىراق، بولات رەلستەردى سولقىلداتا ءوتىپ جاتاتىن كۇندەگى پويىزدار جوق. كوشە دە قۇلاققا ۇرعان تاناداي. شۋلاپ جاتاتىن بالا، سابىلىسىپ جۇرەتىن جۇرت بوسىپ كەتكەن...

قارت مازاسىزدانا باستاپ ەدى، الىستان  ءيتتىڭ ۇلىعان ءۇنى تالىپ جەتتى. جاڭاعى سۇر توبەت ەدى. قاريا تىجىرىنىپ قالدى. ء"تايت ارى، جاعىڭ قارىسقىردىڭ جاماندىق شاقىرۋىن قاراشى" دەدى قۇر كىجىنىپ. بىراق، سالپاڭ قۇلاق سۇر توبەت بۇل تەكتەۋدى تىڭدايتىن ەمەس. ۇلي بەردى. ۇرلىق تاماعىنان قاققانىمەن قويماي، جۇرەگىن ۇشىرعان شالعا قىساسى بار سەكىلدى. ازدان سوڭ ول دا توقتادى. بىراق، بۇل تىنىشتىق ۇزاققا بارعان جوق. ءۇيدىڭ ءدال قاسىنان سيىر موڭىرەپ قويا بەردى. بۇل دا جاڭاعى ءيتتىڭ اۋەنىمەن ءۇزىپ-ءۇزىپ، ۇزاق موڭىرەدى. "گۇلماريامنىڭ سيىرى" دەدى قاريا. "يەسىن ىزدەپ تۇر-اۋ، بايقۇس".  بىراق، سيىردىڭ ورىستە جۇرگەن بۇزاۋىنا سنارياد ءتۇسىپ ولگەن ەدى. قاريا ونى بىلگەن جوق...

قايدان كىرگەنى بەلگىسىز، قاناتى جالپىلداعان كىشىلەۋ سايتان كوبەلەك شامنىڭ جارىعىن اينالىپ ۇشا باستادى. توقتايتىن ەمەس. وتتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەردەي جانتالاسادى. قارت ونى جاسقاپ جىبەرمەك بولىپ ەدى، كوبەلەك ەلەگەن جوق. ءبىر كەزدە وتقا قاتتى جاقىنداپ كەتكەن ول قاناتى كۇيىپ، جالبىراي قۇلادى. كەسەنىڭ تۇبىندە جاتىر. تيتىمدەي اياقتارىن ءالسىز جىبىرلاتىپ، كۇيگەن قاناتتارىن ارەڭ قوزعايدى. "ساعان كەرەگى وتتىڭ ءوزى ەمەس، جارىعى ەدى عوي، اقىماق، -  دەدى قاريا ىشتەي كەيىپ، - قاراشى بەكەر ولەتىن بولدىڭ".  وسى كەزدە "گۇرس-گۇرس" ەتكەن جويقىن جارىلىس ءۇنى شىعىپ، ءۇي سىلكىنىپ قالدى. تەرەزەنىڭ قالدىقتارى سالدىر-گۇلدىر سىنىپ ءتۇستى دە، سىرتتان جۇلقىنا كىرگەن كۇشتى لەپ بىلتە شامدى "جالپ" ەتكىزىپ ءسوندىرىپ كەتتى...

****

- وحو، - دەدى كولىك جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كاپيتان. جاس سارباز ويعا شومىپ كەتكەن ەدى، جالت قارادى. كاپيتان كولىگىن تەجەپ، الدىڭعى جاقتى نۇسقادى. جولدىڭ ءدال ورتاسىندا اسفالتكە كولبەي كىرگەن سنارياد تۇر. بۇلار اينالىپ ءوتتى.

- قاۋىپتى ەكەن، ءا!

كاپيتان ساربازعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى.

- الگى شالدىڭ ءۇيى قاي جەردە ەكەن؟

جاس سارباز قولىنداعى قاعازعا ءۇڭىلدى.

- پويىز ستاناسى جاقتا.

- قويماعا جاقىن دەشى.

- ءيا.

كاپيتان باسىن شايقادى. جۇرەكسىنىپ قالعانى بايقالادى.

- قالاي قالىپ قويعان؟ ەشكىم كورمەگەن بە؟

سارباز ءوزى بىلەتىن مالىمەتتى ايتتى.

- ۇيىندە جالعىز بولىپتى. كورشىلەرى الىپ كەتەيىك دەگەن ەكەن، كونبەي قويىپتى. كەيىن حابارلاسا الماي قالدىق دەيدى.

- تۋىستارى جوق پا؟

- كەمپىرى ءبىر كۇن بۇرىن كورشى اۋىلداعى بالالارىنا كەتىپتى. سولار ايتتى عوي.

- اقساقال ابدەن قورقىپ قالعان شىعار...

ولار كەلگەندە قاقپانىڭ ەسىگى اشىق جاتتى. كوشەدە جان بالاسى جوق. كەي ۇيلەردىڭ قاسىندا شاتىردان ۇشقان قيقىمدار جامىراپ جاتىر. الىستان شولعىنشى ساقشىلاردىڭ كولىگى ءوتتى. ولاردىڭ ءوزى ستانسا جاققا كوپ جاقىندامايتىن سەكىلدى.

ەكەۋى اۋلاعا كىردى. ۇيدە ادام بار بەلگى بىلىنبەيدى. ورتاداعى ۇلكەن تەرەزەنىڭ تۇبىنە جاعالاي گۇل ەگىلگەن ەكەن. ساۋدىراپ تۇسكەن اينەكتەر قىرقىپ كەتىپتى. شوپتەرى دە ۇيپا-تۇيپا. بۇلار ءبىر-بىرىنە دەمدەرىن ىشىنە تارتا قاراپ، ۇيگە بەتتەدى. ەسىك قاعىپ، داۋىستادى.

- كىم بار مۇندا!

- اقساقال، قايداسىز!

ەشكىم ءۇن قاتپادى. كاپيتان ەسىكتى تارتىپ ەدى، اشىق ەكەن. ءۇي ءىشى بۇلىنبەگەن. اس بولمەگە شىبىن تولىپ كەتىپتى. ەدەندەگى تاماقتىڭ جۇعىنىنا ۇيمەلەپ، ءبىرى ۇشىپ، ءبىرى قونىپ ءجۇر. ولار بارلىق بولمەنى ارالاپ شىقتى. اراسىندا ايقايلاپ، دىبىس ءبىلدىرىپ قويادى. ادام جوق.

بۇلار سىرتقا قايتا شىققاندا ءۇيدىڭ ءبىر قاپتالىنان قاريا كورىندى. ساربازدارعا بالداعىن توقىلداتىپ، جاقىنداي ءتۇستى.  سالەمدەرىن دە ىقىلاسپەن الدى. سوسىن، "نەعىپ جۇرسىڭدەر؟" دەگەندەي سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.

- اقساقال، قالاي امانسىز با، ايتەۋىر...

- ءسىزدى الىپ كەتۋگە كەلدىك...

قاريا ەكەۋىنە سامارقاۋ قارادى. تاقياسىن شەشىپ، جەڭىل تورعىن شىتىمەن تەرشىگەن ماڭدايىن ءسۇرتتى.

- قايدا، - دەدى سوسىن اقىرىن عانا ءتىل قاتىپ.

- قالاعا، قاۋىپسىز جەرگە...

قاريا ۇندەمەدى، جۇزىندە ەش بەلگى جوق. تاقياسىن وڭشاپ كيىپ، مۇقيات بۇكتەگەن شىتىن جەيدەسىنىڭ ءتوس قالتاسىنا سالدى. بالداعىنا تىرەنىپ، العا قاراي ءبىر-ەكى قادام اتتادى، سودان ەكەۋىنە تىكە قاراپ:

- كەلگەندەرىڭە، راحمەت، اينالايىندار، بىراق مەن ەشقايدا بارمايمىن، - دەدى جۇمساق ۇنمەن. بىراق، شورت كەسىپ ايتتى.

كاپيتان ءوزىن ىشتەي قۇتقارۋشى سەزىنىپ، دۇرديىڭكىرەپ جەتكەن-ءدى. بىراق، قاريانىڭ ءتۇرىن كورگەندە سۋ سەپكەندەي باسىلا بەرگەن. ەندى مىنە، توسىن جاۋابىن ەستىپ، تاڭ قالدى. جاس ساربازعا بۇرىلدى. ول جەلكەسىن قاسىپ، جەرگە قاراپ تۇر. كاپيتاننىڭ ار جاعىنان ءبىر جىن قىسىپ كەلە جاتتى.

- بارماعانى نەسى؟! بۇندا نە ىستەمەكسىز؟

- ۇيىمدە بولامىن.

كاپيتان كەكەتە مىرس ەتتى. سارباز ءالى ءۇنسىز.

- بۇل جەر ومىرىڭىزگە قاۋىپتى، قالۋعا بولمايدى. ءبىز سول ءۇشىن كەلدىك سىزگە...

- ءيا، اقساقال!  قويمادا ءالى جارىلىس جالعاسۋى مۇمكىن دەپ جاتىر.

- جالعاسىپ تا جاتىر، - دەدى قاريا جايباراقات.

كاپيتان شىتىناي باستادى. دەگەنمەن، ءوزىن تىزگىندەي سويلەدى.

- وندا نەگە بارمايمىن دەپ تۇرسىز. ۇيىڭىزگە كەز-كەلگەن ۋاقىتتا سنارياد ءتۇسىپ ورتەنىپ كەتسە قايتەسىز، ۇلكەن كىسى، ا!؟

ەندى قاريانىڭ جۇزىنە بولار-بولماس كۇلكى ءۇيىرىلدى. مىسقىل مەن سەنىم قاتار ۇيالاعان وزگەشە كۇلكى.

- مەن مايداندا بولعان اداممىن، - دەدى وسىن، - وقتىڭ دا، وتتىڭ دا تالايىن كورگەم.

- وندا، قازىرگى جاعدايدىڭ قانداي قاۋىپتى ەكەنىن بىلەسىز عوي.

قاريا قوقيلانىپ تۇرعان كاپيتانعا ءبىر قاراپ قويىپ، ءسوزىن جالعادى.

- قايدا قان كەشىپ جۇرسەم دە، ءوزىم قورعاعان جەردىڭ ءار بولىگىن سوڭعى بەكىنىسىم دەپ ءبىلدىم.

وسى سوزدەردى ايتقاندا قاريانىڭ نۇرسىز كوزدەرى ۇشقىنداپ سالا بەردى. بالداعىنا سۇيەنىپ، بويىن دا تىكتەپ الدى.

- جارايدى، ول مايدان عوي، ال بەيبىت زامان ورناعان سوڭ قىرىق بەس جىل وسىندا، تەمىر جولدا قىزمەت ەتتىم. ءبىز سياقتى بار ءومىرىن ەڭبەكپەن سارپ ەتىپ، تۋعان جەرىنە قان-تەرىن ارناعان ادامداردىڭ ەڭ سوڭعى بەكىنىسى - ءوز ءۇيى بولۋى كەرەك.

ەندى قاريانىڭ ءجۇزى سولعىن تارتىپ، ءۇنى باسەڭدەي قالدى. بالداعىن توقىلداتا بارىپ، اناداي تۇرعان اقساق كرەسلوعا وتىرۋعا ىڭعايلاندى. جاس سارباز جۇگىرىپ بارىپ قولتىعىنان دەمەدى.

- وركەنىڭ ءوسسىن بالام!

قاريا ورنىعىپ وتىردى، قوس بالداعىن قاسىنا سۇيەپ، اپپاق قۋداي ساقالىن سيپادى. اشىق تۇرعان قاقپادان سنارياد ويىپ كەتكەن كوشەگە، شاتىرى وپىرىلعان ۇيلەرگە قاراپ وتىرىپ سويلەدى.

- مەنىڭ سوڭعى بەكىنىسىم وسى. مىنا جاسىمدا ءوز ۇيىمنەن قاشىپ، ەندى ەشقايدا بارا المايمىن. نە كورسەم دە، وسىندا كورەمىن. ءدام-تۇزىم تاۋسىلىپ، كورەر جارىعىم بىتكەندە عانا اقىرەتتىك بەكىنىسىمە اپارارسىڭدار...

****

جاس سارباز قاڭىراعان قالاعا كولىكتىڭ تەرەزەسىنەن تۇيىلە كوز سالىپ كەلەدى. جول شەتىندەگى ارىققا قىڭىرايا قۇلاپ، مۇگەدەكتەرگە ارنالعان اربا جاتىر. يەسىن بىرەۋلەر اسىعىس الا كەتسە كەرەك. ودان ارىرەك كىشكەنتاي بالانىڭ شاڭ باسقان قوس تاپىشكەسى قالىپ بارادى. اناسى ارقالاي قاشقاندا ءتۇسىپ قالعان بولار. كەشە قالاعا شۋاپ جەتكەن بالالاردىڭ كوبى جالاڭ اياق، ال ءبىراز ايەلدەردىڭ سىڭار اياق كيىممەن بارعانىن بۇل دا بايقاپ ەدى.

كولىك بازاردىڭ قاسىنان ءوتتى. شاشىلعان كارتوشكا، قىزاناق، ءسابىز... جانۇشىرعان ساتۋشىلار "بايتال تۇگىل باس قايعىدا" ءبارىن تاستاي باس ساۋعالاعان. سارباز اۋىر كۇرسىندى. اۋىلداعى ءوز اناسى دا بازاردا تۇرۋشى ەدى. وسى كارتوشكانىڭ ءار كەلىسىنەن كورەتىن تيىن ءۇشىن تابانىنان تاۋسىلىپ، الارمانمەن ايتىسىپ، تارتىسۋعا دەيىن باراتىن. ەندى مىنە ءبارى شاشىلىپ، ءراسۋا بولىپ جاتىر. سارباز كوز الدىنداعى سۇرىقسىز كورىنىسكە ودان ءارى قاراعىسى كەلمەدى، بەتىن بۇرىپ اكەتتى. ول ەندى جاڭاعى قاريا تۋرالى ويلادى. "سوڭعى بەكىنىسىم دەيدى، قانداي تىك مىنەز ادام، ءوزى. مايدانداعى وق پەن وتتى قويشى، سوڭعى بەكىنىسىنىڭ ءدال تۇبىنەن اتىلعان وق پەن وتتىڭ ازابى قيناپ جاتقان شىعار، اقساقالدى".

بۇلار باعاناعى سنارياد تۇسكەن جەرگە جاقىنداعاندا وقتۇمسىقتىڭ باسىندا وتىرعان الدەبەر قۇس ۇشا جونەلدى. جاي وتىرماپتى، سناريادتىڭ باسىنا اق جولاق بەلگى سالىپ، ساڭعىپ كەتىپتى.

****

ءتۇن. قاريا الدىنداعى ناننان ءبىر ءۇزىپ الىپ، ۇزاق تاۋسادى. قانشا شايناسا دا، كەڭىردەكتەن وتەر ەمەس. ونى كەسەدەگى قارا سۋمەن ءجىبىتىپ، ارى قاراي ارەڭ اسىردى. نان مەن سۋدى الگى ساربازدار قالتىرعان. تەلەفونىن دا كولىكتەرىن وتالدىرىپ قويىپ، قۋاتتاپ بەردى. قالاداعى جارىق جارىلىس بولعان كۇنى-اق وشكەن-ءدى. اقساقال از بۇرىن بالالارىمەن، كەمپىرىمەن تىلدەسكەن. ولاردى دا قالاعا الىپ كەتىپتى. "مەكتەپتىڭ سپورت زالىندامىز" دەدى. ەلدىڭ قولىنداعى اس پەن سۋعا قاراپ ءمۇساپىر كۇي كەشكەنىن ايتقان جۇبايى جىلاپ جىبەردى. بۇل ارى قاراي كوپ سويلەسكەن جوق. ء"تىرى كۇيىك بولماي، نەگە كەلمەدىڭ" دەگەن سوزدەن كەيىن-اق تەلەفوندى جابا سالعان.

قاريانىڭ دەنەسى توڭازي باستادى. ول كورپەسىن ءبىر قولتىعىنا قىسىپ، سىڭار بالداققا سۇيەنە تۇپكى بولمەگە بەتتەدى. سول جاق جىلى بولار دەپ ويلاعان. بىلتە شامىن دا اپاردى. تۇپكى بولمەنىڭ تەرەزەسى جارىم-جارتىلاي ءبۇتىن ەكەن. قاريا كورپەسىنە قىمتانا بەرگەندە تاعى دا "دۇڭك-دۇڭك" ەتكەن جارىلىس ءۇنى ەستىلدى. ءۇي از سىلكىنىپ، تەرەزە سىلدىرلاپ قويا بەردى. قاراڭعىلىق قۇشاعىنداعى قالا بولسا سەلت ەتەر ەمەس. كەشە عانا قايناعان تىرشىلىكتىڭ ورداسى بولعان قالا قۇلازىپ، سۋىق تارتىپ، ابدەن تاس بەكىنىپ العانداي. باياعى بازارلى، اجارلى قالپى جوق. قاراڭعى، سۇركەي قالانىڭ ءبىر بۇرىشىندا، پويىز ستانساسىنىڭ قاسىنداعى ۇيىندە جالعىز قالعان قارت قانا بار.  قاڭىراپ قالعان بۇكىل قالادا جالعىز ادام. ادەتتەگىدەي ساقىرلاتىپ وتەتىن پويىزدار دا جوق. قاريا سول داۋىستى كۇتەدى. بىراق، قانشا قۇلاق توسسا دا ەستي الار ەمەس. ەسەسىنە، بوس قالعان رەلىستەر دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي بەبەۋلەپ، سناريادتىڭ داۋىسىن الىستارعا الا قاشادى.

بۇگىن گۇلماريامنىڭ سيىرى دا موڭىرەگەن جوق. ول بايقۇس قورادان ابدەن ءۇمىتىن ۇزگەن سوڭ، بۇزاۋىن ىزدەپ، قىرعا لاعىپ كەتكەن-ءتىن. ال، سۇر توبەت بولسا، ەگەسىز، قورعاۋسىز قالعان كوپ ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ تاۋىعىن تاماقتاپ جاتقان. قاريا ونى بىلگەن جوق. اقساقالدىڭ مازاسى قاشتى، باسىن كوتەرىپ الدى. وسى كەزدە لىپ ەتىپ كىرگەن سۋماقى جەل، بىلتە شامدى تاعى ءوشىرىپ كەتتى. قاريا ونى جاعۋعا اسىققان جوق. سىنىق تەرەزەدەن سىرتقا كوز سالدى. الىستان الدەبىر وتتىڭ جارىعى ولەۋسىرەپ كورىنەدى...

سوڭى

 “The Qazaq Times”