بيىل قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ كەزەكتى جولداۋىندا ء"وزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندار مەن جۇمىسسىزدار ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ رەزەرۆى سانالاتىنىن جانە ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعاندار ماسەلەسىن قاراستىرۋ جونىندە بىرنەشە رەت تالاپ قويىلعانىن" مالىمدەدى. الايدا سول تالاپتار ورىندالىپ جاتىر ما؟ جۇمىسسىزدار كورسەتكىشى قانشالىقتى راس؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردى الەۋمەتتەنۋشى ايسۇلۋ مولدابەكوۆادان سۇراپ كورگەن ەدىك.
- ايسۇلۋ تۇرسىنبايقىزى، قر پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا «ەڭبەك نارىعىنىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ءاربىر ادامنىڭ ءوز الەۋەتىن ىسكە اسىرا الۋى ءۇشىن جاعداي جاساۋدىڭ ماڭىزى زور» ەكەنىن ايتتى. ال بۇعان دەيىن ءتيىستى دەڭگەيدە وسى جاعداي جاسالدى ما؟ الدە تەك جولداۋ اياسىندا عانا ايتىلىپ كەلە مە؟
- ەلىمىزدە جۇمىسپەن قامتۋ بويىنشا ءارتۇرلى باعدارلامالار بار. سونىڭ ىشىندە ماماندانۋ، قايتا دايىندىقتان ءوتۋ سىندى ءتۇرلى باعىتتارى بار. پرەزيدەنت ايتقان ەڭبەك نارىعىنىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىندا جۇمىستار ىستەلۋدە. جوق دەپ ايتا المايمىز. ياعني ادامدار جۇمىسقا تۇرا الماعان جاعدايدا مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا ونىڭ قايتا ماماندىق الۋعا، تەگىن بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىگى بار. جۇمىسسىز جۇرگەندەردىڭ بارلىعىنا جۇمىسقا تۇرىپ كەتۋىنە مەملەكەت جاعداي جاساپ وتىر. ءۇش جاقتى جاسالعان كەلىسىمدەر بار. ولار: جۇمىس بەرۋشى، جۇمىسقا كىرۋشى جانە وقىتۋشى مەكەمە. ءوز كاسىبىن باستاۋ بويىنشا دا ءىس-شارالار جاسالىپ جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى – پايىزى از نەسيە ارقىلى ءوز كاسىبىن اشۋ. دەگەنمەن وسى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ناسيحاتى كەم. اۋىل اراسىندا، قاراپايىم حالىقپەن سويلەسىپ كورسەڭىز ءتىپتى ونداي باعدارلامالاردىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىندەر بار. مەملەكەتتىك باعدارلاما ءوز الدىنا، ال جۇمىسسىز، الەۋەتى تومەن ادامدار ءوز الدىنا جۇرگەن سياقتى. بۇل ءبىر شەتىنەن قاراپ وتىرساق، ۆەدومستۆو باسشىلارى جاپ-جاقسى ەسەپتەر ايتادى. مىسالى پالەن ادامدى وقىتتىق، پالەن ادام جۇمىسقا تۇردى دەگەندەي. بىراق مۇنىڭ وزىنەن ءبىر ناۋقانشىلىق بايقالادى. مىسالى سول وقىعان ادامدار شىنىمەن جۇمىسقا تۇرىپ كەتتى مە نەمەسە سول وقىتىلعان وقۋ ءتۇرى ساپالى ۇيىمداستىرىلدى ما، وقىتقان مەكەمەنىڭ بازاسى قانداي، مىنە وسىنداي ماسەلە كوپ، شىندىعان ايتقاندا. قاعازباستىلىق پا، ەسەپ بەرۋ ءۇشىن بە، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ەمەس، جاقسى ءبىر ەسەپ بەرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن سياقتى. سەبەبى حالىق ءالى دە بولسا بۇل باعدارلامالاردىڭ تولىق جۇزەگە اسىپ كەلە جاتقانىن سەزىنبەي كەلەدى.
- قازاقستانداعى الەۋمەتتىك ساياساتتى قالاي باعالايسىز؟
- قازاقستان كونستيتۋتسييادا ءوزىن «الەۋمەتتىك مەملەكەت» دەپ جاريالادى. سوندىقتان الەۋمەتتىك ساياسات ءبىزدىڭ جالپى ساياساتتىڭ ءبىر باعىتى. بىزدە الەۋمەتتىك سالا ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس. ءتىپتى سوڭعى بەس جىلدا الەۋمەتتىك ساياساتتى جۇگىزۋدىڭ بەلسەندى مودەلىنە كوشتىك. ال وعان دەيىن حالىققا الەۋمەتتىك تولەمدەر جاساۋعا باسا نازار اۋدارىلعان بولاتىن. ال سوڭعى كەزدە مەملەكەت حالىقتىڭ ۇكىمەتكە يەك ارتپاي وزدىگىنەن كۇن كورىپ كەتۋىنە جاعداي جاساۋعا ۇمتىلۋدا. ياعني تەك الەۋمەتتىك تولەمدەرگە بايلانباي، حالىق بارىنشا كۇنكورىستى ءوزى قامتامسىز ەتسە دەگەن باعىتتى ۇستانۋدا. جالپى الەمدىك الەۋمەتتىك ساياسات مودەلدەرىنە قارايتىن بولساق، بۇل دۇرىس ۇلگى. مەملەكەت جاردەماقى بەرۋشى ەمەس، جۇمىس بەرۋشى مەن جۇمىسقا تۇرۋشىنىڭ اراسىندا دەلدال بولۋ كەرەك. الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ بەلسەندى ۇلگىسىنە كوشۋ ءۇشىن دە مەملەكەتكە ەكونوميكالىق ساياسات، ساياسي جاعداي، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى حالىقتىڭ تابىسى، كىرىسى – وسىنىڭ بارلىعى جوعارى بولۋى ءتيىس. الەۋمەتتىك ستاتيستيكاعا قارايتىن بولساق، بىزدە كوپتەگەن كورسەتكىشتەر جاقسى. حالىقتىڭ جالاقى كورسەتكىشى بويىنشا دا قازاقستاندا جاعداي جامان ەمەس. تمد ەلدەرىمەن سالىستىرار بولساق تا، ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك كورسەتكىش شامالاس. ەسكەرەتىن نارسە، ونداعى مەملەكەتتەرگە قاراعاندا بىزدە الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ مودەلى بەلسەندى جۇرگىزىلۋدە. مۇنى جاڭا دا ايتىپ كەتتىم. ال ونىڭ قانداي دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن انىقتاۋ ءۇشىن الدىمەن تيىمدىلىگىن انىقتاپ الۋ كەرەك. الەۋمەتىك ساياساتقا پالەن اقشا جۇمساساق، سونى يگەرۋ تيىمدىلىگى انىقتالۋ كەرەك. تەك مىنشا ادام وقىتىلدى، مىنشا ادام جۇمىسقا تۇردى دەپ قانا ەمەس، ناقتى ساپالى كورسەتكىشتەر قاجەت. سوندا عانا ءبىز وسى جۇرگىزىلىپ وتىرعان الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ ناتيجەلى ەكەنىن سەزىنەتىن بولامىز.
- جاڭا ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەندەي، الەۋمەتتىك ستاتيستيكا بار بىزدە. بىراق ونداعى ساندار قانشالىقتى راس؟ ونداعى كورسەتكىشتەر بۇرمالانۋى مۇمكىن بە؟
- نەگىزى قازىر ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرگە - قازاقستاننىڭ جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمى نەمەسە جالپى ىشكى ءونىم جانە ت.ب. كىرەدى. وسىعان قاراپ «حالىق جاعدايى جاقسى، جان باسىنا شاققانداعى كولەم، حالىقتىڭ كىرىسى پەن جالاقىسى وسىنداي» دەپ ۇلكەن كورسەتكىشتەردى ايتىپ جاتامىز. بىراق مۇنىڭ استارىنا ۇڭىلەر بولساق، بۇل حالىقتىڭ ناقتى جاعدايىن بەينەلەمەيدى. وسىعان قاتىستى «ماكروكورسەتكىشتەرگە قاراماي، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ساپالىق دەڭگەيدە باعالاۋ نەمەسە ساپالىق زەرتتەۋلەر جاساۋ ارقىلى جاعدايدى باعالاۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىستار ايتىلۋدا. نەمەسە ادام كاپيتالىنىڭ يندەكسى دەگەن بار. بۇل دا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن باعالاۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە ۇسىنىلىپ جاتىر. دەگەنمەن الەۋمەتتىك ستاتيستيكاعا كەلگەندە مەنىڭشە، ماسەلە ساندا ەمەس، ساناۋدا سياقتى. مىسالى جۇمىسسىزدىق ستاتيستيكاسى قازاقستاندا 2017 جىلى 5 پايىزدى كورسەتتى. مۇنى ناقتى سانمەن الاتىن بولساق، قازاقستانداعى جۇمىسسىزداردىڭ سانى 440 مىڭنان اسادى. بۇل سان ەسەپتەلگەندە ەڭبەككە قابىلەتتى حالىق سانى نەگىزگە الىنادى. ولاردىڭ سانى قازاقستاندا 8 ميلليوننان اسادى. سونىڭ ىشىندەگى جۇمىسسىز بولىپ تىركەلگەندەرى سانالادى. بىراق كوپشىلىگى جۇمىسسىز رەتىندە تىركەلە بەرمەيدى. بۇدان بولەك ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعاندار كاتەگورياسىنا جاتاتىندار بار. ولاردىڭ دا تۇراقتى جۇمىسى جوق. بار ماسەلە وسىندا سياقتى. سەبەبى ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ اراسىندا جۇمىسسىز جۇرگەندەرى بار. مىسالى جۇمىسى جوق بولعاندىقتان كەيبىرى ۋاقىتشا ساۋدا جاساۋعا، جول جيەگىندە ءبىر نارسە ساتۋى مۇمكىن نەمەسە ونىڭ ازىن اۋلاق مالى بولۋى مۇمكىن. ياعني وسىندايمەن اينالىسقانداردىڭ ءوزى، ءوزىن جۇمىسپەن قامتىعانداردىڭ قاتارىنا كىرەدى. بۇلار جۇمىسسىزدار كاتەگورياسىنان شىعارىلادى. بىراق بۇل جەردە ول ادامنىڭ ايلىق كىرىسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنە نەمەسە ەڭ تومەنگى جالاقى دەڭگەيىنە جەتە مە، سونىمەن سالىستىرىپ، سودان كەيىن عانا جۇمىسسىزدار قاتارىنان شىعارۋ كەرەك. ال بىزدە مۇنىڭ ءبارىن ەسەپكە الار بولساق، وندا جۇمىسسىزدار سانى ەداۋىر كوپ ەكەنى بەلگىلى بولادى.
- قازاقستاندا مىنا نارسە قالىپتى جاعدايعا اينالعان. قالاي زەينەتاقى، جاردەماقى نەمەسە جالاقى كوتەرىلەدى، سولاي ازىق-تۇلىك تە، كوممۋنالدىق قىزمەت تە، قىسقاسىن ايتقاندا بارلىعى قىمباتتايدى. ياعني حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ينفلياتسياعا ىلەسە الماي كەلەدى. بۇل حالىقتى ەركىنسىتپەۋدىڭ ءبىر امالى ما الدە شىنىمەن قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ناشارلىعى ما؟
- ينفلياتسيا جىل سايىن بولادى جانە وعان ءتۇرلى فاكتورلار اسەر ەتەدى. ال مەملەكەت تاعايىندايتىن الەۋمەتتىك جاردەماقىلار بىرنەشە پايىزعا كوبەيگەنىمەن، ودان ينفلياتسيا دەڭگەيىن الىپ تاستاۋ كەرەك. ينفلياتسيا 7 پايىز بولىپ، ال جاردەماقى دەڭگەيى 10 پايىزعا كوبەيدى دەلىك. وندا بۇل كورسەتكىشتەن ينفلياتسيانى شەگەرەتىن بولساق، وندا جاردەماقى بار بولعانى 3 پايىزعا كوبەيەدى دەگەن ءسوز. ياعني بۇدان جالاقى نەمەسە جاردەماقى، زەينەتاقى كولەمى بازار نارىعىنا ىلەسە الماي جاتادى. بۇل جەردە ۇلكەن جۇيەلى ەكونوميكالىق ساياسات كەرەك. ءبىز مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەل بولعانىمىزبەن، جانار-جاعارماي باعاسى قىمبات. ىشكى جانارماي نارىعىن ءالى ءوزىمىز قامتاماسىز ەتە الماي كەلەمىز. بۇل دا بازار باعاسىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى.
- بىراق وسى باعالاردىڭ ءوسۋى حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋى مۇمكىن عوي. وسىعان ۇكىمەت دايىن با؟
- بۇل سۇراقتى قازا بەرسەك، ساياسي جاعى باسىم بولىپ كەتەدى. مىسالى ەكونوميكالىق جاعداي تىكەلەي حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىنە اسەر ەتەدى. جىل سايىن ءتۇرلى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر بويىنشا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيى باعالانىپ وتىرادى. بيلىككە نەمەسە ءوزىنىڭ جاعدايىنا قانشالىقتى كوڭىلى تولادى دەگەندەي سۇراقتار ەسەپكە الىنادى. ارينە، باعانىڭ ءوسۋى، كوممۋنالدىق تولەمدەردىڭ ءوسۋى، جۇمىسسىزدىق وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيىن تومەندەتەدى. ال بۇل جىل سايىن جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا شىنىمەن الەۋمەتتىك نارازىلىق تۋىنداۋى مۇمكىن.
- حالىقتىڭ قازىرگى الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيى قالاي؟
- سوڭعى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيى جاقسى. جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالارعا ءمان بەرسەك، 86,2 پايىز وزدەرىنىڭ كوڭىل كۇيى جاقسى ەكەنىن، 9 پايىزى ءبىرشاما اۋىرتپالىق سەزىنەتىنىن، 2,9 پايىزى قورقىنىش نەمەسە ۋايىم سەزىنەتىنەتىندەرىن جەتكىزگەن. ال حالىقتى مازالايتىن ەڭ ماڭىزدى ءۇش ماسەلەگە كەلەر بولساق، ول باعانادان بەرى ايتقان ازىق-تۇلىك پەن قاجەتتى تاۋارلار باعاسىنىڭ ءوسۋى (67,9 پايىز), تومەنگى كىرىس (30 پايىز) جانە كوممۋنالدىق قىزمەت قۇنىنىڭ قىمباتتاۋى (26,5 پايىزى). مىنە وسىلاردان-اق حالىقتىڭ كوڭىل قۇيىن بايقاۋعا بولادى. ياعني، حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىنە تىكەلەي الەۋمەتتىك ماسەلەلەر اسەر ەتىپ وتىر.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان مارجان نۇسىپبەك
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
كىناسىزدىك پرەزۋمپتسياسىن بۇزعان باس پروكۋروردى سەنات جاۋاپقا تارتا ما؟
ەرمۇرات باپي: مەملەكەتتەن جاناشىرلىق كورمەگەن حالىق بيلىككە تاسبۇيرەك بولادى