مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىن كەڭەيتۋ، مەملەكەتتىك سۇرانىستى ارتتىرۋ جانە ءتىل مادەنيەتىن وسىرۋگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن، اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق سيپاتتاعى اۋقىمدى ءارى كەشەندى ءىس-شارا وتكىزۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. وسىعان وراي، نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسى  جىل باسىنان باستاپ كەڭ اۋقىمدى «ءتىل تازالىعى – بارشاعا ورتاق ءىس» جوباسىن باستاعان ەدى.

باسقارما اتالعان جوبا اياسىندا نۇر-سۇلتان قالاسى كاسىپكەرلەر پالاتاسىمەن مەموراندۋمعا قول قويدى. مەموراندۋم شەڭبەرىندە جىلدىق جوسپار جاسالىنىپ، بىرقاتار ماڭىزدى ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.

جوبا اياسىنداعى نەگىزگى شارالاردى قالا كوشەلەرى مەن ءتۇرلى نىساندارداعى جارناما مەن كورنەكى اقپاراتتاردان باستالدى. سەبەبى، كوزگە ۇرىپ تۇرعان جارناما مەن كورنەكى اقپارات يدەولوگيالىق تۇرعىدا وزىندىك ماڭىزعا يە ەكەنى ءمالىم. ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ 21-ءشى بابىندا بىلاي دەلىنگەن: «...ماڭدايشالار، حابارلاندىرۋلار، جارنامالار، باسقا دا كورنەكى اقپارات مەملەكەتتىك تىلدە جانە ورىس تىلىندە، ال قاجەت بولعان جاعدايدا باسقا دا تىلدەردە جازىلادى» دەلىنگەن. وكىنىشكە وراي، قازىرگى ۋاقىتتا بۇل نورمالار تولىق ساقتالماي وتىر. سوندىقتان دا «ءتىل تازالىعى – بارشاعا ورتاق ءىس» اتتى اكتسيانىڭ اۋقىمى كەڭ، قوعامدىق نەگىزى، الەۋمەتتىك ماڭىزى زور.

اكتسيا كەزىندە قالا كوشەلەرىندەگى رۇقساتسىز، زاڭ تالاپتارىنا قايشى كەلەتىن سىرتقى (كورنەكى) جارنامانى انىقتاۋ، زەردەلەۋ، تالداۋ ماقساتىندا  ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلدى. وعان ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەكجان ءابدۋاليۇلى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناما ينستيتۋتى، كونستيتۋتسيالىق،  اكىمشىلىك زاڭناما جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى پريماشەۆ نۇرزادا ماحامبەتۇلى جانە ت.ب. بىلىكتى فيلولوگتار مەن زاڭگەرلەر، جۋرناليستەر مەن قوعام بەلسەندىلەرى جۇمىلدىرىلدى.قالا بويىنشا  ساراپشىلاردان قۇرالعان 5 ارنايى جۇمىس توبى ءساۋىر-مامىر ايلارىندا سارىارقا اۋدانى بويىنشا – 16 كوشەگە, الماتى اۋدانى بويىنشا – 20 كوشەگە،ەسىل اۋدانى بويىنشا – 16 كوشەگە، بايقوڭىر اۋدانى بويىنشا 16 كوشەدە ورنالاسقان شاعىن جانە ورتا سۋبەكتىلەردىڭ سىرتقى جارناماسى مەن كورنەكى اقپاراتتارىنا ساراپتاما جۇمىستارىن جۇرگىزدى. جالپى، 68-دەن اسا كوشە قامتىلدى.ساراپشىلارمەن، اكتسيا بارىسىندا سارىارقا اۋدانى بويىنشا 16 كوشەدە ورنالاسقان 350 نىساننىڭ سىرتقى (كورنەكى) جارناماسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ  تالاپتارىنا ساي كەلمەيتىندىگى انىقتالسا، الماتى اۋدانى بويىنشا 20 كوشەدە ورنالاسقان  500-گە جۋىق نىساننىڭ سىرتقى (كورنەكى) جارناماسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ  تالاپتارى، سونداي-اق 30 نىساندا تىلدىك نورما (ورفوگرافيالىق ەرەجەسى ساقتالماۋىنان تۋىنداعان قاتەلەر، ستيليستيكالىق قاتەلىكتەر، ورىس تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىلعان) تالاپتارىنىڭ ساقتالماعاندىعى انىقتالدى، ەسىل اۋدانى بويىنشا 16 كوشەدە ورنالاسقان 150 نىساننىڭ سىرتقى (كورنەكى) جارناماسىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ  تالاپتارىنا ساي كەلمەيتىندىگى انىقتالدى. جالپى قامتىلعان نىسانداردىڭ سانى – 1000. ال، ەلوردادا شاعىن جانە ورتا سۋبەكتىلەردىڭ جالپى سانى: تىركەلگەنى – 162879, جۇمىس ىستەپ تۇرعانى – 127417 ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وندا جارتىجىلدىق بويىنشا قارالعانى نەبارى 2000-نان  عانا اساتىن سۋبەكتىلەر بولىپ تۇر. سونداي-اق، قالا بويىنشا كوشەلەردىڭ جالپى – 1554 بولسا، قامتىلعانى 68 كوشە بولىپ تۇر.

ساراپشىلار اكتسيا بارىسىندا كاسىپكەرلىك يەلەرىنە زاڭنىڭ تالاپتارىن جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ، رۇقساتسىز ورنالاستىرىلعان سىرتقى جارنامانى زاڭداستىرۋ جولدارىن ەسكەرتتى. جۇمىس بارىسىندا ساراپشىلاردىڭ ەسكەرتۋىمەن جالپى زاڭعا سايكەس ەمەس 400-دەن اسا جارناما، كورنەكى اقپاراتتار الىنىپ تاستالدى. سونىمەن قاتار، زاڭعا سايكەس كەلمەيتىن، تۇزەتۋدى قاجەت ەتەتىن، رۇقساتسىز ورنالاستىرىلعان 700-دەن اسا سىرتقى (كورنەكى)  جارناماانىقتالىپ وتىر.

الداعى ۋاقىتتا رۇقساتسىز ورنالاستىرىلعان جارنامالار بويىنشا قۇزىرلى مەكەمەلەرگە ءتيىستى شارالار قولدانۋ ءۇشىن ارنايى حات جولداناتىن بولادى.

«ءتىل تازالىعى – بارشاعا ورتاق ءىس» اكتسياسى تۋرالى ەلوردانىڭ تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنا ۇندەۋ جاريالانعان بولاتىن. وسىعان وراي، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى قالا تۇرعىندارىنىڭ ءۇن قاتۋلارى بويىنشا دا جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ماسەلەن، Fasebook الەۋمەتتىك جەلىسى ارقىلى قالا تۇرعىندارىنان زاڭ تالاپتارىنىڭ بۇزىلۋى تۋرالى 85 ءوتىنىش تۇسسە، سونىڭ 30 پايىزى ورىندالدى، ياعني تۇزەتىلدى.  WhatsApp جەلىسى ارقىلى دا زاڭ تالاپتارىنىڭ بۇرمالانۋى بويىنشا 50-دەن اسا وتىنىشتەر ءتۇستى، سونىڭ 25 پايىزى تۇزەتىلدى.

ساراپشىلار، اكتسيانىڭ ءجۇرۋ بارىسىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە  جاريالاپ وتىردى.ماسەلەن، Fasebook الەۋمەتتىك جەلىسىندە ۇيىمداستىرىلعان اكتسيا تۋرالى 70-تەن اسا پوست جاريالاندى. قالا تۇرعىندارى اتالعان شارا تۋرالى جاعىمدى پىكىرلەرىن ءار پوستتا جازىپ، ءبولىسىپ وتىردى.  سونداي-اق، اكتسيانىڭ ءجۇرۋ بارىسى بويىنشا «حابار 24» ارناسى، «استانا» ارناسى، «قازاقستان ۇلتتىق» ارناسى، «ەۋرازيا» ءبىرىنشى ارناسىنان، «شالقار» راديوسى، «استانا اقشامى» گازەتى، «ۆەچەرنيايا استانا» گازەتى، «ەلوردا اقپارات» سايتىندا جانە ت.ب. باق-تاردا جاريالاندى.

جوباعا ساي باستاۋ العان اكتسيا كاسىپكەرلىك نىساندارىندا عانا ەمەس، قالالىق پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆتەرىمەن دە جۇرگىزىلدى. ويتكەنى، تۇرعىن ۇيلەردىڭ سىرتى مەن ىشكى كىرە بەرىستەرىندەگى، ليفتلەردەگى اقپاراتتاردا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جازىلۋىندا زاڭ تالاپتارى ساقتالا بەرمەيدى. ولاردىڭ زاڭ نورمالارىنا ساي بولۋى قاداعالاۋدى قاجەت ەتەدى. وسى ماقساتتا سارىارقا، الماتى اۋداندارىنداعى پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆتەرى باسشىلارىمەن كەزدەسۋ وتكىزىلىپ، زاڭنىڭ تالاپتارى ءتۇسىندىرىلدى. الايدا، پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆتەرى باسشىلارىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن قولعا الۋعا ەنجارلىق تانىتقانىن بايقالدى. بۇل دەگەنىمىز،پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆتەرى باسشىلارىمەن اۋدانداردااپتا سايىن وتكىزىلەتىن جيىنداردا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنىڭ مۇلدەم كوتەرىلمەگەندىگىن بايقاتادى. وسىعان وراي،الداعى ۋاقىتتا ءتىل ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءار اۋدان اكىمدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن پاتەر يەلەرى كووپەراتيۆتەرىنىڭ باسشىلارىنا جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋدى جۇكتەۋ ماقساتىندا ارنايى جيىن وتكىزۋ قاجەت.

سونىمەن قاتار، اكتسيا بارىسىندا قالاداعى جەكە مەنشىك بالاباقشالاردىڭ سىرتقى جارناماسى مەن كورنەكى اقپاراتتارى دا سىن كوتەرمەيتىندىگى انىقتالدى. ماسەلەن، ەلوردادا قازىرگى تاڭدا جەكەمەنشىك بالاباقشالاردىڭ سانى – 210 بولسا، وسى جەكەمەنشىك بالاباقشالاردىڭ كوبىسىنىڭ ماڭدايشا اتاۋلارى مەن سىرتقى (كورنەكى)  جارناماسى ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ تالاپتارىنا ساي كەلمەيتىندىگى انىقتالدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە جەكەمەنشىك بالاباقشالارعا جەتەكشىلىك ەتەتىن قۇزىرلى مەكەمەنىڭ  مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەي وتىرعاندىعىن بىلدىرەدى.

سونداي-اق، اكتسيا بارىسىندا قالاداعى ورتالىق بازارلار مەن ساۋدا ورتالىقتارىنداعى دا زاڭ تالاپتارىنىڭ ورىندالۋ بارىسى قارالىپ، ءتىل تۋرالى زاڭ تالاپتارىنىڭ ورەسكەل بۇزىلىپ جاتقاندىعى انىقتالدى. ورتالىق بازارلاردىڭ  جالپى سانى – 25. ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ سانى – 9.   ءوز كەزەگىندە اتالعان ورتالىق بازارلار مەن ساۋدا ورتالىقتارىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن قۇزىرلى ورگان مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ قاجەت.

ساۋدا ورتالىقتارى دەمەكشى، انا ءتىلدىڭ اياسىن كەڭەيتۋگە قاتىستى مىنا ءبىر جاعىمدى دۇنيەنى دە ايتا كەتۋ كەرەك. قازىرگى كۇنى ەلورداداعى ادامدار كوپ كەلەتىن 35 ساۋدا ورتالىعىندا ناقىل سوزدەردىڭ اۋديولارى جاريالانۋدا. قازىر 32 قازاقشا ناقىل ءسوز اۋديوسى ءار جارتى ساعات سايىن كۇنىنە 20 رەتتەن روتاتسيالانىپ جاتىر. كوپشىلىك جالپى بۇل باستامانى وتە جىلى قابىلدادى.

ەندى وسى ناقىل سوزدەر بويىنشا ۆيدەوروليكتەر ازىرلەپ، LED-ەكراندار مەن اۆتوبۋستاردىڭ مونيتورلارىندا روتاتسيالاۋ قولعا الىنۋدا. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك ماسەلە، اتالعان ناقىل سوزدەر قالاداعى بيلبوردتار مەن پيلوندارعا دا ىلىنۋدە. مىسالى، سول جاعالاۋداعى نۇرجول بۋلۆارى، ادامدار كوپ جۇرەتىن ورىندار جانە ايالداما پيلوندارىنا ورنالاستىرىلۋدا. سونداي-اق، ءار اۋداندا كەمىندە بەس ءۇيدىڭ قاسبەتتەرىنە دە ءىلۋ ويلاستىرىلۋدا.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىن 24-بابىندا «... ءتىل تۋرالى زاڭنامانىڭ بۇزىلۋىنا كىنالى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى نە جاۋاپتى حاتشىلارى نەمەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ايقىندايتىن وزگە دە لاۋازىمدى ادامدار، سونداي-اق جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس جاۋاپتىلىقتا بولادى. لاۋازىمدى ادامنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋ جەلەۋىمەن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن قابىلداۋدان باس تارتۋى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جانە باسقا دا تىلدەردىڭ قولدانىلۋ سالالارىندا ولاردىڭ پايدالانىلۋىنا كەز كەلگەن كەدەرگى كەلتىرۋ، سونداي-اق دەرەكتەمەلەر مەن كورنەكى اقپاراتتى ورنالاستىرۋ بويىنشا تالاپتاردى بۇزۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىندا كوزدەلگەن جاۋاپتىلىققا اكەپ سوعادى» دەلىنگەن. ولاي بولسا، ءار سالانىڭ باسشىلارى ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ ورىندالۋ بارىسىن باستى نازاردا ۇستاۋلارى كەرەك.

سايىپ كەلگەندە، «ءتىل تازالىعى – بارشاعا ورتاق ءىس» دەپ جوبانىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، ءتىل زاڭىنىڭ ورىندالۋىنا بارلىق قۇزىرلى مەكەمەلەر ورتاق اتسالىسۋى ءتيىس.

تىلدەردى دامىتۋ جانە ارxيۆ ءىسى باسقارماسى ونوماستيكالىق جۇمىس جانە

مەملەكەتتىك رامىزدەر ءبولىمىنىڭ باس مامانى،
ايگۇل يمانعالي

“The Qazaq Times”