مەملەكەتتىك جۇيەمىزدى، ءبىز قۇرىپ وتىرعان وسى قوعامدى مەيلى قالاي باعالاساقتا، بۇرىنعى قالىپتاسقان وي تانىمعا تاۋەلسىز، جاڭاشىل، ارمانشىل جاستار ءوسىپ كەلەدى. مەملەكەت ولارعا قانداي باعىت سىلتەپ وتىر، مەملەكەت مۇدەسىنە قالاي پايدالانىپ وتىر؟ «بولاشاق» تۇلەكتەرى ەلىمىزگە قانداي قىزمەت ەتىپ جاتىر؟ ولاردىڭ ەلدى دامىتۋىنا مەملەكەت جاعداي جاساپ بەرىپ وتىر ما؟ جاستار ساياساتى جونىندە ەۋروپادا قانداي تاجىريبەلەر بار؟ وسى تاقىرىپتاردا «بولاشاق» تۇلەگى، جۋرانليست رۋسلان جەلدىبايمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- رۋسلان، «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن ەۋروپادا وقىپ كەلدىڭىز. بىلايشا ايتقاندا، دەموكراتيا مەن ادامدىق قۇقىقتىڭ سالتانات قۇرعان قوعامىن كورىپ قايتتىڭىز. وسىدان كەيىن قازاقستانداعى دەموكراتيانىڭ جاعدايىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
بۇل - كۇردەلى سۇراق. قازاقستان دەموكراتياسىنا باعا بەرۋ تۇرعىسىنان مەن سىزگە تولىق جاۋاپ بەرە المايتىن شىعارمىن. بۇعان ساياساتتانۋشىلار، الدە ارنايى زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن عالىمدار باعا بەرگەنى دۇرىس بولار. بىراق بارشامىزعى بەلگىلى فاكت، ەلىمىزدە ءالى بريتانيا نەمەسە ەۋروپاداعىداي دەموكراتيا بار دەپ ايتا المايمىز. بىزدەگى سايلاۋلاردىڭ ناتيجەسىن يا بولماسا ەلىمىزدىڭ پارلامەنتىن الىپ قاراساق تا وسىلاي دەۋگە نەگىز بار.
ارينە، قوعامنىڭ دامۋى تۇرعىسىنان سالىستىرا ايتاتىن بولساق، ءبىزدىڭ دە ءپوزيتيۆتى تۇستارىمىز جەتەرلىك، باستىسى بىزدە دامۋعا تولىق پوتەنتسيال دا مۇمكىندىك تە بار. ءبىزدىڭ جاستاردىڭ امبيتسياسى مەن تالپىنىسىنان قاراپ وتىرساق وسىنى بايقاۋعا بولادى. مىسالى ءوزىم ءبىلىم العان ۋنيۆەرسيتەتتە ەلىمىزدىڭ جاستارى الەمنىڭ قانشاما ەلىنەن كەلگەن جاستاردان ارتىق بولماسا كەم وقىعان جوق. كوپشىلىگى وقۋدى ۇزدىك ديپلوممەن ءبىتىردى. دەمەك، ءبىزدىڭ جاستاردىڭ بويىندا بار وسى تالپىنىس، قۇلشىنىس مەملەكەتتىڭ دامۋى ءۇشىن فۋندامەنت دەۋگە بولادى. ونى دۇرىس ءارى ءتيىمدى پايدالانا الساق، بىزگە دە ساپالى، جاقسى قوعام قۇرۋعا مۇمكىندىك بار. تاعى ايتارىم، بىزدە قالاي دەسەك تە پروگرەسس بار، قوعامنىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ كەلەدى، وعان ءارتۇرلى كوممۋنيكاتسيا قۇرالدارى، ينتەرنەت اسەر ەتىپ جاتىر. بۇل پروگرەستى اركىم وزىنشە قابىلداۋى مۇمكىن، دەگەنمەن، پروگرەسس دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ءپوزيتيۆتى قابىلدانادى عوي، سوندىقتان مەنىڭشە وزگەرسەك دەگەن جاقسى تالپىنىس بار. بىراق ەندى وسىنى ءبىز ساياسي جۇيەدە قالاي اينالدىرا الامىز، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولدانامىز – بۇل تاعى دا كۇردەلى ماسەلە، ال وعان جاۋاپ بەرەتىن، وكىنىشكە، بالكىم قۋانىشقا وراي مەن ەمەس.
- ەۋروپا جاستارى مەن ءبىزدىڭ جاستار اراسىندا قانداي ايىرماشىلىقتى بايقايسىز؟
نەگىزى ءار قوعامنىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى بولادى عوي، كوپ ماسەلە. ەكى تاراپتىڭ جاستارىن سالىستىراتىن بولساق، ءبىز ءبارىبىر دە ەۋروپالىق مەنتاليتەتتەگى ۇلت ەمەسپىز جانە ولاردىڭ دامۋ كونتسەپتسياسى مەن قۇندىلىقتارى بىزگە ساي كەلەدى دەپ ايتا المايمىن. مۇندا قوعامدىق قۇندىلىقتار ەڭ ماڭىزدى ماسەلە شىعار، سەبەبى بۇل قوعامنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى دەپ ويلايمىن. مىسالى، ولاردا يدەولوگيادان گورى قوعامدىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋمەن كوبىرەك اينالىسادى. جاستار بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتارعا سەنەدى جانە سولاردى ۇستانادى. ال، ەندى بىزگە كەلەتىن بولساق، ءبىز قالاي دەسەك تە ازيالىق مەنتاليتەتتەگى حالىق سىندىمىز. سول ءۇشىن دە بىزگە تىكەلەي ەۋروپالىق مەنتاليتەتتى قابىلداي قويۋ وتە قيىن. مىسالى، بىزدە قاتە جاساۋدىڭ قۇنى تىم اۋىر دەگەن ءجيى ايتىلادى، ءبىر قاتە جاساساڭ ونى قوعامنىڭ قابىلداۋ قيىن. مۇندا جاپوندار دا «بەت جوعالتۋ» دەگەن بار، بىزدە دە شامامەن «ار-ۇيات» دەگەن ۇقساس نارسە بار. كەلەسى مىسال، بىزدە ءالى دە بىرەۋگە جوق دەپ ايتۋ قيىن. ەۋروپالىق ۇستازدارىمىز ازيا ەلدەرىندە «جوق» دەگەن ناقتى جاۋاپتى ەستۋ قيىن دەپ كۇلەتىن ەدى. ەندى بۇل ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز بە، ارتىقشىلىعىمىز با، كىم ءبىلسىن، الايدا بۇل - ءبىزدىڭ بولمىسىمىز. بىزدە وسى قۇندىلىقتار جۇيەسىنە كوپ ءمان بەرۋ كەرەك دەگەن ويدامىن. ال تىكەلەي جاستاردىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋ كەرەك، ەكى تاراپتىڭ جاستارىن سالىستىرۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار. سەبەبى، ءبىزدىڭ تۋىپ-وسكەن قوعامىمىز مەن ولاردىڭ باستاۋ العان ورتاسى مۇلدە بولەك. سولاي دەسەك تە، نەنى قابىلداپ، نەنى ۇيرەنەمىن دەگەن سۇراق قويۋعا بولادى. مەنىڭشە، عىلىمعا دەگەن تالپىنىس، ناقتىلىق دەگەن سەكىلدى ولاردان دا الار تۇستارى كوپ. دەسە دە ەلىمىزدەگى جاس ازاماتتاردىڭ امبيتسياسىنىڭ ءوزىن قاراساڭىز كەرەمەت، «مەن بىلاي بولام»، «بىلاي جاسايمىن» دەيتىن ارمانشىل ەكەنىن بايقايسىز. وسى سەنىمدى قۋاتتاۋ باستى ماسەلە بولىپ تۇر. شىنى كەرەك، بىرەۋلەر بۇنى كەمشىلىك دەيدى، مەنىڭشە جاقسى قاسيەت. كەز-كەلگەن جاستى قاراساڭ مىقتى، ارمانشىل، امبيتسياسى بار، بىراق ونى مەملەكەت قالاي دۇرىس پايدالانادى، قالاي دۇرىس باعىت بەرەدى، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قالاي پايدالانادى، بۇل ەندى مۇلدە باسقا سۇراق.
- ءبىزدىڭ جۇيە «بولاشاق» تۇلەكتەرى ەلگە كەلگەننەن كەيىن ولاردىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر ما؟
بۇل «بولاشاقتىقتارعا» ءجيى قويىلاتىن سۇراق جانە بۇعان ءتۇرلى جاۋاپتار بار. ساپالى جاۋاپتار دا ءبىراز بەرىلگەن. جالپى، قازىر شامامەن 12 مىڭ «بولاشاقتىقتار» بار دەسەك، ونىڭ بارشاسى ءۇشىن مەن نەمەسە باسقا بىرەۋ جاۋاپ بەرە المايدى.
بۇگىنگى جۇيەدە «بولاشاقتىقتار» كەلىپ ەلدى تولىق وزگەرتىپ جىبەرەدى دەگەنگە سەنۋ قيىن سىندى. مەنىڭشە، مىنا ءبىر نارسەنى دە ءتۇسىنۋ كەرەك شىعار، «بولاشاقپەن» وقىپ كەلسەڭ دە ساعان مۇمكىندىكتى ەشكىم جاساپ بەرمەيدى، ءوزىڭ جاساۋىڭ كەرەك سياقتى. ارينە، بيۋدجەت قارجىسى جۇمسالعان سوڭ ونىڭ قايتارىمى دا بار دەگەن ماسەلە تۇرادى. وسىعان كەلسەك، «بولاشاقتىقتاردىڭ» شامامەن 10-15 پايىزى عانا مەملەكەتتىك قىزمەتتە شىعار، قالعانى جەكە سالالاردا ءجۇر. بۇل فاكتىنىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. دەسە دە مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ وزىندە مىنانداي جاقسى تەندەنتسيا بايقالادى. مىسالى، «بولاشاق» تۇلەكتەرىنەن شىققان باۋىرجان بايبەك، التاي كولگىنوۆ سىندى ازاماتتاردىڭ قىزمەتىنەن قاراساڭىز تۇپكىلىكتى باتىستىق مودەل دەمەي-اق قويايىن، بىراق اشىق، ەركىن جۇمىسقا دەگەن ۇمتىلىستى كورەسىز. دەگەنمەن، وكىنىشكە قاراي مەملەكەتتىك، سيستەمالىق دەڭگەيدە جۇمىستار از دەپ ويلايمىن. بولاشاقتىقتار عانا ەمەس، كوپ جاستار مەملەكەتتىك قىزمەتكە اسا قىزىقپايدى، سەبەبى جالاقىسى از. ال ونىمەن قالاي كۇن كورەسىز، اسىرەسە الماتى مەن استانادا قيىن. وسىدان كەيىن كوررۋپتسيامەن كۇرەسىمىز قالاي دەپ ايتۋعا بولادى. مىسالى، ءبىز ءجيى ايتاتىن سينگاپۋردا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر كورپوراتيۆتى سەكتوردان كەم قارجى المايدى. سوندىقتان دا «بولاشاقتىقتار» تۇگىلى، ەلىمىزدەگى ساپالى مىقتى مامانداردىڭ ءوزىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتۋ قيىن. بۇگىن تۇسىنەتىنىمىز، كوپشىلىك جاستار كوررۋپتسيادان اۋلاق بولعىسى كەلەتىن سىندى. سەبەبى، ساپالى جۇمىس ىستەيمىن دەگەننىڭ ورنىنا ەلدىڭ بيۋدجەتىنە «قول سالساڭ»، ودان وزىڭە دە ەلگە دە ەشقانداي پايدا جوق ەكەنىن قازىرگى جاستار تۇسىنەتىن دەڭگەيگە اقىرىن بولسىن كەلە جاتىرمىز. وسى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى قاراپ، شەشۋ كەرەك شىعار، سوسىن ساۋال قويۋعا بولار، كەيىن تەك «بولاشاقتىقتار» عانا ەلدى وزگەرتەدى دەگەن بوس نارسە دەپ ويلايمىن.
-ءبىزدىڭ جۇيە «بولاشاق» تۇلەكتەرى ەلگە كەلگەننەن كەيىن دە وزىنە قاراي تاربيەلەپ الىپ جاتىر عوي...
ءبىراز ساراپشىلار وسىنى ءجيى ايتادى، قوسىلماسقا امال جوق. شىنى كەرەك، «بولاشاقتىقتاردىڭ» مەملەكەتتىك سەكتوردان كورى جەكە مەنشىكتە دە جاقسى مىسالدارى جەتكىلىكتى سىندى. كەزىندە ساياسات نۇربەك اعامىز وسىعان قاتىستى جاقسى ساراپتامالىق جۇمىس ازىرلەدى.
نەگىزى، سول ساۋالناماعا قاراساق، «بولاشاق» تۇلەكتەرى وزىنە جۇمسالعان قارجىنى شامامەن ون جىلدا تابىس سالىعىمەن دە قايتارادى ەكەن. سەبەبى، كوپشىلىك «بولاشاقتىقتاردىڭ» ەلگە ورالعان سوڭ، جالاقىسى وسەدى، ورتاشا ايلىعى قاتەلەسپەسەم وسىدان ءۇش جىل بۇرىن 300 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا بولعان.
ودان بولەك، ادام كاپيتالىنىڭ ماڭىزدىلىعى تۇرعىسىنان قاراساق، ول جۇمىس ىستەيتىن كومپانيانىڭ تابىسى ارتۋى مۇمكىن، ال سەيكەسىنشە تابىس ارتسا مەملەكەتكە تولەيتىن سالىق تا كوبەيەدى، سالىق كوبەيسە بيۋدجەت ارتادى. مىنە، وسى تۇسىنا دا نازار اۋدارۋ كەرەك شىعار.
مەنىڭشە، بىزدە تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە، ەلىمىزدە كوپ نارسەگە عىلىمي نەگىزدە قارامايدى. عىلىم ارالاسپاعان جەردە كەز-كەلگەن پروبلەما جاقسى، ناتيجەلى شەشىلەدى دەپ ايتا المايمىن. مىسالى، ءبىز تالقىلاپ وتىرعان ماسەلە تۋرالى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەگەن ساۋالنامالاردى ءبىز بىلەمىز بە؟! مەن بىلەتىن تەك ءبىر عانا عىلىمي جۇمىس بار. «بولاشاقتىقتار» ەلگە قانداي ەففەكت بەردى، ەكونوميكاعا قانداي ۇلەس قوستى، قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ وسۋىنە قانداي ۇلەس قوستى؟! نەگە وسىنى عىلىمي جۇمىس رەتىندە قازىر دە زەرتتەپ كورمەسكە؟! شىنى كەرەك، عىلىمي نەگىز بولمايىنشا ءبىز «بولاشاق» تولىققاندى وبەكتيۆتى باعا بەرە المايمىز.
سوسىن، بۇل باعدارلامانى تەك قانا وسى تۇرعىدان قاراماۋ كەرەك شىعار. ءوزىڭىز بىلەسىز، وتكەن جىلى ەلىمىزدە «رۋحاني جاڭعىرۋ» ءجيى ايتىلدى، سول ماقالانىڭ ەڭ نەگىزگى تۇسى ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى مەن سىني ويلاي بىلەتىن ازاماتتاردىڭ قالىپتاسۋى دەپ ويلايمىن. «بولاشاقتىقتارعا» باعا بەرگەن كەزدە وسى ەكەۋىن دە ۇمىتپاۋ كەرەك سىندى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ايتپاعاندا، دامىعان ەلدىڭ مادەنيەتىمەن، قۇندىلىقتارىمەن تانىسىپ كەلگەننەن كەيىن مەنىڭ بالاما بەرەتىن تاربيەم دە وزگەرىپ جاتىر. قاراپايىم مىسال، ءوزىم بالامنان قانداي باعا الدىڭ ەمەس، نە ۇيرەندىڭ دەپ سۇرايمىن. ياعني، مەملەكەتتىڭ ماعان بولگەن قارجىسى تىكەلەي وزىمە عانا ەمەس، مەنىڭ وتباسىما، اينالامداعى ورتاما، دوستارىما دا اسەرىن بەرەدى دەپ ويلايمىن. مەملەكەت ادامداردان قۇرالادى، سوندىقتان دا مەملەكەت وزگەرۋ ءۇشىن ادامدار وزدەرىنەن باستاۋى ءتيىس دەگەن قاعيداتپەن كەلىسپەسكە امال جوق. بىردەن قوعام وزگەرىپ كەتە سالۋى - ءوزىم اسا سەنبەيتىن نارسە.
اعىلشىنداردا ءبىر جاقسى ءسوز بار، «step by step» دەيتىن، سول سىندى اقىرىن بولسىن وزگەرىس كەلەدى دەگەن ويدامىن. مىسالى، «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» نەگىزىن بىلەسىز بە؟! باستى ماقسات – باسەكەگە قابىلەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرۋ. وسىعان دەيىن يندۋستريالدى باعدارلاما سىندى ءبىراز ەكونوميكالىق رەفورما جاساپ كوردىك. اسا ناتيجەلى بولمادى. ادامنىڭ ساناسى وزگەرمەي جاسالعان ەلدەگى رەفورمالاردىڭ كوبى ءساتسىز بولماق. باتىستىڭ بىزدەن العا كەتكەنى قوعامنىڭ وزىنە بايلانىستى. اتالمىش جايت ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەر ەتەتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. سوندىقتان وسى ماسەلەگە كەلگەنىمىزگە قۋانىشتىمىن، بىراق وكىنىشكە وراي ونى جۇزەگە اسىرۋ ەكىنشى ماسەلە. دەسە دە ەلدە وسىنداي ويدىڭ قوزعالۋى - جاقسى ءۇردىس.
- بايقايسىز با، قىتاي قازان ايىندا وتكەن قۇرىلتاي كەزىندە تۋرا وسىعان ۇقساس جوبانى قولعا الدى. ياعني، مەملەكەت كولەمىندە ۇلتتى مودەرنيزاتسيالاۋ...
نەگىزى، «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەننەن كورى «مودەرنيزاتسيا وبششەستۆەننوگو سوزنانيا» دەگەن ورىسشا اتاۋى ناقتى مانىنە جاقىن كەلەدى. قىتايدىڭ مۇنداي تۇجىرىمعا كەلۋى زاڭدى نارسە، سەبەبى الەمدىك ليدەرلىككە ۇمتىلعان، بۇگىنگى پوزيتسياسىن ۇستاۋعا تالپىنعان ەلدىڭ جايى تۇسىنىكتى. ال بىزگە كەلسەك، تەرريتورياسى كەڭ ەلدە 18 ملن حالىق عانا تۇرامىز، كەيدە ويلايمىن، قازىر بىزگە تەك ساندى ەمەس، ساپانى دا قۋالاۋ كەرەك شىعار. سەبەبى، الەمدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتار، وزگەرىستەر، عىلىمي پروگرەسس ءبىزدى سان ەمەس ساپا قۋالاۋعا دا يتەرمەلەپ جاتىر. ارينە ءبىز سانعا دا ماڭىزى بار، بىراق سول افريكادا ميلليونداعان حالقى بار ەلدەردى كورەسىز، سول سياقتى بولىپ قالماساق دەگەن ويىم بار. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا ءبىز سانمەن بىرگە ساپاعا باسا ءمان بەرۋگە ءتيىسپىز.
مەنىڭ جەكە سەنىمىم، قازاقستاندا كوپ ماسەلەنىڭ شەشىمى - ءبىلىم سالاسىندا. قازاقستاندا ءبىلىم رەفورماسىن رەتكە كەلتىرمەي قيىن. باتىستان ءبىر تۇسىنگەنىم بارلىق ەلدەرى ساپالى ءبىلىم بەرۋگە قاتتى ءمان بەرەدى. بريتانيانىڭ ءوزى فينليانديانىڭ ءبىلىم رەفورماسىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتىر. قازىر ولاردا بالالاردى جاستايىنان ورتاعا بەيىمدىلىككە ۇيرەتۋ نەگىزگە الىنادى. قاراساڭىز، 7-8 سىنىپقا دەيىن بالالارعا باعا قويمايدى، كەرىسىنشە مەكتەپ ولاردى قوعامعا بەيىم ەتىپ تاربيەلەۋگە تىرىسىپ جاتىر. سالىستىرا ايتساق، بىزدە جاستار ماماندىعىن ءجيى اۋىستىرادى دەگەن پىكىرلەر بار. مۇنى بۇگىندە ءوزىم اسا پروبلەما دەپ قارامايمىن، قوعامعا بەيىمدەلىپ، ءوزى قالعان كاسىپپەن اينالىسىپ جاتسا بۇل پروبلەما ەمەس، كەرىسىنشە جاقسى بولۋى مۇمكىن. باتىستا كەيبىر ۋنيۆەرسيتەتتەر وقۋعا ەشبىر اتتەستات، ديپلومسىز دا ماگيستراتۋراعا قابىلدايتىن دەڭگەيگە كەلىپ جاتىر. سوندىقتان بىزگە دە كوپ نارسەگە فۋندامەنتالدى تۇردە دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى.
- ەندىگى سۇراعىمدى جاستار ساياساتى تۋرالى قويعىم كەلىپ وتىر. قازىرگى ەلىمىزدەگى جاستار ساياساتىن قالاي باعالايسىز؟ ەۋروپادا قانداي تاجىريبەلەر بار؟
سەنەسىز بە، جاستار ساياساتى تۋرالى ايتىپ، ايتىپ ەندى مۇلدە ايتقىم كەلمەيتىن اداممىن دەۋگە بولادى. سوڭعى ءبىر ءبىر ماقالامدا «جاستار ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى – ءبىزدى تەزىرەك قارتايتۋ» دەپ جازىپ ەدىم. بۇيىرسا، مىنە وسى جىل ەلىمىزدىڭ زاڭى بويىنشا بەلگىلەنگەن كاتەگورياداعى جاستار قاتارىنان وتكەلى وتىرمىن. بىزدە وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن كوتەرىلگەن پروبلەمالاردى قازىر دە وزەكتى دەپ ايتۋعا بولادى.
دەربەس مينيسترلىك قۇرىلدى، قۇلشىنىس بار، بۇل جۇمىستىڭ باسىنا شەتەلدەردە ءبىلىم العان جاڭا بۋىن كەلىپ جاتىر. دەسە دە جاستار ساياساتىنا دەگەن تۇسىنىك سول قالپى قالعانداي اسەر بەرەدى. بريتانيا جايلى ءجيى ايتقان سوڭ سول ەلدىڭ مىسالىن كەلتىرسەك. بىرىنشىدەن، جاستار ماسەلەسىنىڭ شەشىمى ءبىلىم سالاسىندا دەپ قارايدى. سەبەبى، ساپالى ءبىلىم العان ادام قوعامدا ورنىن تابا الادى، كۇردەلى پروبلەمالاردى تۋدىرمايدى، باستىسى ءوزىن دامىتا الادى، كوپشىلىگى جۇمىس تابادى قاراساڭىز، قازىر قازاقستان جاستارىندا ءۇش نەگىزگى پروبلەما بار. اۋەلى، ساپالى ءبىلىم الۋ، كەيىن جۇمىسسىزدىق، سوسىن باسپانا ماسەلەسى. بىزدەگى جاستار ساياساتى تۋرالى زاڭ دا ناقتى ىسكە باعىتتالعان ەمەس. كەزىندە م. تىنىكەەۆ جاستاردىڭ تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن وسى زاڭ ارقىلى رەتتەيىك دەگەن ۇسىنىستى ورتاعا قويعان. بىراق قابىلدانبادى، بۇل زاڭنىڭ تىكەلەي جۇمىس جاسامايتىنىن ءبىراز ازامات بىلەدى.
ايتىلعان ءۇش ماسەلەگە قايتا ورالاتىن بولساق، وسىعان قاتىستى الماتىدا جاقسى باستاما كوتەرىلدى. اكىمدىك قارجى ءبولىپ، «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكپەن» كەلىسىم ارقىلى باسپانا ماسەلەسىمەن شەشۋدى العا قويدى. ۇلگى الاتىن مىسال. قازىر وزگەردى مە بىلمەيمىن، وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىنعى مالىمەت بويىنشا، جاس وتباسىلاردىڭ 80 پايىزىندا باسپانا جوق دەگەن كورسەتكىشتەر بولعان. الەۋمەتتىك ماسەلە وتباسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا اسەر ەتەتىن نەگىزگى فاكتوردىڭ ءبىرى، بۇل ءبىر جاعىنان جاس وتباسىلاردىڭ اجىراسۋ فاكتىلەرىنىڭ كوبەيۋىنە دە ىقپال ەتەدى دەپ ويلايمىن. ارينە، ەڭ باستى سەبەپ ەمەس شىعار، الايدا جەكە باسپاناسى، بولاشاققا سەنىمى جوق وتباسى قالاي تۇراقتىلىعىن ساقتاپ تۇرا الماق؟! قيىن.
بالكىم بىرەۋ كەلىسەر، كەلىسپەس، ءوزىم ەلىمىزدە جاستار ساياساتى باسقارمالارى كەرەك ەمەس دەپ ويلايمىن. الماتى، استانا سەكىلدى ستۋدەنتتىك ءىرى قالالاردا بولماسا، باسقا ايماقتاردا ونىڭ فۋنكتسياسىن ءتۇسىنۋ وزىمە قيىن. شىن مانىسىندە « جاس وتان» اتقاراتىن قىزمەتتى قايتالايتىنداي اسەر قالدىرادى. البەتتە، جاستار باسقارماسىنا جاۋاپتى كەيبىر ازاماتتاردىڭ جاقسى جۇمىستار اتقارىپ وتىرعان بىلەمىن، تىكەلەي اكىمگە كىرىپ، جاستاردىڭ ماسەلەسىن قورعايتىن جايتتاردى دا كوردىك. الايدا بۇل ءۇشىن دە دەربەس باسقارما ۇستاۋدىڭ قاجەتى جوقتاي كورىنەدى.
ۇلىبريتانياداعى جاعدايدى ۇلگى ەتەتىن بولساق، جاستاردىڭ اراسىنداعى شەشىلمەي جاتقان كەيبىر ماسەلەلەردى كىمگە تاپسىرۋ كەرەك؟! ونى جاستارىڭ وزىنە، ياعني جاستار ۇيىمدارىنا تاپسىرسا الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. بريتانيادا كوبىنە سولاي جۇمىس ىستەيدى، ءتۇرلى جاستار ۇيىمى قۇرىلىپ، ولار بەلگىلى ءبىر پروبلەمالاردى ءساتتى شەشىپ جاتسا ۇكىمەت تاراپىنان گرانتتار بەرىلەدى. تىكەلەي جۇمىستارمەن مەملەكەت اينالىسپايدى، سەبەبى مەملەكەت قالاي دەسەك تە - ناشار مەنەدجەر. بىزدە دە قانشاما بەلسەندى جاستار مەن ولاردىڭ ۇيىمدارى بارشىلىق. ارينە، ولاردىڭ پروبلەمالار دا كوپ، بىراق مەملەكەت جاستار ۇيىمدارىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋى كەرەك، كەيىن وسى ۇيىمداردى كوتەرە الساق، گرانتتىق تۇرعىدا قارجى بولسەك، ولاردىڭ جوبالارىنا كومەكتەسە الاتىن بولساق، بۇل كوپ پروبلەمالاردىڭ شەشىمى بولاتىن ەدى. قازىر ەلىمىزدەگى وسى باعىتتاعى مىسال رەتىندە «ازاماتتىق باستامالاردى قولداۋ ورتالىعىن» ايتىپ وتسەك بولادى.
مەنىڭشە، قاراجاتتى جاستار ۇيىمدارىنا جاستار باسقارماسىنسىز دا تاراتۋعا بولادى، ال وبلىس نەمەسە قالا باسشىلارىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى ورىنباسارىن وسى ماسەلەگە تىكەلەي جاۋاپتى ەتىپ بەكىتسە ءتيىمدى بولار ەدى دەگەن ويدامىن. كەيىن ونىڭ ەسەبىن قاراستىرۋدى بىزدە ءالى دە ءتيىمدى پايدالانا الماي جۇرگەن ورگاننىڭ ءبىرى پرەزيدەنت جانىنداعى جاستار ساياساتى جونىندە كەڭەسكە تاپسىرسا ءجون. پرەزيدەنت جانىندا كەڭەستەر كوپ ەمەس، سونىڭ ءبىرى جاستارعا قاتىستى بولۋى دا اتالعان تاقىرىپتىڭ ماڭىزدى ەكەنى بىلدىرەدى. ەل حالقىنىڭ 27 پايىزى جاستار، دەمەك بۇل - ۇلكەن كۇش. ءسوز سوڭىندا ايتقىم كەلەتىنى، بىزدە ءالى دە ءبىر ناشار كوزقاراس، ۇستانىم بار سىندى، سىن، قارسى پىكىر ايتساڭ ونىڭ جەكە باسىنا نەمەسە قانداي دا ءبىر جەكە مۇددە ءۇشىن سىنعا الىپ جاتقانداي قابىلدايدى. وسى پسيحولوگيانى وزگەرتۋ كەرەك سەكىلدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
كىناسىزدىك پرەزۋمپتسياسىن بۇزعان باس پروكۋروردى سەنات جاۋاپقا تارتا ما؟
ەرمۇرات باپي: مەملەكەتتەن جاناشىرلىق كورمەگەن حالىق بيلىككە تاسبۇيرەك بولادى